Биотехнология

гізгі  закымдаушылары  мүйізтұмсык-коңызының санын  баскаруда 
қолданылады. Соңғы баяндамалар бойынша оның көмегімен сонау 
Батыс  аймақтардағы  күріш  зақымдаушысы  — коңыр  цикадкамен 
күресуге  болады,  Британ  университеттерінің  біркатары,  зерттеу 
институттары  осы  саңыраукұлакты  колдану  жұмыстарымен  бел-
сенді танысуда.
Beauveria  bassiana. 
В.  bassiana
  үшін  потенциалды  максат  —
колорад қоңызы; осы мақсатта ол бірнеше жылдар бойы «Боверин»
атты өндірістік препарат түрінде КСРО-да қолданылып келген. Ол
АҚШ-та  үздіксіз  тәжірибелердің  объектісі  болып  табылып,  қол
жетерлік  үздік  пестицидтер  сиякты  эффективті  болып  табылған.
Жэндік закымдалғаннан кейін 
В.  bassiana
 боверицин және цикло-
депсипептид уларын бөледі.
Nomurae  rilevL
 
Көп  жылдар  бойы 
N.  rilevi-ны
 
Игноффо  то­
бы  Абботов  лабораториясымен  бірлесіп,  қатқылқанаттылар  -  соя 
закымдаушыларын  баскаруда зерттеулер жүргізді.  Ол  қатты  орта- 
да өсірілетіндіктен,  оның спораларын экономикалық тиімді  арзан
багамен үлкен көлемде алу киынға соғады.
Entomophthorales. 
Entomophthorales
 
әртүрлері, 
эсіресе
Erynia  neoaphidis-ны
  биопестицид  ретінде  карастырады.  Қарама-
қайшылығы, онай өсірілетін түрлер эффективті емес, ал вирулент-
тілерін 
in  vitro
  сүйылту  киын.  Бүл  қиындыктарды  қазіргі  таңда
Лондон  корольдік  колледжі  мен  Ротхэмстэд тэжірибелік  станция-
сы карастыруда.
Verticilium Іесапіі
 
Бұл жалғыз энтомопатогенді саңыраукұлак,
бүнын  негізінде  өндірістік  өнімдер  өндірілуде.  Бұны  зерттеу 
жұмыстары  10  жыл  бұрын  оранжерейлік  дакылдарды  зерттеу 
институтында  басталған.  Бүл  саңыраукұлактын  штамдары  оран­
жерей  жағдайында  тілдер  мен  алейродид  тіршілігін  басқара  ала­
ды,  тіпті  бірнеше  айлар  бойы.  Көггтеген  елдерде  сәтті  жұмыстар 
жүргізілген.  Лондон  корольдік  колледжінің  ғалымдары  жаксы 
штамдарды  алу  максатында  күшті  эпизотиялардың  генетикалык
негіздерінде зергтеу жұмыстарын жүргізді.
Hirsutefla thompsonii
 
«Мусаг» атты 
Н.  thompsonii
 
препараты
цитрусты кенелердің тіршілігін баскаруда АҚШ-та кыска уақытта
жасалган.  Қүрғак  ауа  райынан  ба,  элде  үйлесімсіз  фунгицидпен
бірге  колданудан  ба,  препарат  жүктелген  сенімді  актамады.  Мак-
Койдын тамаша зерттеуіне карамастан «Мусаг» енді өндірілмейді.
208

I   Саңырауқүлақты  пестицңцтердің  болашағы.  Энтомопатоген- 
ді  саңырауқұлақтарды  қолданудың  негізгі  сэтсіздіктері  алынған 
нәтижелердің  тұраксыздығы.  Оларда  үнемі  100%-дық  өлтірмеу 
керек,  бірақ  жеткілікті  деңгейде  эффективті  және  экономикалық 
тиімді  болу  керек.  Болашақта  зақымдаушылардың  этиологи- 
ясын  түсіну  үшін  көп  күш  салу  керек,  олардың  дақыларалық, 
зақымдаушы мен биопестицид байланысының эсерін білу, қолдану
нұсқаулығын нақты тағаиындау.
Саңырауқұлақтардың  гендік  инженериясы  бактериялар  мен 
вирустардағыдай  жылдам  дамымады.  Сонда  да  соңғы  зертте- 
улер  ғалымдарға  гендік  инженерияны  генетикамен,  биохимия 
мен  саңыраукұлактардың  физиологиясымен  қарым-қатынасын 
жақсы  түсінуге  мүмкіндік  береді.  Бұл  өз  кезегінде,  жақсы  өнім 
жасауға  жэне  коп  салалы  осындай  организм  топтарына  деген 
кызығушылыкты арттыруға себеп болады.
Вирустар негізінде алынған  биопестицидтер
Жэндіктердің  1200  астам  вирустық  аурулары  анықталған, 
соның  ішінде  3/4  бөлігі  қабыршаққанаттылардың  аурулары.  Осы 
аурулардың  көп  болігі  кездейсоқ,  жэндіктермен  күресу  шарала- 
рынсыз  анықталған.  1973  жылғы  БД¥-дың  нұсқаулығы  бойынша 
үлкен  көңіл  бөлінген  вирустардың  бір  тобы  -   бакуловирустар. 
Бүл нүсқаулық осы топта омырткалыларға патогенді вирустардың 
болмауы  негізінде  жасалған;  сол  кезде  олар  зиянсыз  болып 
қарастырылатын.  Бірақ  басқа  топтар  -   цитоплазмалық  полиге- 
дроза  вирустары,  энтомооспенді  жэне  иридовирустар  кұрамында 
жәндіктерге қарсы биопестицидтері болады.
Зерттеу  спектрін  кеңейтуді  қажет  ететін  екі  себепті  келтіру- 
ге  болады.  Біріншіден,  биотехнологиялық  жаңару  толқынында 
дамыған  жаңа  әдістер,  вирустардың  қауіпсіздігін  тексеруде 
қолдануға  болады,  олардың  сүтқоректілердегі  іс-кимылын  нақты 
айта аламыз. Осы мақсатта бірнеше жылдар бойы мүмкін болмаған 
нуклеотидті  зондтар  жэне  генетикалық  маркерлеу  қолданылады. 
Екіншіден,  казіргі  таңға  дейін  сүгқоректілер  мен  жәндіктер  ара-
нфекция
бұл
қолдануға кедергі бола алмайды.
Бакуловирустар. 
Бүл  екі  тізбекті  ДНК-вирустар,  олардың 
ішінде  биопестицидтердің 
үш 
тобы  бар:  ядролы  полиэдроза  ви-
209

рустары  (ЯПВ),  гранулеза  вирусы  (ГВ)  жэне  фильтрлеуші  ви­
ру стар.
Олар 
желінген 
жэндіктерді 
зақымдайды; 
көптеген
жэндіктердщ  сезімталдығы  жэндіктердің  жасына  қараи  оірнеше 
тізбекте  вариацияланады.  Жэндіктердің  максималды  санына  ми- 
нималды вируспен эсер етудегі ошак қолдану уақыты болып табы- 
латыны  белгілі.  Энтвистл  мен  Эванс 
ұсынысы 
бойынша  қолдану 
сиректігі  дозаға  қарағанда  маңызды  фактор  болып  табылады; 
олардың  айтуынша  дернәсілдер  өсіп,  тұрақты  болған  жағдайға
деиін жеткшікті мөлшердеп вирустармен өңдеу қажет.
Аймақтарды  баскару  эффективтілігі  өңдеу  эдісіне  жэне 
жылдамдығына да байланысты  болады.  Үсақ вирусты  бөлшектер 
жапыраққа  қонатындай  құралуы  керек,  эйтпесе  басқару  текке 
тұрғысыз болмак.
ЯПВ  пен  ГВ  ультракүлгін  сәуледен  корғану  мақсатында 
белокты  матрикске  оралып,  өзіндік  кұрылғанымен  вирусты 
пестицидтердің өндірісі жаңа технология болып табылады.
Зерттелген  көп  вирустар  өз  эсеріне  байланысты  арнайылық 
танытады.  ЯПВ 
Neodiprion  ser/ifer
  жақын  туысты  түрлерге 
әлсіз  кросс-инцирлеуші  касиет  танытады.  Арнайылық  колдану
қауіпсіздігін  жоғарылатканымен  сұраныс  санын  арттырмаиды. 
Бірақ  кейбір  вирустар,  мысалы,  ЯПВ 
Autographa  califomica
  кең
спектрлі белсенділікке ие.
Жаңа  зерттеулер  бар  манызды  аймак  -   бұл  экологиялық 
жэне  эпизоотологиялык  зерттеулер  сәттілікті  камтамасыз  етеді. 
Вирустардың  қолданылуын  оптимизациялау  үшін  олардың  тара- 
луын, тірі калу сипатын жэне калып калуын аныктау керек. Соңғы 
жыл дары  осы  такырыпта  көптеген  зерттеулер  жүргізілгенімен
•  •
практикаға  нэтижелер  салыстырмалы  түрде  жаи  енгізілген 
болатын.  Сондыктан  жогарлап  келе  жаткан  коммерциялык 
қызығушылық бұл үрдісті тездету  керек.  Жаңа  әдістемелер,  оның 
ішінде зиянсыз олишнуклеотидті тізбекті вирус геномын маркерле-
зерттеулерді
Оксфс
институты
Биотехнологиялык эдістер өз үлесін қосатын тагы бір мэселе -  
өнім  бағасы.  Көптеген  вирустар  тірі  жәндіктерде  өндіріледі, 
кейбірі  жэндіктердің  клетка  дакылында  өсе  алады  -   біркелкілік-
210

ті  қамтамасыз  ететін  техника,  бірақ  арзан  емес.  Жэндіктердің 
клеткалык  дақылдарының  технологиялық  жаңаруы,  сараптау, 
жоғары  өнімді  вирустарды  құрастыру  немесе  прокариоттардағы 
эукариотты 
вирустардың 
өндірісі, 
химиялық 
заттармен 
салыстырғанда,  вирусты  пестицидтердің  бэсекеге  қабілеттілігіне 
эсер етуі мүмкін.
Көптеген  компаниялар 
Bacillus  thuringiensis
  негізіндегі 
өнімдерді  өндіруге  жэне  сатуға  мақсатталған,  бірак  көп  ұзамай 
бұдан бас тартты. 
Bacillus thuringiensis
-ты химиялық заттар сияқты 
жасап  сату  мүмкін  емес  еді:  сондай  үлкен  нарық  табу,  сонымен 
қатар үнемі жаңа жэне жақсы химикаттар жасалып отырған. Соған 
коса тіркеудегі белгісіздік жэне көптеген микроорганизмдердің па- 
тентке сай болмауы кәсіпкерлерді кері итерді.
Осы аймақтағы екі өзгеріс жағдайды түбегейлі өзгертті. Бірін- 
шіден, пестицидтерді химиялық өндірудің болашағының болмауы. 
Қоғамды  химиялық  заттарды  қолдану,  тағамдағы  химикаттардың 
қалдығы  жэне  қоршаған  ортаға  зияны  мазасыздандырады. 
Көптеген  компаниялар  биопестицидтер  өндірісінде  аса  қымбат 
тіркеуді  жөн  санайды.  Бұл  жағдайда  химиялық  заттарды  тіркеу 
процедурасы арзанға түспейді, коптеген тіркелген химикаттардың 
қауіпсіздігі күдік тугызады.
Биопестицидтердің 
жаңа 
нарықтық 
мумкіндіктері 
химикаттардың  колданылуы  шектелген  жагдайда  немесе  тыйым 
сальгағанда  жоғары  болмақ.  Жаңа  химиялық  заттардың  жасалуы 
қымбаттап  барады.  Пестицидтердің  индустриясындағы  консоли­
дация  бойынша  жаңа химикаттар  сұранысқа  енгізудегі  шығынды 
күннен күнге аз ғана компаниялар котере алады.
Екіншіден,  биотехнологияның  мүмкіншіліктері  кеңеюде: 
гендік  жэне  белоктық  инженерия,  өсімдіктердегі  бактериялық 
токсиндердің  өндірісі,  баска  да  бактериялар  мен  вирустарда; 
саңырауқұлақтардың  эсер  ету  механизмі  жэне  вирустар  экологи- 
ясы  туралы  білімнің  артуы.  Бұл  өзгерістер  сенімділікті  қолдап, 
биопестицидтердің  жеткіліксіздіктерін:  жайлап  эсер  етуі,  шекті 
жэне белгісіз эффективтілік, патентке кабілетсіздік, кіші нарықтық 
шыгындар жэне т.б. кемшліктерін жеңуге болатындығын көрсетеді.
211

Бақылау сұрақтары
1.  Әлемдік  экологиялық  мэселердегі  биотехнологияның 
рөлі. 
'  ’'  '  .  '
2.  Ауылшаруашылық биотехнологияның мэселелері.
3.  Топырақтың эррозиясы дегеніміз не?
4.  Ауыл  шаруашылығына  арналған  биопрепараттардың 
маңызы қандай?
5.  Ауыл 
шаруашылығына 
арналған 
биопрепараттар 
өндірісінің дамуының мэні неде?
6.  Биотыңайтқыштар дегеніміз не?
7.  Азот 
козі 
ретінде 
пайдаланатын 
биологиялык
тыңайтқыштар?
8.  Фосфор козі ретінде пайдаланатын тыңайтқыштар?
9.  Азотобактерия негізіндегі тыңайтқыштарды?
10.  Цианобактериялар негізіндегі тыңайтқыштар?
11.  Кешенді биотыңайтқыштар?
12.  Биогербицидтер дегеніміз не?
13.  Бактериялар негізіндегі қандай биопестицидтерді білесіз?
14.  Кең таралған  инсектопатогенді  бактериялар  мен олармен 
инфекцияланушы жәндіктерді атаңыз.
15.  Қандай санырауқұлақты биопестицидтерді білесіздер?
16.  Вирустар  негізінде  алынған  биопестицидтер  түрлерін 
атаңыз. 
• 
3  .■
 
,. 
щ
212

VIII БӨЛІМ
Б И О М О Н И Т О РИ Н Г -  Қ О РШ АҒА Н  ОРТАНЫ  
А Л ДЫ Н А  А Л А  БАҚЫ ЛАУ ТӘСІЛІ 
8.1. Су экожүйелерінің биоэкологиялық мониторинг!
«Мониторинг» түсінігі обьектілер, құбылыстар жэне үрдістер 
қатысында  эртүрлі  іс-эрекеттерден  тұрады:  бақылау  мен  бағалау, 
кадағалау жэне болжау, адам үшін кері салдарды алдын алу бойын­
ша  ұсыныстар  жасау,  олардың  эр  қайсысы  белгілі  бір  әдістерді 
қолдануды қажет етеді.  Қоршаған ортаның белгілі бір обьектісіне 
мониторинг  жүргізу  үшін  осы  объектті  бақылау  мен  қадағалауды 
ғылыми негіздеу қажет. Осыған байланысты қоршаған орта монито­
ринг! келесі багыттардан тұрады: ғылыми-әдістемелік, эдістемелік- 
колданбалы, қолданбалы және ақпараттық-техникалық.
Жалпы 
мониторингтің 
бастапқы 
сатысы 
болып 
«биоэкологиялық»  немесе  «санитарлық-гигиеналық»  мониторинг 
табылады,  оның  басты  міндеті  болып  қоршаған  ортаның  адам 
денсаулығы  мен  халыққа  эсер  ету  жағынан  оны  бақылау,  себебі 
бүл көрсеткіш қоршаған ортаның сапасын көрсетеді.
Мониторингтің биоэкологиялық блогы -  бұл биоценоздардың 
жиынтығы,  олар  үшін  келесі  параметрлер  зерттеледі:  биотаның 
жэне  биогеоценоздың  күйі  мен  динамикасы,  регионалды  жэне 
жергілікті деңгейлерде биологиялық эртүрлілік, адамның биотаға, 
биогеноценозға  жэне  биоэртүрлілікке  эсері,  ластаушы  заттардың 
биотада жиналу сипаты мен биотаның ластаушы заттарға реакци- 
ясы және т.б..
Экологиялық 
мониторинг 
бойынша 
табиғи 
орта­
ны  қадағалаудың  кез  келген  жүйесі  келесі  операциялардан 
тұрады:  экожүйенің  тек  биоталық  емес,  сондай-ақ  абиоталык 
кұрастырушыларын  біріншілік  бақылаудан  алынған  дерекетерді 
жинау жэне сактау, алынған деректерді талдау, экожүйенің жүмыс 
істеуі  перспективасы  мен  практикалык пайдалану туралы  шешім- 
дер  қабылдау.  Бұл  кезде  биологиялык  көрсеткіштер  жиынтығы
өзгермелі болуы мүмкін.
Сонымен,  теңіз  ортасы  жағдайының  экологиялық  монито- 
рингін  жүргізу үшін  биологиялык  көрсеткіштер  жүйесі  жасалды,
213

бұл  көрсеткіштерге  организмдік  жэне  популяциялық деңгейлерге 
сэйкес мәліметтер, сондай-ақ биотестілеу мен генетикалық бақылау 
кірді.  Шетел  зерттеушілерінің  жұмыстарында  мына  көзқарас  ба- 
сым  биологиялык  мониторинг  міндеттері  организмдер  -   биоин- 
дикаторлар көмегімен  қоршаған орта сапасын бағалаудың эртүрлі 
эдістері мен тәсілдерін жасау жэне енгізу болып табылады. Табиги 
процестердің,  жағдайлардың  немесе  тіршілік  ету  ортасынын  ан- 
тропогендік  өзгерісінің  көрсеткіші  болып  осы  организмдердің 
болуы,  саны  мен  даму  ерекшеліктері  табылады.  Мұндай  міндет- 
терді  шешу  мүмкін,  себебі  көптеген  организмдер  тіршілік  ету 
ортасының  эртүрлі  факторларына  (топырақ,  су,  атмосфераның 
химиялық  құрамына,  климаттық  және  ауарайлық  жагдайларга, 
басқа организмдердің болуына жэне т.б.) сезімтал жэне таңдамалы, 
жэне осы факторлар өзгерісінің белгілі бір, жиі кіші шекарасында 
тіршілік ете алады. 
Й 
.  •( .«•ляшк*.!
Осыган  байланысты,  экологиялық  мониторингтің  бірінші 
сатысында  табиги  объектке  оның  экологиялық  нашарлауының 
дэрежесін  «норма-патология»  шкаласы  бойынша  өлшеу  арқылы 
бага  беріледі.  Бұл  кезде  онда тіршілік  ететін  организмдер  немесе 
белгілі  бір зертханалық тест-объектілер көрсеткіші  қолданылады, 
олардың  сыртқы  әсерлерге  жауап  қайтару  сипаты  табиги 
кұрамдастыққа экстраполяцияланады.
Шетел  зерттеушілері  қоршаган  орта  сапасын  жэне  оның 
адам үшін қауіпсіздігін багалау үшін эртүрлі биологиялық әдістер 
мен  тәсілдерді  құрастыру  мен  енгізу  биологиялық  мониторигтің 
басты  мақсаты  деп  санайды.  Оны  шешу  үшін  қоршаган  орта 
факторларының  токсикалық  жэне  генетикалық  (мутагендік  жэне 
рекомбиногендік)  активтілігін  зерттеу  қажет.  Бұл  эртүрлі  орга­
низмдер,  микроорганизмдерден  жогаргы  эукариоттарга дейін,  ла- 
стаушы  заттардың  кең  спектрі  мен  олардың  эсер  ету  механизмін 
анықтау  үшін  эртүрлі  тестілеу  жүйелерінін  қүруын  қажет  етеді. 
Қалалардың  урбанизациясы,  өндірістің  эртүрлі  салаларының 
кеңеюі, капиталды қүрылыс, транспорттың жеке жэне мемлекеттік 
паркінің үлгаюы  қоршаган  ортаның барлық обьектілерінің ласта- 
нуынаэкеліпсоқты,эсіресетабигижэнеагынсулардыңорганикалык
жэне  минералды  заттармен  ластануы.  Мүндай  жагдайлар  халық 
денсаулыгы  мен  өміріне  қауіп  төндіргендіктен,  табиги  жэне  жа­
санды  суқоймаларды  токсиканттарга  индикациялаудың  экспресс-
214

тәсілдерін  жасау  жэне  белгілі  ластаушыларды  биотестілеу 
әдіс^ерін қүру қажет болып отыр.
Токсикологиялық  биотестілеу  эдістерін  құрастыру,  яғни
бақыланатын 
жағдайларда 
биологиялық 
объектілерді 
су
ортасының суммалық жэне арнаиы токсикалылығын табуда құрал 
ретінде  қолдануға  қазіргі  уақытта  үлкен  көңіл  бөлінуде.  Биоте- 
стілеу  эдістемелік  тэсіл  болып  табылады,  ол  орта  факторының, 
соның  ішінде  токсикалық,  организмге,  оның  жеке  функциясына 
немесе организмдер жүйесіне эсерін бағалауға негізделген.
Табиғи  сулардың  сапасын  бағалауға  арналған  биологиялық 
әдістерді екі негізгі топқа бөледі:
1.  Биотестілеу
2.  Биоиндикация тэсілдері
«Судың  сапасы»  деген  ұғым  судың  гидрохимиялық  жэне 
гидробиологиялық  сипаттамаларының  жиынтығы  болып  сана- 
лады.  Қазіргі  кезде  химиялық  көрсеткіштерге  негізделген  судың 
құрамын  анықтау  дәстүрлі  түрде  колданылып  жүр.  Бұл  анықтау 
су  экожүйесіндегі  өзгерістерді  бақылауға,  оның  бұзылу  деңгейін 
анықтауға, бұзылу механизмі мен экожүйедегі болатын өзгерістерге 
бакылау  жасауға  толық  мүмкіндік  бермейді.  Сондықтан  мұндай 
мэселені биоиндикация тәсілдерін  қолдану арқылы  шешуге бола­
ды.
ХІХгасырдаөсімдіктерэкологиясыныңдамуыныңнәтижесінде 
өсімдіктердің  қоршаған  орта  факторларымен  байланысы  ашыл- 
ды.  Өсімдік  биоиндикациясының  мүмкіншіліктері  туралы  ежел- 
гі  геолог  A.M. Карпинский  жазса,  өсімдіктер  кауымдастыгының 
таралу  сипатын  геолог  П.А. Ососков  геологиялық  карта  жасау 
үшін, топырақтанушы С.К. Чаянов -  топырак картасын құрастыру 
үшін  пайдаланды.  Биоиндикацияның  дамуына  орыс  галымы, 
топырақтанушы  В.В. Докучаев  зор  үлес  қосты.  XX  гасырдың 
басында  биоиндикациялық  зерттеулер  қарқынды  дами  баста- 
ды.  Бүл  жылдары  негізінде  биоиндикация  үгымында  бір  немесе 
баска кұбылыстың сол ортада ( ортаның табиги жэне антропоген- 
дік  факторының)  бар  не  жоқ  екенін  тіркеу  туралы  түсінік  болды.
XX  гасырдың  аягында  биоиндикациялық  заңдылықтар  сапалық 
түргыда ілгерілей түсті.  Биоиндикациялық зерттеулер түрлік жэне 
биоценотикалык деген екі деңгейге бөлінеді.
215

Түрлік  деңгейге  организмнің  болу  мүмкіншілігі,  оның 
кездесу  жиілігінің  есебі,  анатомиялык-морфологиялық  жэне 
физиологиялык- биохимиялық қасиеттерін зерттеу кіреді.
Биоценотикалық  мониторинг  кезінде  түрлер  эртүрлілігінің 
көрсеткіштері, сол қауымдастықгың өнімділігі есепке алынады.
Биоиндикацияның бірнеше түрлері  бар.  Егер бірдей  реакция 
эртүрлі  факторлардан  болса,  онда  ол  арнайы  емес  биоиндикация 
деп аталады.  Егер сондай жэне басқа да болып жатқан өзгерістер, 
бір  ғана  фактормен  байланысты  болса,  ол  арнайы  биоиндикация 
делінеді. 
£(<&$
Биоиндикациялык эдістер екі түрге бөлінеді: тіркеуші биоин­
дикация жэне аккумуляция бойынша биоиндикация.
Тіркеуші  биоиндикация  тур  немесе  популяция  дараларыньщ 
жағдайы  бойынша  қоршаған  орта  факторларыныц  әсері  туралы 
айтуға мүмкіндік  береді,  ал  аккумуляция  бойынша  биоиндикаци- 
яда бірдей немесе басқа химиялык заттарды бойына жинақтайтын 
өсімдіктер  мен  жануарлардың  касиеттері  пайдаланылады.  Осы 
эдістерге  сай  индикациялар  тіркеуші  жэне  жинактаушы  болып 
ажыратылады.  Тіркеуші  биоиндикаторлардың  қоршаған  ортаныц 
жай-күйінің  өзгерісі  кезінде  сан  мөлшері,  өсу  жылдамдығы  т.б. 
өзгереді  жэне ұлпалары  зақымдалады.  Бірақ тіркеуші  биоиндика- 
торлар көмегімен озгеріс себебін анықтау эр кез мүмкін бола бер- 
мейді. Бұл биоиндикацияның негізгі кемшіліктерініц бірі.
Жинақтаушы  индикаторлар  өздерінің улпаларына,  нақты  бір 
мүшелеріне жэне дене бөл іктеріне ластаушы заттарды жинақтайды. 
Бүл  заттарды  соцынан  химиялық  анализ  көмегімен  қоршаған 
ортаның ластану дәрежесін анықтау үшін пайдаланады. Қоршаған 
ортаныц зиянды қоспалармен ластануына бақылау жүргізуге және 
оны  аныктауга  арналған  кандай  да  болмасын  жана  аппаратураны 
«тірі  құралмен»  салыстыруға  болмайды.  Бірақ,  олардын  барлық 
заттар жиынтығына эсер етеді де, ондағы заттардың концентраци- 
ясын анықтай алмайтын кемшіліктері бар.
Биоиндикация  тәсілдері  өзінің  арнайы  биоталары  бар 
суқоймаларға  ғана  қолданылады.  Олар  ластануға  бүкіл  су 
организмдерінің  қауымдастығының  немесе  жеке  систематикалык 
топтардыц реакциясын есепке алады. Сонымен катар зерттеушілер 
суқоймаларда  индикаторлык  организмдердің  болуына,  олардың
216

сан  мөлшері  мен  оларда  байқалатын  патологиялық  өзгерістерге 
Назар аударады.
\  Бұган 
қарамастан, 
суқоймалардың 
табиғи 
жағдайы 
мен  олардың  ластану  түрлері  алуан  түрлі  болады.  Су  ор­
ганизм  қауымдастығының  су  сапасының  төмендеуіне  эсер 
реакцияларының бірнешеуін атап көрсетуге болады. Олар:
1.  Түрлік құрамның азаюы (екіден он шақты есеге дейін)
2.  Су орГанизмдерінің түрлік санының өзгеруі
Молшылык  көрсеткіш  кауымдастыктың  қальшты  күйімен
салыстырғанда  төмендеуі  де  (ластанудың  өте  жоғары  деңгейінде 
немесе  улы  ластаушылардың  болган  кезінде),  өсуі  де  мүмкін. 
Бұл  өсім  суқойманың  органикалық  заттармен  ластануы  кезін- 
де  осы  ластануға  төзімді  түрлердің  болуымен  түсіндіріледі.  Осы 
жагдайларда олар өте тез қарқынмен көбейеді.
Бұл  заңдылықтар  биоиндикацияның  коптеген  эдістемесінде 
қолданылады.  Оларға  түрлік  құрамның  эркелкілігінің  индекс- 
тері  мен  суда  тіршілік  ететін  организм  топтарьгаың  молшылық 
қатынастарын есептейтін тэсілдер жатады. Бұдан басқа белгілі бір 
организм топтарының суқойманың қандай да бір деңгейде болма- 
сын, тіршілік ету қабілеті есептеледі.
8.2. 
Индикатор-сапробты  түрлер  жэне оларды  суэкожүйе- 
лерінің ластану дәрежесін багалауга пайдалану
Биоиндикатор  грек  тілінен  аударганда 
«bios»-
тірі, 
«indico»- 
көрсеткіш,  анықтагыш  деген  магынаны  білдіреді.  Биоиндикатор
дегеніміз-  организмдердщ  оір  жерде  тұрақты  мекендеуі,  олардың
сандары, күрылымы жэне дамуы, таоиги үрдістер мен тіршілік ор- 
тасы жагдайларының көрсеткіші.  Қоршаган  ортаның жагдайлары 
мен  кейбір  үрдістердің  маңызын  багалау  мақсатында  биоин- 
дикаторларды  қолдану  организмдердің  белгілі  бір  факторларга 
біржақты бейімделушілік қасиетіне негізделген.
Биоиндикаторларды  тану  кезінде Америка галымы  Ю.  Одум 
төмендегі мэселелерді ескеру керектігін ұсынды:
1. 
Стеноптық түрлер, (ягни белгілі бір жагдайга катаң бейім- 
делген  түрлер),  эвритопты  түрлерге  (кең  таралган,  экологиялық 
төзімділік аукымы кең түрлер) Караганда өте жақсы индикаторлар 
болып саналады.
217

2.  Неғұрлым ірі түрлер ұсақ түрлерге карағанда жақсы инди­
катор болып  есептеледі.  Себебі, ұсақ түрлердің биоценоздағы  ай- 
налым жылдамдығы жоғары жэне олар зерттеу кезінде үлгі алатын 
ыдысқа түспей қалуы да мүмкін.
3.  Индикатор  ретінде  қолданылатын  түрлерді  (топтарды) 
бөліп  алу  кезіңде  оларға  эсер  ететін  факторлар  туралы  далалық 
жэне экспериментальдық мәліметтер болу керек.
4.  Әр түрдің сандық қатынасы, бір түрдің сандық мөлшеріне 
қарағанда  негұрлым  нақты  жэне  сенімді  индикатор  болып  табы- 
лады. 
...  .  I
Суқойма жағдайының аса маңызды кешенді сипаттамасы бо­
лып, оның сапробтылығы есептеледі. Ол суқойманың органикалык 
заттар мен олардың қалдықтарынан ластанган деңгейін көрсетеді. 
Суқойманың 
сапробтылық 
деңгейін 
аталған 
суқоймадағы 
индикатор-түрлердің  эртүрлілігіне  жэне  оның  мөлшеріне  қарай 
анықтайды.
Сапробтылыққа  нақты  түсінікті  Ресейдегі  санитарлы- 
гидробиологияның  негізін  қалаушылар  профессор 
Я.Я.
  Никитин­
ский  мен  Г.И.  Долгов  берді.  «Сапробтылық  дегеніміз  -   берілген 
организмнің  эртүрлі  органикалык заттардың  құрамында,  эр түрлі 
ластану  деңгейіне  байланысты  олардың  суда  даму  қабілетінің
физиологиялык қасиетінің кешені».
Г.И. Долгов  индикаторлы  түрлердің  тізімін  қарастыруда 
организмдердің 
ластану 
аймагына 
сэйкестілігін 
ілеспелі 
формаларга  тэуелділігімен  анықтау  қажеттілігіне  сүйенеді.  Ол 
ластану  деңгейін  багалауда  негізгі  назарды  жеке  индикаторлық 
түрлерге  емес, 
олардың  бірлестігіне  аударды. 
Бұл  оган 
индикаторлы-организмдердің  тізімін  103  түрге  дейін  қыскартуга 
мүмкіндік берді.
«Тірі  индикаторлар шамасының» сезімталдыгын  жогарылату 
үшін  Чех 
зерттеушісі 
Сладечек  индикатор-организмдердің 
айырмашылықтарын 
жасады. 
Ол 
сапробты 
организмдер 
жүйесін  төрт  топқа  бөлді:  катаробты  (ауыз  сулары),  лимноса- 
пробты  (Кольквиц  пен  Марссон  жүйесіне  сәйкес),  эусапробты 
(бактериялық бұзылуларга ұшырайтын тұрмыстық жэне өндірістік 
қалдық  сулар)  жэне  транссапробты  (ластанулары  бактериялық 
ластануларга  экелмейтін  қалдық  сулар).  Сонымен  бірге  инди­
каторлы  организмдердің  сезімталдыгын,  ластанудың  эсерін

жүктеу/скачать 17,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: