БІPІНШІ ТАPMАҚ. ЗИrcJPИJ( АХMЕТҰJIЫ

БІPІНШІ ТАPMАҚ. ЗИrcJPИJ( АХMЕТҰJIЫ

Eртеңіне Ахмет көрші ауылдан )Kақан молданы шақыртып, неміс баласының тілін кəлимаға келтіріпті деген сөз тарады. Молда сыйға лақ сұраған екен, Ахан шарт етіп ашуланып, ішіп отырған шайының да аяғын күтпестен, үйден қуып шығыпты. Хазіреті Fали мың сан көпірді діңге кіргізгенде кімнен лақ алып еді, азған атаңның аузы деп боқтап, алды-артына қаратпай атына мінгізіпті де, ауылдың шетінен асырып, айдап тастапты. Араға күн салмай кеңес басына барып, көптен бері сыртқа шығудан қалған Сейітбек қожаны алып кеп, баласын сүндетке отырғызған көрінеді. )Kұрт тағы бір сойқанды күтіп еді, ондай шетін хабар естілмеді. Қайта керісінше, Ахаңның үйіне қатысы бар əйелдер қожа қозылы қой алып кетіпті десті.

Кешіне Ахаң бүкіл ауылды баласының асықжілік ұстар тойына шақырды. Көптен қызылсырап жүрген жұрт үлкен-кіші, кəрі-жас демей, тайлы-таяғы қалмай тегіс жиналды. Ахаң жалғыз сегін сойған екен, бас-сирақ, ішек-қарнына дейін асыпты. Молынан жетті. Семіз ет пен нəрлі сорпаға лықа тойған жұрт шай келгенде дастарқанға төгілген ірімшік, құртқа қарай алмады. Тек шөлдерін басу үшін бір-бір шыны ақсу ішісті.

Астан соң бригадир Берден ертең жұмыс барын еске салып еді, басқарма тоқтау айтты. )Kамиғат той көрмегелі екі-үш жыл болды, отырып, көңілдерін көтерсін деген.

Əйелдер жағы қосылып өлең айтты. "Бір баладан" басталған əн əуені көп ұзамай мұңға ауысты. "... Қай жерімнен келеді ойын, күлкі –

Іште əйелдер жамырай сұңқылдайды. "Ахау айдай ақыным – Армияда жақыным, – Қолдан келер қайран жоқ, – Алла білсін ақырын..." Əн емес, дауыс айтып жатқандай.

• 
  Ау, не тұрыс, күреспеймісіндер, – деді Тоқажан.
  

Белсенуші болмады. Өңшең кəрі–құртаң. Ақыры бірін итеріп, бірін сүйреп, қаумалап, ортаға екі шалды шығарды. Əуелде амалсыздан жай ғана ұстасып жүр еді, көтермелеген айғаймен қыза-қыза шын күресіп кетті. Бірі іштен шалып тастағысы келді, бірі жамбасқа салмақ болды, əйткенмен ештеңе өнбеді, ырсылдап, күрсілдеп, ұзақ жүрді, ақыры екеуі де шаршап, тұрған орындарында құлай кетісті. Қалғандары қарқылдап күліп, дабырласып барып тоқтады. Сол кезде ғана аңдады, үйдегі əйелдер əлі зар айтып жатыр екен. .riауыстары манағыдай жамырап шықпайды. Бəрінің қайғысы, бəрінің тілегі бір арнаға құйылған.

• 
  Балаларды күрестірейік, – деді біреу.
  

Балалар əйелдердің əнінде де, шалдардың күресінде де шаруасы жоқ, үй сыртында асыр сап жүрген. Үлкендердің кейбірі солай қарай ойысып еді.

• 
  Көкпар тартайық, – деді əлдекім. Орақшы Тілеубай екен.
  

• 
  Ойбай, жетіқараңғы түнде...
  

• 
  )Kер жағдайы белгілі ғой, бірақ, серке қайда, – деді екінші біреу.
  

• 
  Ақа, сектің терісін əкеліңіз, – деді Тілеубай.
  

"Бүгін тартылмаған көкпар сірəда тартылмайды" деп ешкімге ырық бермеді. Белдеуде қаңтарулы тұрған аттардың біріне мінді де, жас

• 
  Қап, мына жүгірмектің істегені-ай... – Бұл – бригадир Берден еді.
  

• 
  Өзі өлсе ештеңе етпес, атты жазым қылатын болды-ау. Қайт-ей, қайт кейін! – деді айғайлап.
  

Тілеубай əудем жердегі белеске шыға бере көлденеңдеп тұра қалды. )Kұлдызды аспанның аясында сұлбасы ғана қарауытады.

• 
  Қайтпаймын-ау! – деді ол да айғайлап, – Бəріңді жерге қаратып осы бетімде ауылға тартам. Тез енді. Ұзатып аласыңдар!
  

• 
  Шыдап көр қорлығына, – деді Берден. – Астына мінгені қай ат?
  

• 
  Көкдомбақ.
  

• 
  Құртқан екен ғой. Оған бұл арада Ахаңның жирен қасқасынан басқа ат жетпейді. Əкел бермен, қарасын үзбей тұрғанда.
  

Біреу белдеуден жиренқасқаны шешіп əкелді.

• 
  Тез мінгізіп жіберіңдер.
  

Eкі-үш адам сүйемелдеп, атқа мінгізісті. Бұл кезде Тілеубай да жөнеле берген еді.

• 
  Не екі аяқты бірдей ағаш қылам, не көкпарды алып қайтам, – деді Берден. – Айт шүу, жануар.
  

Келесі сəтте қырқадан асып жоғалды.

Кенет жұрт жау шапқандай абыр-сабыр болды да қалды. Бірі белдеуде тұрған аттарға, бірі ертемен жұмысқа жегілмек, қазір таяу маңда жусап жатуға тиіс жылқыға қарай жүгірді.

Кейде өр жақтан, кейде ой жақтан шыққан топырлаған тұяқ даусы, қиқулаған үзік-үзік айғай түннің бір уағына дейін басылмады.

* * *

• 
  Eміс деп, орыс, қазақ деп бөлу пайғамбарға шет, құдайға күнə, – деді Ахаң, əр үйде өткен той ырымы тарқап, əбігер басылған соң, бірде қырманда, жаңа ғана құйып өткен соқыр жауыннан кейінгі рақаттыныс үстінде отырған жұртқа. – )Kарықтық үлкен əкем айтушы еді, бұрынғы жайсаңдардан қалған сөз деп... – Қонышынан күміспен өрнектелген мүйіз шақшасын алып, алақанын толтыра насыбай атты. Мұртын ширатып, сақалын салалап, сəл бөгелді. – Алдымен тиянақсыз көк аспан, содан соң тұрлаусыз қара жер жаратылды. Аспандағы ауа қойылып бұлтқа айналды, бұлттан жауған нөсермен иіген жерге жасыл шөп, гүл-бəйшешек, саялы дарақ, мəуелі жеміс шықты. Отты, суды далада, қалың жынысты орман ішінде неше түрлі жан-жануар, хайуанат өсіп-өнді. Eң ақырында солардың бəріне иелік ету үшін адамзат келді дүниеге. Тағыны тізгіндеді, асауды бұғалықтады, құла дүзді қан жайлау, меңіреуді елді мекен етті. Ол кезде ру аласы, ел таласы болған жоқ. )Kұрт тегіс шат-шадыман тұрмыс кешті. Өйткені жер бетін қоныстанған алғашқы адамдардың барлығы бір атаның баласы еді.
  

• 
  Мұныңыз былай... зиянды пікір, – деді жұрт ішіндегі көзі ашығы
  

• 
  Қой, шырағым, мұның бос сөз, – деді Ахмет. – )Kарықтық үлкен əкем тағы бір сөзінде айтушы еді, арғы атамыз көк бөрі екен деп. Бірақ құраннан ұшырата алмадым. )Kер бетіндегі барлық жұрт Адам-Ата мен Хауа-Анадан таралған дейді. Eстуімше, тіпті, орыстың молдалары да мұны теріске шығармайтын көрінеді. Адам-Атадан Əбіл мен Қабыл туады. Қабыл...
  

• 
  Мұның бəрі діңнің сандырағы, – деді .riəуренбек шорт кесіп. – Fылымның айтуынша, біздің атамыз маймыл. )Kəне кім деп атасаңыз да бір маймыл емес. Көп маймыл.
  

• 
  Əркім өз атасын айтады, – деді Ахаң кеңкілдеп күліп. Тілінің ұшымен төменгі ерніндегі насыбайын оңдады да, мойнын бұра бере шырт түкірді.
  

)Kұрттың бəрі күлген.

• 
  Fылымнан хабарыңыз жоқ, сөйте тұра дауласасыз, – деді боп-боз боп кеткен .riəуренбек.
  

Eсепшінің қаһарынан хабардар халық тына қалды.

• 
  Рас, орыстың ғылымынан құр қалдық, – деді Ахан салмақпен. – Мүмкін, сен айтқандай, маймылдан тараған шығармыз. Мүмкін, құранда айтылғандай, бəріміз де Адам-Атаның ұрпағы болармыз. Менің тоқсан жетіге келіп өлген бабам айтқандай, қазақтың атасы көк бөрі, басқа жұрттардың атасы басқадай əртүрлі жануарлар болуы да ғажап емес. Көріп келген ешкім жоқ, бəрі долбар. Бірақ жаңағы сенің ғылымыңның өзі қазақтан орыс кем, орыстан еміс жаман деп айтпайтын шығар. Сыртқы түр – перде. Ішін айт. )Kүрегі қалай соғады, бүйрегі кімге бұрады – соған қара. Ойын айт, пиғылын айт.
  

• 
  Ұлы орыс халқының мақалы бар, – деді .riəуренбек.
  

• 
  Қасқырдың күшігі қанша асырасаң да орманға қарап ұлиды екен.
  

• 
  Менің баламды тұспалдағаның ғой, – деді Ахаң. – Əлі көрерміз, қалай қарап
  

ұлырын, кімді бөксере қабарын. – Насыбайшы жұртты тегіс аралап келген көк ала шақшасын қайтадан қонышына тықты. – Ақыр бос отырсыңдар, қырман сорғығанша мен сендерге бір əңгіме айтып берейін. Менің сегізінші атам Айбас, естулерің бар шығар, ту көтеріп, қол бастаған аруақты батыр болған. )Kасақ жинап, жауға көп аттаныпты. Құба қалмақпен соғыс кезі екен дейді, бірде соңынан ерген қолы ойсырап қайтыпты. Ол заманда ер арманы – жаудан өлу, жігіт

• 
  Қайда? Қазір қай колхозда? – десті отырғандар жамырасып.
  

• 
  Біздің қалқозда, – деді Ахан мырс етіп. – Осы "Бесобада".
  

• 
  Кім? – деді бірі.
  

• 
  Ақсақал қалжыңдайды, – деді екіншісі.
  

• 
  Сол жолы қаза тапқан ерлердің бодауына келген балалардың біразының ұрпағы қазір осы арада отыр, – деді Ахаң атына мініп жатып. – Мал егінге түссе біргəдір төбемді ояр. Кеттім. – Атын тебіне бере артына бұрылды. – Біріңнің бетіңе бірің жақсылап қараңдар. Мүмкін табарсыңдар. – Ахан басынан тымағын алып, сілкіп қайта киді де, қарқ-қарқ күліп, егінжайға қарай шоқыта жөнелді.
  

• 
  Ақсақал бізді қатырып кетті, – деді əлдекім ақырында.
  

Бірі қиқылдап-шиқылдап, бірі ысылдап, бірі қырылдап, тегіс күлді.

• 
  )Kетеді енді, аз отырған жоқсыңдар, – деген ашулы үні шыққанда əрең басылды.
  

Сыпырғышын сүйретіп, күрегін иығына сап əркім өзінің жұмыс орнына қарай аяңдады. Күлкісін тия алмай, бірталайының иығы əлі бүлкілдеп бара жатты.

***

• 
  Əйткенмен де, дəл осы баланы таңдауыңызға не себеп? – деп сұрар еді көңлі жақын замандастары.
  

• 
  Рас, – дейтін Ахаң. – Ойым қазақ балаларында еді. Айыруға қимадым. Əрі үлкені тым есті көрінді. Ұмыттырмас, түбі өзін табар дедім.
  

• 
  Ал одан басқалары ше?
  

• 
  Eң тəуірі осы 3екен боп көрінді көзіме.
  

• 
  Сонда да...
  

• 
  Маған бəрі бірдей еді, – дейтін Ахаң. – Əйтсе де көп жетімнің ішіндегі шын жетім осы екен. Обалынан қорықтым...
  

Көп ұзамай Ахаң тұрғыластарымен бас қосқан жерде бөтен сөзді қойып, үнемі баласының жайын əңгімелейтін болды.

• 
  Өзі ұғымтал, – дейтін мақтанып. – Аса зирек. Бірақ биыл мектептен қалады. Тілі бастықсын. Оған да қарамай беріп жіберер едім, келмей жатып кісі үйінде тұрған соң тасбауыр боп кете ме деп қауіптенем.
  

• 
  Осы атаңның аузын ұрайынның қазаққа бір шатысы болса керек,
  
• 
  дейді тағы бірде насыбайын алшысынан атып отырып. – )Kылқыға жаны құмар. Ноқай неме, алды, арты демейді, кеше жиренқасқаның бауырынан өтіп ойнап жүр.
  

• 
  Тіпті, бөтендігі жоқ, – дейді келесіде басын шайқай масаттанып.
  
• 
  Алғашқы күндері үркек еді. Қазір мені мен шешесін қойшы, осы бəріңе, бүкіл ауылға бойы үйреніп қалды.
  

Үлкендер Ахаңның əр сөзін бəреукелділеп қостап, бас изеп мақұлдағанымен, бала-шаға жағы 3игфридті бірден мойындамады. Маңына көп жолай қоймайды. Əкесінің қасында жүрген кезде ғана дұшпандық ниет танытпайды. Онда да беріліп ойнамайды. Үлкендердің көзі тайған сəтте қазақ боп бөліне кетуге, реті келсе зорлық жасауға, бірдеңесін тартып алуға бейім тұрады.

Бірақ 3игфрид кекшілдігі жоқ, жайдары бала боп шықты. Көбіне жалғыз ойнайды. Əкесінің тымағын айналдырып киіп, көк шыбықты ат қып мініп, күнұзақ үйінің қасында асыр салады. Таяу маңда бала көрінсе болды, қол бұлғап шақырады. Қарамаса соңынан жүгіреді. Тек алысқа ұзамайды.

Eптеп қазақша сөйлей бастағаннан бері ауыл балаларымен арадағы алалық азайды. Бірлі-жарым балалар өзі іздеп келетін болды. Оларды тартқан 3екен бе, 3екеннің апасы алдарыма қоятын тостаған толы май бидай ма, əлде тұлпар даңқы бар жиренқасқа ат па – тек осы арасын ажырату қиын еді.

3игфрид кім келсе де жақсы қарсы алады. Бар-жоқтыны адал бөлісіп жеген соң, беті сүйекпен зерленген қазақы ағаш төсектің басына ілулі тұрған, ала ешкінің бітеу сойылған, жүні сыртына қараған мойын терісінен жасалған ұзыншақ дорбаны алып, түбінен көтеріп, ішіндегісін сау еткізіп жерге төгеді. Əкесі атпен үй-үйге арнайы

• 
  Менде де асық бар, – дейді көзі жайнап кеткен қонақ бала.
  

• 
  )Kахсы, – дейді 3игфрид. "Қ" ға əзір тілі келмейді, "қ" мен айтудан қашады. Үйреніп үлгерген сөздерінің ішінде "қ" əрпі кездесіп қалса үнемі "х" етіп жібереді. Басқа қазақы дыбыстардың бəрін де айта алады. "F" ны да, "ү" ні де, "ə" ні де. Ал "н" ды орынды, орынсыз, мөлшерден тыс көп қолданады: – Ханша асх сеңкі?
  

Қонақ бала қанша асығы барын білмейді.

• 
  Көп, – дейді біраз ойланып барып.
  

• 
  )Kахсы, – дейді 3игфрид салмақпен. – Меңкі көп-көп. Меңкі хырх... хырх... апа, ханша?
  

• 
  Қырық тоғыз, жарығым, – дейді жүн түтіп отырған апасы.
  

• 
  Меңкі хырх тоғз асх.
  

• 
  Менің де қырық тоғыз асығым бар, – дейді сан білмейтін қонақ бала əйтеуір көптік мағынадағы сөз болар деген шамамен.
  

• 
  )Kахсы... жахсы... – дейді 3игфрид қонағын арқасынан қағып. – Сеңкі хұльжа бар?
  

Бала өтірік айта алмайды. Үндемей қалады.

• 
  Хұльжа... архар... блесң?..
  

• 
  Осындай құлжаны мен де тауып алам, – дейді жеңілгісі келмеген қонақ бала.
  

• 
  Бұль хұльжа Нарым... бет ағамдікі! Маған тастаған. Соғыста өлген. Меңкі үш аға соғыста өлген. Сеңкі неше аға өлген?
  
• 
  Менің ағам əлі тірі, – дейді қонақ бала.
  

• 
  Трі... не? Апа, не трі?
  

• 
  Өлген жоқ, айналайын. Бір жерде жүр.
  

• 
  О-о! – дейді 3игфрид қуанып. – Меңкі өлген.
  

Қонақ бала біржола жеңіліп, айтарға соз таба алмайды.

• 
  Меңкі үш аға өлген... Кіммен соғыста, апа?
  

• 
  Кəрманмен, күнім.
  

• 
  Кəрманмен соғыста меңкі үш аға өлген.
  

• 
  Менің ағам да өледі, – дейді ағасының тірілігі зиянға шыққан қонақ бала. – Eртең өледі.
  

• 
  Сеңкі аға трі, – дейді əбден жеңіп алған 3игфрид. – Меңкі үш аға өлген. – Үш саусағын көрсетеді. – Келім... бет... )Kолым... бет... Нарым... бет... – Əр ағасының атын атаған сайын бір саусағын бүгеді. Алдымен бас бармақ, содан соң сұқ саусақ, ең соңында ортан қол. – Eнді мен біреу, – дейді жұмылған үш саусағының орнына жалғыз шынашағын шошайтып. Мен мынау... – Содан соң бас бармағын көрсетеді. – Мынау болады. Көкем айтхан.
  

Ауыл балаларымен кездесу үнемі дəл осындай түсініскен достық жағдайда өте бермейтін. Əсіресе ересектерімен. Алғашында өзенді бойлай тығылып кеп, сыртта ойнап жүрген 3игфридті жылқының кепкен тезегімен атқыласты. Сиыр сауып отырған апасы орнынан тұрғанша, талдың арасына еніп, зым-зия болды. Келесі жолы үй маңынан ұзаңқырап кеткенінде айтақтап күшік қосты. Eнді бірде шомылып жатқан үстіне бара қалса, ұстап ап, бет-аузына қан-қара етіп батпақ жағын қоя беріпті. 3игфрид екі көзі ғана жылтырап, бақырып үйге келгенде Ахаң қатты ашуланды. Атына мінді де, 3игфридті сол балшық-балшық күйі алдыңа өңгеріп ап, су басына шауып жетіп келді. Неміс баласы біреуді ертіп əкеледі деп ойламаған, ойласа да атпен, əрі

• 
  Əй, өңшең қара сирақ! – деді Ахан айқайлап. – Сендер кім деп жүрсіңдер! Мынау – менің балам. Нарымбеттің інісі. – Eресектеу екі- үш баланың атын атап шақырды. – Мына 3екеннің бетінің балшығын жуыңдар. Суға малтытып үйретіңдер. – Сөзіне жауап күтпестен 3игфридті жерге түсірді. – Бар, ойна. – Атының басын бұрды да, артына қарайламастан аяндап жүре берді.
  

Сол күннен бастап 3игфридті ешкім сыртқа теппейтін болды. Өзі де ойынға тоймайтын бала екен. Таңертеңнен кешке дейін өзен бойында жүреді. Балалармен бірге у-шу боп суға түседі. Құмнан қорған соғады, балшықтан үй қалайды. )Kапырақ желкен керіп, қамыстан қайық жасайды. Тас лақтырып қаймақ жалатады. Өтірік малтып қақ ойнайды. Ақыры кешке үлкен жұмыс басынан келгендей, шаршап жығылады. Таң ата тағы кетеді.

Үш-төрт аптаның ішінде аяғын күс басқан қара сирақ қара торы бала болды да шықты. Шашы ұстарамен алынған тақыр басы да қарақұйқа. Бірақ түр-тұлғасы əлі де бөлек. Тұнық көкпең көк көзі, ақшыл сары кірпігі мен қасының өзінен бұл баланың бөтен нəсіл екені айқын танылатын. Əйткенмен, бұған жұрттың көзі үйреніп қалған еді. Көп ішінде бұрынғыдай аңдағайлап тұрмайтын сияқты. Тілі де біршама бастыққан. Балалардың арасынан жақын достар ғана емес, алты атадан, жеті атадан табысатын қандас туысқандар да табылды. Eс білетін ересектері, тіпті, Нарымбет ағаға тартқан десетін. Аханның үлкен ұлы Келімбет соғыста неміс əйелін алыпты, содан қалған бала екен деп те соғушылар болды. Əйтеуір көп ұзамай 3игфрид балалар мемлекетінің тең мəртебелі, хан сайлауға, "Айгөлек" ойнауға, алысуға, күресуге толық хақысы бар қатардағы азаматы боп шықты. Басқа балалармен қол ұстаса тұрып: "... Қанжығадан қан керек. – Тебінгіден тер керек, – Маған анау тұрған пəленнің қу басы керек" – деп қыза

Ойын ұзаққа созылмады. Сентябрь туа мектеп жасындағы, егіс жұмысына жарамайтын балалардың да мойнына құрық түсті. Ойын балаларының ересегі 3игфридтің өзі боп қалды. Ұйымдастырушылары жоқ өңкей шиборбай. Əрі күн салқындай бастаған. Асық ойнаудың да, суға шомылудың да қызығы азайды. Оның есесіне 3игфрид жаңа ермек тапқан.

Алғашқы күндерден бастап əкесінің алдыңа мініп үйренген еді, ойын сұйылған соң мүлде атқұмар боп алды. Ахаңның өзі де 3игфридті жанынан тастамайды. Үнемі алдыңа алып жүреді. Мал қайырғанда да, қырман басына барғанда да. Тіпті үй арасында да. Ахаң түскенде 3игфрид ат үстінде қалады. Əуелде ердің қасына жабысып отыратын. Көп ұзамай, тізгін ұстап өз бетімен жүріп-тұратын дəрежеге жетті. Eкі-үш жасынан ашамайға мініп, ертоқым үстінде жеткен өзі құралпас балалардай ат құлағында ой-намағанымен, тумысында жуас жиренқасқаны суарып келіп, қырға шығып, арлы-берлі аяңдап, тіпті, қопаңдап желіп, əжептəуір боп жүрді. Кемпірінің қарсылық білдіргеніне қарамастан Ахаң 3игфридті егінді қарауылдап келуге, бірлі-жарымды малды қайырып тастауға жұмсай бастады. Ата жолы солай, ат үстінде жүріп үйренсін деген. Көп болса жығылар. Аттан жығылмаған қазақ жоқ. Аттан жығылып өлген қазақ тағы жоқ. Əйткенмен, жиренқасқаның айылын берік тартатын да, таралғыға аяқ салмауын қатты тапсыратын. Көп ұзап шықпауын, мезгілінде қайтуын қадағалайтын. Кешігіп бара жатса жаяулап соңынан іздеп кететін. Онсыз да мазасыз жұмысының үстіне жұмыс қосып, ай бойы тыным таппады. Ақыры мақсатына жеткендей болды. 3игфрид салт жүруге əбден үйренді. Əкесі құсап ат үстінде еркін, оң жақ жамбасына қарай қисая, немқұрайды отырады. )Kелгенде онша қопақтамайды. Тіпті, ой- қырға қарамай, ағыза шапқаннан да қорықпайды.

Түнде күшкөлік бағатын Ахаң күндіз жөндеп тыныға да алмайтын. Eгін қору керек. )Kегінге ілінбеген немесе көбең тартсын деп екі-үш күнге арқасын босатқан ат, айғыр өз алдыңа. Ауылда үй басы дерлік сиыр бар. )Kаңа астыққа жеткенге дейін, тіпті, жеткеннен кейін де

Күн шығар-шықпаста күшкөлікті ауылға əкелген бетінде, жаңа сауылған сиырларды жиып алып, қырдан асыра айдап тастайды. Үйге кеп, бел шешіп отырып, шайын ішіп бітер-бітпесе: "Ойбай, Нəкеннің... 3екеннің əкесі, сиыр егінге кетіп барады", – дейді, шай құя отырып, ара-тұра сыртқа шығып, қарауылдап кеп жүрген кемпірі. "Əп-п, мұрны пысылдаған атаңның аузы..." – деп бір сыпап алып, Ахаң атқа қонады. Сиырдың алды өзенге жетіп қалған. Сол қабақ – төгіліп тұрған егін. Ахаң барғанша сиырлардың алды ауыз салып үлгерері сөзсіз. "Қайт!" дейді Ахаң ақырып. – "Қайт кейін!" Сиырлар алыстан шыққан жарлықты естиді. Тыңдамаса шатақ боларын біледі. Амалсыз қарсы алдыңда тұрған тəтті тағамнан бас тартады. Аз-маз ақылы барлары өзі бұрылып, кейін қарай аяндайды. Ақылсыздары кейін бұрыла қоймайды. Алға да баспайды. Қашан Ахаң өзі барып айдағанша не егінді қимай, не кері кете алмай, сілекейі шұбырып, бір орында теңселіп тұрады.

Ахаң қамшы үйіріп, бар сиырды жайымен айдап, – ұрса, қуса сүті қашады, – тағы қырдан асырады. Бұл жолы манағыдан ұзатыңқырап тастайды. Мейлі. Арада бірер сағат өтпей, бар сиыр өңкілдеп, тағы да егін жаққа қарай беттейді. Соқа тартатын өгіз, лобогрейкаға жегілетін ат, қырман айдайтын құнан, тай, астық артатын түйе – үш-төрт түліктен құралған елу қаралы күшкөлікті түні бойы қалт еткізбей бағатын, ара-арасында ердің қасына сүйеніп ат үстінде, кейде, тіпті, жерге түсіп, тонына оранып жатып та ұйықтап, тынығып алатын Ахаң күнұзаққы мынадай өнімсіз тірліктен əбден қажып бітетін.

3игфрид атқа үйренгеннен бастап Ахаңның арқасы кеңіді.

Таңертең ұлын атқа мінгізіп жібереді де, рахаттанып отырып, шайын ішеді. Тіпті, бірер сағат мызғып та алады. Күндіз кеп қалды деген қауіппен қайта-қайта атқа қонбайды. 3игфрид шоқытып барып, сиырлардың қай шамада жүргенін байқап қайтады. Ахан төбесі көкке жеткендей мəз болады. Кемпірінің баланы пəлеге ұшыратасың деген

Əкесінің тапсыруы бойынша, 3екен малды алыстан ғана қарауылдауға тиіс еді. Eгінге қарай беттесе тез үйге жетуі қажет. Атқа Ахаң ауысып мінеді.

Əлде тапсырманы ұмытты ма, əлде балалықпен өзімнің де қолымнан келер деп ойлады ма, бірде 3игфрид егінге тақап қалған малды өзі қайырмақ болды. Қолына шолақ қамшы ұстаған кішкене баладан, оның шіңкілдеген айғайынан сиырлар ыққан жоқ, алға қарай баса берген. )Kеле шауып жүріп бірін қайырса, екіншісі қашып, екіншісіне беттесе үшіншісі бой бермей, ақыры бар сиыр дүркірей шауып, шарасы таусылған 3игфридпен бірге егінге кеп түскен. Осы кезде лобогрейкашылар мен орақшылардан келе жатқан есепші

Кешке екеуі басқарма алдыңда табысты. .riəуренбек: "Қызметімді сыйламай, сойыл ала жүгірдің, қандай хақың бар? Кімге қоқан-лоқы жасамақсың? Маған ба, əлде үкіметке ме?" – деді. Ахмет: "Қаршадай баламды қамшының астына алмақ болдың. )Kетім көрдің бе, жесір көрдің бе? Неге басынасың?" – деді. "3игфрид Вагнер егінге малды

• 
  деді бел ала бастаған .riəуренбек. – Осыны ұмытпауымыз керек. Соғысты шығарған кім? Сенің үш ұлыңды бірдей жалмаған кім?" "Балаларымның атын арам аузыңмен былғама", – деді Ахаң. .riаусын көтермесе де ызбармен айтты. Бірақ бұл кезде .riəуренбек күшейіп алған еді. "Немістің аты неміс, – деді бастапқы сөздерін қайталап. – Сен оларды білмейсің. Мен білем. Мына көзіммен көрдім. Eкі жыл от кешіп, соғысқа кіргенде, қатерге бас тігіп қан төккенде ауылда алдымнан неміс шықсын деп жүрді деймісің. )Kоқ, көнбеймін бұған. Көнбеймін! )Kəне жол бермеймін! Апарып қайта өткіз. Көзін құрт. Əйтпесе сен де жаусың. Халық жауысың!.." Ахаң қалшылдап кетті. Араға басқарма түспегенде .riəуренбектің басына қамшы оратылары сөзсіз еді. Сабасына түскеннен соң да ыза буып сөйлей алмады. "Нағыз халық жауы сенсің, – деді бар болғаны. – Сен немістен де жамансың. Сен нағыз пəшиссің". Eнді .riəуренбек кеуделеді. Бірақ басқарма оқыс ақырып қап оны тез басты. Содан соң Ахаңа кейіді. Бірде ұрса отырып, бірде ақыл айтып, екеуін де кінəлі қылды. .riəуренбек қолма-қол ғафу өтінді. "Қателік өтті, қызулық жасадым, неміспен соғыста қаным бұзылыпты, өзімді-өзім ұстай алмаймын", – деді. "Айтқан сөз – атылған оқ, қайтпайды; баурыма салған балама тіл тигізді", – деп, Ахаң өз кезегінде кешірім сұрамай қойды. Əйткенмен, екеуінің де жүзі жылып, татуласқан кейіпте айрылысты.
  

Бес-алты күннен соң ауылға қызыл ала жағалы бір топ адам сау ете түсті. Əлдекім Ахмет шалды сыртынан көрсетіпті. Ата тегі қалмақ деп басқарманы, тағы сол сияқты біраз адал совет адамдарын ғайбаттады, ұлттар достығына қайшы келетін сөздер айтып, үгіт таратып, тылдағы еңбекшілердің арасына іріткі сап жүр депті. Бұл түк емес-ау, үйіне бір фрицті паналатып отыр, шашын алғызып, киімін өзгертіп, жұртшылықты алдамақ, тіпті, есіміне дейін жаңадан қойды, бірақ ол адамның аты-жөні 3екен емес, 3игфрид Вагнер, не орысша, не қазақша білмейтін таза неміс депті. Қару асынып, сайланып шыққан кісілер 3игфрид Вагнердің кім екенін көрді. Басқарма да, өзге жұрт та Ахмет шалдың теріс үгіт жүргізгенін растамады. Кісілердің қаһары қайтып,

Ахан бес-алты күннен соң оралды. Аудандағы дөкейлердің бірі үлкен ұлы Келімбетпен бірге оқыған, кезінде шалдың өз үйінен де дəм татқан адам екен. Сол шығарып алыпты. Аузыңа ие боп жүр деп ұрысса керек. Пəлелі баладан да құтыл деген кеңес беріпті. Ахаң аузына ие болуға уəде бергенмен, баладан өз еркімен айрылуға көнбепті. Кемпірі де, ауыл-аймақта кəрі шалдың ақталып шыққанына қуанысты. Əйткенмен де, сөз 3игфридке келгенде, бəрі де тығырыққа тірелген. Ахаңның айтқанындай, заңның шешуін күтті.

Келер аптада ауданнан арнайы уəкіл келді. 3игфридтің əкесі советке қарсы күреспеген көрінеді. Оны аз десеңіз, қызыл əскерде үлкен кəмəндір бопты. Қайдан барғанын кім білсін, ЬІспан деген елде қаза тауыпты. Пəшистермен соғыста. Қырық екінші жылы шешесі де өлген соң детдомға алыныпты. Балада кінə жоқ депті уəкіл.

"Апыр-ай, – десті фашист атаулының бəрін неміске балайтын жұрт.

• 
  Неміс пен неміс те соғысады екен ғой. Əлде 3екпірейдің əкесі неміс емес пе?.."
  

)Kоқ, неміс көрінеді. Сондықтан 3игфрид Вагнердің бұл ауылда тұруына болмайды. Ойдағы "Қызыл ту" колхозына немістер көшіп келмек. 3игфрид те сол араға орын аударуы қажет. Ахмет Бегімбетов қоса көшем десе қарсылық жоқ.

Көп ұзамай, қараша үйімен, барлық мал-жайымен Ахаң төменгі колхозға көшіп кетті.