Біріккен ұлттар ұйымының есірткі және қылмыс жөніндегі басқармасы

БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫНЫҢ ЕСІРТКІ ЖӘНЕ 

ҚЫЛМЫС ЖӨНІНДЕГІ БАСҚАРМАСЫ 

Адам саудасы құрбандары мен 

заңсыз әкелінген  

мигранттарды ұқсастыру мен қорғау 

жөнінде 

 құқық қорғау орындарының 

өкілдеріне арналған 

 

ЕСТЕЛІК ЖАЗБАХАТ  

 

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ  

 

 

Осы естелік жазбахат арнайы түрде адам 

саудасы құрбандары мен заңсыз 

әкелінген мигранттарды ұқсастыру мен 

қорғау жөніндегі құқық қорғау 

орындарының өкілдеріне арнап 

құрастырылған және Стандартты әрекет 

рәсімдері (СӘР) жөніндегі  

Нұсқаулықтың  барлық 

негізгі ұстанымдарын қамтиды

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

МАЗМҰНЫ 

 

Кіріспе                                                        5 

 

Адам саудасы мен мигранттарды         8 

елге заңсызәкелудің арасындағы 

айырмашылықтар 

 

Қазақстан Республикасындағы           21 

адам саудасы мен мигранттарды  

заңсыз елге әкелудің қылмыстық – 

құқықтық сипаттамасы 

 

Адам саудасының құрбандарының    35 

және заңсыз елге әкелінген  

мигранттардың мәртебесі 

 

Адам саудасының құрбандарын         39 

анықтау критерийлері 

 

Адам саудасының құрбандарын         42 

ұқсастыру тәсілдері 

 

Адам саудасының құрбандарын         49 

кім анықтай алады? 

 

 

Адам саудасының құрбандарын         50 

анықтаудағы 

қиыншылықтар 

 

Адам саудасының құрбандарының    53 

жүріс – тұрысы 

 

Адам саудасының құрбандары           54 

мен заңсыз елге әкелінген 

мигранттарды қылмыстық сот 

жұмысында қорғау шаралары 

 

Полиция мен азаматтық қоғамның     63 

 адам саудасының алдын алу мен 

оны тыю жөніндегі жұмыстағы 

 серіктестігі 

 

Қосымша мәлімет                                   65 

 

Қосымшалар, Қазақстан                        66 

Республикасында  адам  саудасының 

құрбандарына көмек беретін ұйымдар

 

5 

 

 

 

Қазіргі 

таңда 

іс 

жүзінде 

Орталық 

Азияның  барлық  елдері  өзінің  аумағында 

немесе шығу  тегі  елі,  барар  жері, транзит 

елі 

немесе 

осындай 

белгілерді 

үйлестірген  ел  ретінде  адам  саудасы 

мәселесімен бетпе – бет кездесуде.  

Қазақстан 

Республикасы 

бүгін 

әрі 

сыртқа 

шығару, 

әрі 

транзит, 

әрі 

адамдарды 

саудаға 

салудың 

құрбандарын  әкелу  елі  болып  отыр. 

Қазақстанда  адам  саудасы  динамикасы 

өте  күрделі  және    көріністердің  кең 

спектрін 

қамтиды 

– 

яғни, 

еңбекші 

мигранттарды  қанаудан  бастап  мәжбүр 

болған  түрде  жезөкшелікпен  айналысуға 

дейін.  Мигранттарды  заңсыз  әкелу  және 

адам 

саудасы 

Қазақстанның 

барлық 

аймақтарында кездеседі.   

Адам 

саудасы 

және 

мигранттарды 

заңсыз  әкелуге  қарсы  іс  –  әрекеттің  түрлі 

тәсілдері  бар.  Осы  мәселені  шешудің 

басты  тәсілдерінің  бірі  қылмыстық  әділ 

сот  жүйесінің  өкілдерінің    адам  саудасы 

құрбандарын 

анықтау 

критерийлері 

туралы, 

оларды 

ұқсастыру 

тәсілдері 

туралы,  адам  саудасы  құрбандарының 

және 

заңсыз 

елге 

әкелінген 

КІРІСПЕ  

6 

 

мигранттардың 

жүріс 

– 

тұрысының 

ерекшеліктері  туралы  біліктілігін  арттыру 

болып 

табылады. 

Адам 

саудасы 

құрбандарын  анықтау  барысында  оң 

нәтижеге  жету  үшін,  адам  саудасының 

және  мигранттарды  заңсыз  елге  әкелудің 

қылмыстық  –    құқықтық  сипаттамасын 

қамтитын 

көпфункционалды 

әдісті 

пайдалану  қажет.  Қылмыстық  сот  төрелігі 

жүйесінің 

өкілдері 

анықтау 

деңгейін 

барынша 

көтеріп, 

адам 

саудасын 

ұқсастыру  үшін  мейлінше  көп  ақпарат 

көлемін біріге пайдаланғаны жөн.   

Бұл  естелік  жазбахат  –  адам  саудасы 

құрбандары 

мен 

заңсыз 

әкелінген 

мигранттарды, 

әсіресе 

әйелдер 

мен 

балаларды, 

анықтау 

мен 

қорғауды 

жетілдіру,  сонымен  бірге,  осы  салада 

үкіметтік  емес  ұйымдармен  ынтымақтаса 

отырып  оларға  көмек  беру  мақсатында  – 

қылмыстық 

сот 

төрелігі 

жүйесінің 

өкілдерінің адам саудасы құрбандары мен 

заңсыз 

әкелінген 

мигранттардың 

құқықтары  туралы  білімдерін  көтеруге 

бағытталған,                  

Осы 

естелік 

жазбахат 

Стандартты 

әрекет 

рәсімдері 

(СӘР) 

жөніндегі 

Нұсқаулықтың 

 

барлық 

негізгі 

ұстанымдарын 

қамтиды; 

мұнда 

халықаралық 

құқыққа 

сәйкес 

адам 

7 

 

саудасының  құрбандары  немесе  заңсыз 

әкелінген  мигранттардың  айырмашылығы 

түсіндіріледі. 

 

Естелік 

жазбахат 

пайдаланушылар  іздеген  нақты  сұрағына 

жауап  ала  алуы үшін,  олардың қандай  да 

бір бөліммен өз таңдауы бойынша таныса 

алуын 

жеңілдете 

отырып, 

ыңғайлы 

құрастырылған. 

Естелік 

жазбахат 

мазмұны  адам  саудасының  құрбандары 

мен  заңсыз  елге  әкелінген  мигранттарды 

анықтауда  (ұқсастыруда)  қылмыстық  сот 

төрелігі  жүйесінің  өкілдері  кездестіруі 

мүмкін  негізгі  сұрақтар  мен  мәселелерге 

басты назар аударады.  Осы аспектілерді 

зерттеу  қылмыстық  сот  жұмысында  адам 

саудасымен  байланысты  қылмыстарды 

ашу 

деңгейін 

көтеруге 

мүмкіншілік 

туғызады  әрі  осы  сауда  құрбандары  мен 

елге  заңсыз  әкелінген  мигранттарды 

қорғау шараларын қолдануға жол ашады.  

  

 

 

 

 

                      

Хадиша Әбішева,   

Президент «Сана Сезiм» 

Әйелдер бастамаларының 

          Құқықтық орталығы» 

ҚБ, Қазақстан 

8 

 

 

 

 Трансұлттық

 

ұйымдасқан

 

қылмысқа 

қарсы  2000  жылы  БҰҰ  Конвенциясының 

(ары  қарай  «Палермо  Конвенциясы»)  

және  оны  толықтыратын  Адам,әсіресе 

әйелдер мен балалар, 

саудасының алдын 

алу мен жолын кесу және ол үшін жазалау 

туралы 

Хаттаманың 

(ары 

қарай 

– 

«Хаттама»)  қабылдануы адам саудасына 

қарсы  бағытталған  халықаралық  іс  – 

әрекеттің 

басты 

нәтижесі 

болып 

табылады.  Осы  келісімдердің  мақсаты 

адам 

саудасына 

қарсы 

тұру 

және 

олармен 

күресу, 

адам 

саудасы 

құрбандарына  көмектесу  және    зардап 

шеккендерді  қорғау,  сонымен  бірге,  осы 

салада  мемлекеттер  арасындағы  қарым- 

қатынасты кеңейту болып табылады.  

 

 

 

Адам саудасы мен мигранттарды 

елге заңсыз әкелудің арасындағы 

айырмашылықтар 

(халықаралық құқыққа сай

) 

 

9 

 

«Адамдар, әсіресе әйелдер мен 

балалар, саудасының алдын алу 

мен жолын кесу және ол үшін 

жазалау туралы»  БҰҰ хаттамасы 

( 2000 жылдың 15 қарашасында  Бас 

Ассамблеяның  55/25 резолюциясымен 

қабылданған) 

3 – Бап.  

«адам саудасы» – ол қанау мақсатында 

адамдарды 

азғырып-көндіру

, тасу, 

беру, жасыру не күш көрсетем деп 

қорқыту не оны қолдану немесе 

мәжбүрлеудің басқа түрлерін қолдану,  

ұрлап әкету, алаяқтық, алдау, билікті не 

адам ахуалының осалдығын теріс 

пайдалану немесе басқа адамды 

бақылайтын тұлғаның келісімін алу үшін 

төлем не пайда түсіру түрінде оны 

параға сатып алу дегенді білдіреді …» 

 

 

Адам  саудасы  қылмысының  құрамы  үш 

элементтен тұрады  : 

Іс әрекет (Не болып жатыр?) 

Адамдарды 

азғырып-көндіру

,,тасу,  беру,  

жасыру  немесе  адамдарды алу. 

  

 

10 

 

  Құралдар (бұл қалай жасалады?) 

Күштеуді  қолданамын  деп  қоқан  –  лоққы 

жасау  не  оны  қолдану,  мәжбүрлеу,  ұрлап 

әкету,  алаяқтық,  алдау, 

билікті  немесе 

адам 

ахуалының 

осалдығын 

теріс 

пайдалану 

немесе 

басқа 

адамды 

бақылайтын  тұлғаның  келісімін  алу  үшін 

төлем  немесе  пайда  түсіру  түрінде  оны 

параға сатып алу. 

 

  Мақсат (бұл не үшін жасалады?) 

Жезөкшелік  саласында  басқа  тұлғаларды 

қанауды, 

жыныстық 

қанауды, 

еріксіз 

еңбекті,  құлдық  не  құлдыққа  ұқсас  әдет  – 

ғұрыптар  және  дене  органдарын  алуды 

қамтитын қанау мақсатында.   

Қанау, 

Палермо 

хаттамасында 

берілген адам саудасының анықтамасына 

сай, мыналарды қамтиды:  

  Басқа 

тұлғаларды 

жезөкшелік 

саласында 

қанау 

не 

 

жыныстық 

қанаудың басқа түрлері;  

  күштеп көндірілген немесе 

мәжбүрлендірілген еңбек не қызмет 

көрсету (кіріптар, әділетсіз еңбек пен 

тым ауыр қарыздарлық кіріптарлығын 

қоса алғанда) ;  

11 

 

  құлдық не құлдыққа ұқсас әдет – 

ғұрыптар;  

  еріксіздік ахуалында болу;  

  дене органдарын бөліп алу;  

  ұлттық заңнамада белгіленген қанаудың 

басқа түрлері. 

Ұлттық 

заңнамада 

белгіленуі 

мүмкін 

қанаудың 

басқа 

түрлері 

келесілерді 

қамтиды:  

  мәжбүрлендірілген 

немесе 

еріксіз 

некелесу;  

  күштеп 

көндірілген 

не 

мәжбүрлендірілген қайыр сұраушылық;  

  заңсыз  не  қылмыстық  іс  –  әрекетте 

пайдалану 

(есірткілердің 

заңсыз 

айналымы 

немесе 

өндірісін 

қоса 

алғанда);  

  қарулы қақтығыста пайдалану;  

  салт–жоралық  немесе  әдет  –  ғұрыпқа 

негізделген  еріксіздік  ахуалы  (әдет  – 

ғұрыпқа  негізделген    салт–жорамен 

байланысты 

еріксіз 

жұмыстың 

кез 

келген түрі);  

  адам  қадір  –  қасиетін  аяққа  таптайтын, 

адамды  қорлайтын  не  тәни  немесе 

психологиялық  зиян  келтіретін  қанағыш 

12 

 

және  қатал  діни  немесе  мәдени  әдет  – 

ғұрыптар;  

  әйелдерді  суррогат  шешелер  ретінде 

пайдалану;  

  мәжбүрлендірілген  екіқабаттылық;  

  адамға заңсыз биомедициналық зерттеу 

жүргізу.  

 

Осыларға  байланысты,  адам  саудасы 

мен  мигранттарды  заңсыз  елге  әкелудің 

айырмашылығын  тани  білу  қажет.  Жиі 

жайттарда, адам саудасының құрбандары 

шетелдіктер не құжатсыз тұлғалар болған 

кезде, 

құқық 

қорғау 

орындарының 

қызметкерлері 

олар 

қылмыстың 

құрбандары  емес,  мәртебесі  реттелмеген 

мигранттар, ал тиісті қылмыс істеуші адам 

адам  саудасымен  емес,  мигранттарды 

заңсыз  елге  әкелумен  айналысып  жүр 

деген 

пікірле 

болады. 

 

Мұндай  

қорытындылар  адам  саудасы  фактісі 

бойынша 

тергеулердің 

жүргізілмеуіне, 

құрбандардың  көмек  ала  алмауына,  және 

/  не  қылмыс  істеуші  адамдардың  өздері 

оған    лайық  жазадан  құтылып  кетуіне 

апаруы 

мүмкін. 

Адам 

саудасы 

мен 

мигранттарды 

заңсыз 

елге 

әкелудің 

13 

 

арасын  айырып  білу  өте  күрделі  болуы 

мүмкін,  себебі  аталған  екі  жайтта  да 

адамдар  шекара  арқылы  заңсыз  өткізіле 

алады.  Бұл  мәселе  шекараны  қорғау 

қызметтерінің 

қызметкерлері 

үшін, 

сонымен  бірге  жоспарланған  немесе 

нақты  қанаудың  орын  алғанын  анықтау 

қиын, 

әйтпесе 

тіпті 

мүмкін 

еместігі 

жайттарында ерекше өткір деп саналады.  

 

БҰҰ – ның трансұлттық ұйымдасқан 

қылмысқа қарсы Конвенциясын 

толықтыратын құрылық, теңіз және 

әуе бойынша мигранттарды заңсыз 

елге әкелуге қарсы

 Хаттама  

( 2000 жылдың 15 қарашасында  Бас 

Ассамблеяның  55/25 резолюциясымен 

қабылданған) 

3 – Бап. 

Терминдер

 

«мигранттарды заңсыз елге әкелу», 

тікелей немесе жанама жолмен қандай 

да болмасын бір қаржылық немесе 

басқа материалдық пайда алу 

мақсатында, қандай да болмасын бір 

қатысушы – мемлекетке оның азаматы 

болып табылмайтын немесе оның 

территориясында тұрақты түрде 

тұрмайтын кез келген тұлғаның заңсыз 

14 

 

түрде кіруін қамтамасыз ету дегенді 

білдіреді …»

 

 

 

Ұсталған  адам  саудагерлері    –  жан-

жақты  тергеуге  ілікпес  үшін  –  көптеген 

жайттарда 

адам 

саудасы 

фактілерін 

мигранттарды  заңсыз  елге  әкелу,  заңсыз 

шекараны  кесіп  өту  немесе  заңсыз  түрде 

елде қоныстану деп көрсетпек болады.  

Құрбандар  –  егер  тіпті  олар  іс  жүзінде 

сауда  нысаны  болып  табылса  да  – 

өздерін  елге  заңсыз  әкеліп  жатыр  деп 

ойлауы 

мүмкін. 

Адам 

саудасына 

талпыныстың  жолы  кесудің  сәті  түссе, 

онда  сауда  нысанына  айналған  тұлға 

аман  –  есен  қалып,  қанауға  ұшырамауы 

мүмкін.  Бұл  адам  саудасының  алдын 

алуға мүмкіндік береді.   

Аталған  қылмыстың  құрамында  келесі 

элементтердің бар екені анықталды:  

1)  басқа  тұлғаның  заңсыз  елге  кіруін 

қамтамасыз ету;  

2) басқа мемлекетке; 

3)  қаржылық  не  материалдық  пайда 

табу мақсатында.  

15 

 

Қарастырылып  отырған  жайт  адам 

саудасы  ма,  әлде  мигранттарды  заңсыз 

елге 

әкелу 

ме, 

осыны 

анықтауда 

келесілер маңызды:   

  Күнілгері  тұлғаны  заңсыз  мигрант  екен 

деген пікірде болмау керек;   

  Әрқашан 

адам 

саудасының 

нышандарын  іздеу  қажет,  егер  сіз  тіпті 

қандай 

да 

бір 

тұлға 

мәртебесі 

реттелмеген 

мигрант 

екен 

деп 

күдіктенсеңіз де.  

Егер тіпті сөз мигранттарды заңсыз елге 

әкелу  жайлы  болып  отырса  да,  мұндай  іс 

адам  саудасы  мәселесімен  айналысатын 

тергеушілер  тарабынан    қызығушылық 

тудыруы  мүмкін.  Мигранттарды  заңсыз 

елге  әкелумен  айналысатын  тұлғалар 

адам  саудагерлеріне  айналу  жөнінде 

шешім 

қабылдауы 

немесе 

сапар 

барысында 

адамдарды  саудагерлерге 

сатып жіберуі  мүмкін.  Сонымен қатар,  жиі 

жайттарда адам саудагерлері заңсыз елге 

әкелу 

үшін 

жасалған 

тораптарды 

пайдаланады.  Заңсыз  елге  әкелінген 

адамдар  –  өз  сапары  барысында  өздері 

мұның  куәсі  болған  –  адам  саудасы 

16 

 

жайттары  жөнінде  бағалы  мәлімет  беруі 

мүмкін.  

БҰҰ  –  ның  Трансұлттық  ұйымдасқан 

қылмысқа 

қарсы 

Конвенциясын 

толықтыратын

 

Хаттамаларда 

адам 

саудасының  қылмысы  мен  мигранттарды 

заңсыз  елге  әкелу  қылмысына  екі  бөлек 

анықтама  берілген  және  олар  әр  түрлі 

құралдарда 

қарастырылады. 

Мұның 

себебі 

бұл 

қылмыстар 

арасындағы 

айтарлықтай 

маңызды 

айырмашылықтардың болуында.  

Адам 

саудасы 

мен 

мигранттарды 

заңсыз  елге  әкелудің  арасында  үш  басты 

айырмашылық бар:  

  қылмыстың құрамының әр түрлілігі;  

  билік 

органдары 

тарабынан 

қолданылуы  қажет  шаралар,  құқық 

бұзушылыққа    тәуелді  түрде  әр  түрлі 

болып келеді;  

  тұлғаның 

заңсыз 

елге 

әкелінген 

мигрант  не  адам  саудасының  құрбаны 

деп  танылуына  байланысты  құқықтық 

салдар 

да 

айтарлықтай 

ерекше 

сипатта болады.    

Іс  жүзінде  адам  саудасы  жайты  мен 

мигрантты  заңсыз  елге  әкелу  жайты 

17 

 

арасында 

айырмашылық 

жүргізу 

барысында  көптеген  себептер  негізінде 

қиыншылықтар пайда болуы мүмкін:  

  заңсыз  елге  әкелінген  мигранттар  адам 

саудасының 

құрбандарына 

айналуы 

мүмкін: 

кей 

адам 

саудасының 

құрбандары  қандай  да  болмасын  бір 

елге  заңсыз  түрде  әкелінуге  өздерінің 

келісімін  берген  болуы  мүмкін,  алайда, 

сапар 

барысында–ақ 

– 

алдау, 

мәжбүрлеу  не  күштеу  нәтижесінде  – 

қанау  ахуалына  түсіп  қалған  болуы  

(мысалы,  тасымалдауды  төлеу  ретінде 

оларды  тым  төмен  еңбек  ақы  үшін 

жұмыс істеуге мәжбүрлегенде) мүмкін;  

  сонымен 

бірге, 

адам 

саудагерлері 

контрабандист  ретінде  әрекет  етулері 

және  бір  ғана    маршруттарды  адам 

саудасы  үшін  де,  мигранттарды  заңсыз 

елге әкелу үшін де пайдалануы мүмкін; 

  адамдарды 

заңсыз 

елге 

әкелудің 

жағдайлары  ауыр  болуы  мүмкіндігі 

соншалықты, 

олар 

бұған 

өздерінің 

келісімін  берді  дегенге  сену  қиынға 

түседі.  

 

 

18 

 

Қанау  

 

 

Мигранттарды 

заңсыз елге 

әкелу 

 

 

Қанаудың 

жоқтығы 

 

Мигранттарды  заңсыз  елге 

әкелумен 

адамдардың   

заңсыз 

елге 

кіруін 

жеңілдетуді  кәсіп  ететін 

тұлғалар 

айналысады. 

Заңсыз 

елге 

әкелумен 

айналысатын 

тұлғаларға 

олардың 

қызметі 

үшін 

(әдетте, алдын ала) сияпат 

төленеді,  ал  бұл    осы 

тұлғалар 

өздерінің 

шарттасып,  уағда  берген 

қызметін  көрсетіп  болған 

соң  іле  –  шала  олар  мен 

мигранттар 

арасындағы 

қатынастардың 

аяқталатынын білдіреді. 

 

Адам саудасы  

 

 

Қанау 

Адам  саудасымен  оның 

құрбандарын 

қанаудан 

пайда  табатын  тұлғалар 

айналысады. 

Құрбандар 

қанау  басталғанға  дейін 

соңғы 

жеткізу 

орнында 

белгілі  бір  сәтте  сатылып 

кетуі мүмкін, алайда, сауда 

элементі 

қалып 

қояды, 

себебі  құрбандарды  қанау 

мақсатында сатып алады.   

 

19 

 

Келісім  

Заңсыз елге 

әкелінген 

мигранттар  

 

 

 

Келісім 

Заңсыз 

елге 

әкелінген 

мигранттар 

өздерінің 

заңсыз 

елге 

әкелінуіне 

келісімін 

береді. 

Бұл 

заңсыз 

елге 

әкелу 

барысында  оларды  заңсыз 

елге  әкелумен  айналысып 

жүрген 

тұлғалардың 

қорқытушы 

іс 

– 

әрекеттерімен  байланысты 

оларға 

қатысты 

басқа 

қылмыстар 

жасала 

алмайды 

дегенді 

білдірмейді. 

Адам 

саудасының 

құрбандары 

 

 

Келісімнің 

жоқтығы 

Адам 

саудасының 

құрбандары  не  ешқашан 

өздерінің 

келісімін 

бермейді  (ұрлап  әкету  не 

күштеумен 

байланысты 

жайттарда) 

немесе 

бастапқыда 

 

өздерінің 

келісімін  береді  (мұндай 

жайтта  олардың  келісімі 

саудагерлердің 

адамды