Бірінші бөлім (Роман) ТҰҢҒИЫҚта бірінші тарау кездесу

– Нəрсе кирəк?– деді Салиха басын көтермей.
– Сусадым.
– Нəрсе ішəсің?
– Су болса жетеді.
– Алып бирим əлі.
– Өзім алып ішем, əнкей. Қайда тұрғанын айтсаңыз болғаны.
– Самауырда.
Самауырдың салқындаған суынан Асқар екі шəшке ішті де:
– Əнекий?–деді ояу жатқан Салихаға,– Ботагөз қашан ұйықтады?
– Ей, мискин!– деді Салиха,– яшлəр бит. Сізіні килін күп ойли. Сіз
киткəш юқлами ул.
– Қашан жатты?
– Китаплар оқып отырып, мінə əтəшлəр қышқырғаш қына юқлады.
Асқар төргі бөлмеге қайта кірді. Ол бөлмеде кереует біреу ғана
болғандықтан Ботагөз төсекті жерге салатын. Асқардың Ботагөзді оятқысы
келмеді де, үстіндегі шолақ сары тонын басына жастап, ілулі тұрған солдат
шинелін жамылып, етігін ғана шешіп, үстінде киіз ғана жатқан темір
кереуетке қисая кетті.
2
Таң сібірлей көзі ілінген Ботагөз біреу ақырын түрткендей болғанға
оянып кетсе – қасында жан жоқ. Кереуетке қараса – Асқар ұйқтап жатыр.
Оны оятып алмайын деп ойлаған Ботагөз басын төсектен ақырын
көтеріп, жүдеген Асқарға аяған кескінмен қарап, аз отырды.
«Жұмысы ауыр,– деп ойлады Ботагөз,– жұрт жұмысынан жан-тəнін
аямайды. Көптің қамын ойлаймын деп өз басын ескермейді. Ауруға

шалдықпаса жарар еді!..» Соңғы сөзінде оның дауысы шығып кетті.
– Немене, Ботагөз?–деді, Ботагөздің дауысынан оянып кеткен Асқар
көзін кең ашып, басын көтеріп.
– Жəй!–деді Ботагөз мұңайған кескінмен,– ұйқыңнан ояттым-ау!
Екеуі бір-біріне ұзақ қарап, үнсіз отырды.
Ботагөз Асқардан да жүдеу еді. Оның қазіргі сиқынан, бұрын көрген
кісі танымастай: көзі сарғайған, ұрты солған, мойны қылқиған, бетіне
сепкіл түсіп шұбарланып кеткен, еріндері кезерген, саусақтары шілбиген
Ботагөздің бұл жүдеушілігін Асқар оның екіқабаттығынан, ай-күнінің
жақындағанынан деп ойлады. Екіқабат əйелді ауыл: «бір аяғы көрде, бір
аяғы жерде» дейді. Бұрын босанып көрмеген жас Ботагөздің «əлде қайтіп
кетем» деп жанынан қорқатыны рас, бірақ оның бас қорқынышы ол емес,
өзгеде.
Н... да қазір үш күштің басы түйілген: Совдеп, казачий совет, алашорда,
Алашордада қуат аз, ол казачий советке сүйенеді. Казачий советтің
қарамағында 300 дей құралды əскер бар, əскер бастығы Алексей Кулаков.
Казачий совет Совдепке қарсы. Бірақ қарсылығын сөз жүзінде айтады да, іс
жүзінде қимыл көрсете қоймайды, тек əскер тобын көбейтіп, құралын
күшейте береді. Совдеп қарамағында екі жүзге тарта адамнан құралған
қызыл гвардияның гарнизоны бар, командирі Петька Гроза. Октябрь
революциясына қатынасып, Москвада Совет өкіметін орнатыс ісінде
болған ол Революциялық Соғыс Советінің жұмсауымен Омбыға келген де,
одан Н... қаласындағы гарнизонды басқаруға жіберілген. Қызыл гвардия
гарнизоны мен казачий отряд ара-тұра соқтығысып та қалады, бірақ қай
жағы болса да батыл қимылға бармайды.
Газеттердің
сарынына
қарағанда,
жалпы
саяси
жағдайды
мөлшерлегенде, саяси ағымның оңға, я солға толқыры мəлімсіз. Қауіп
күшті, Сібірдегі контрреволюцияның күшін жинауына қарағанда, аса
қатерлі жағдай күтуге болатын сияқты. Сібірдің Совдепінде, егер
контрреволюция бас көтерсе, оған төтеп болатын күш жоқ сияқты. Сыртқы
саяси хал одан да ауыр: Кавказ жақтан Англия, Украина жақтан Германия,
шығыс жақтан Жапония интервенттері шабуылға кіріскенін газеттер күнде
хабарлайды.

Саяси халдің осындай ушыққанын көрген Ботагөз «не боп кетеміз?» деп
уайымдаса, екіншіден, осындай тар кезеңде аяғының ауырлығына екі
өкінеді.
– Аяғым жеңіл болса,– деп өкінеді ол оңашада я біреумен
сырласқанда,– не болса да көппен бірдей көрем ғой. Жаумен арпалыста
көптің бірі боп оққа ұшсаң, арманың бар ма? Мен қазір тұсаулы аттаймын.
Заман аумалы-төкпелі боп кетсе, не өзгеге панам жоқ, не өзіме панам жоқ,
«қасқыр болсаң, жеуіңе мен даяр» деп жаутаңдаймын да турам. Кім біледі,
ондай екі талай заман болса, өзім өлгеніммен қоймай, Асқардың аяғына да
тұсау болам ба?
Ботагөздің құлдырай жүдеуіне бас себеп осы ой. Бұл қауіпті ойын ол
Асқарға сездірмейді, «неге мұнша жүдедің?» деп Асқар сұраса да
айтпайды. Бірақ Асқар Ботагөздің сырын білмейді емес. Оның неге
жүдейтінін ол жақсы ұқса да, «осылай емес пе» демейді.
Омбыдан Н...ға алғаш кеп, Ботагөзге қосылып, біраз күн бірге тұрып,
күзге қарай командировка уақыты біткен соң жəне Обкомнан сол кезде
«Қажетсің, тез қайт!» деген хабар келген соң, Асқар Ботагөзбен қош
айтысып, Омбыға қайтты. Ботагөзді ол өзімен ала кетейін деп еді, Уком
«Қызметкер аз, бізге керек» деп жібермеді.
Тез оралмақ боп кеткен Асқар бөгелді. Обком оны басқа уездерге
жұмсап, Н...ға екінші командировкаға оның қолы 1918 жылдың апрелінің
басында зорға ілікті.
Омбыға жазған бір хатында Ботагөз аяғы ауырлағанын Асқарға
оспақпен сездірген еді. Баланы жақсы көретін Асқар бұл хабарға қуанды,
баланы аман көруді арман еткен.
Н...ға келе Ботагөздің жүдеу көңілін көре, Асқардың езіне де: «бала
жақсы ғой, бірақ мынадай тар кезеңде тұр- ған шақта, бала Ботагөздің не
ажалына, не бейнетіне себеп болмаса қайтсін!– деп өкінді ол,– егер бала
болмаса ғой, саяси халдың қай жағдайын болса да көппен бірге кереді!»
Ботагөз бен Асқар бір-біріне үнсіз төне қарағанда, екеуінің де ойында
осы уайым отыр еді.
– Ойпырай, ішім!..– деген сөз шығып кетті, кеудесін алақанымен баса

қойған Ботагөздің аузынан.
Ол Асқардан ұялайын деп еді, бұрағандай болған іш ұятты елетпеді,
оның кескіні тыжырыла түсті.
«Толғақ па?» деген ой кеп кетті Асқарға.
Аздан кейін Ботагөздің тырысқан қабағы жазылып, Асқарға тақала
отырып, еркелегендей басын кеудесіне сүйеп, бетіне көзін төңкере қарады.
Асқар осы кезде күшене жөтелді.
– Күркілдеп жөтеліп кеттің,– деді Ботагөз,– тымауратқаныңа қарамай
қызметті күндіз-түні істейсің. Түнде денең қызып шығады. Воспаление
легких болып қалуың мүмкін, бүгін үйден шықпай, дəрігерге көрінсең
қайтеді?
– Сағат қанша?
– Тоғыз.
– Көп ұйқтап қалған екем. Жастыққа басым тие денем жіпсіп еді, ептеп
бойым жадырайын депті. Түнде денем құрыстап, əрі қызып, тұла бойым
дел-сал болып, ауырып қалармын деп қорқып ем, градусник қайда?
Ботагөз градусникті алып берді.
– Температурам нормальный екен,– деді Асқар, қолтығына қысқан
градусникті аздан кейін алып,– түнде отыз тоғызға барып еді. Шай даяр
болса ішейін де кетейін.
– Шай даяр. Бірақ бүгін денеңді күт, барма дедім ғой.
– Ботажан, болмадың ғой, оқасы жоқ, бүгін байқасам байқайын, шай
ішкесін Дəрібай фельдшерге барып келші көрініп рецепт алайын.
– Жарайды.
– Есіктен кірген кім, білші!– деді Асқар.
Ботагөз ауыз үйге шығып газет пен хат алып кірді.

– Хат қайдан?
– Кенжетайдан!– деді Ботагөз қуанып.
– Қойшы!
– Рас.
Денесі əлі де жіпсіп отырған Асқар, жатпастан хатқа қолын ұсынды.
Ботагөз хатты ашты да, Асқардың қасына отырды. Екеуі бастарын тақасып
отырып, хатты құмарланған дауыспен оқып шықты.
«Ардақты бауырларым: Асқар, Ботагөз, Балтабек!– деп жазыпты
Кенжетай.– Сендерден кептен хат алмағансын қорқып жүрмін. Осы хатты
алған соң тұрмыстарыңды, ол арадағы Совдептің хал-жайын айтып хат
жазарсыңдар. Өз амандығыма келсем: денім сау, аманмын. Оқып
жатырмын. 19 жылдың январына шейін оқуым бітеді. Тұрмысым жақсы.
Оқуым біткесін-ақ, реввоенсоветтен сұранып, өзіміздің жаққа барғым
келеді. Əскер білімін əзірге жақсы оқып келемін. Əрине біздің курста,
бірыңғай əскери сабағы ғана жүрмейді, жалпы білім де береді, мысалы:
орыс тілі, математика, физика, табиғат тану жəне саяси сабақ. Мен бұрын
ауылдық мектепте ғана оқып, хат танырлық қана дəрежеге жеткен кісімін
ғой. Жоғарыда аталған сабақтар, əрине, менің бұрын кездеспегендерім,
сондықтан игеру оңай да боп жүрген жоқ, бірақ мойындаған істе адамның
жеңбейтіні болмауға тиісті ғой, қиын болғанмен, сабақты мен де меңгеріп
келем.
Менің аса көңіл бөлетінім саяси сабақ. Бұған дейін қанаушы тапқа
кектенгенмен, оның табиғаты қандайлығын білмейтінмін. Енді, Ленин
жолдастың еңбектерімен, Маркс жəне Энгельстің тісім бататын
еңбектерімен танысып көрсем, «қанаушы», «қаналушы» деген біріне бірі
қайшы екі тап көп ғасырлардан бері қатар жасап келеді екен ғой. Олардың
тартысы да өздерімен бірге жасап келеді екен. Сол, пəлен ғасырға созылған
таптық тартыстың түйіні біздің отанда Октябрь революциясымен
шешілгенін мен жақсы ұққан сияқтымын. Сондықтан, егер бұған дейін
бостандық күресін тар ұлттық мағынада ғана ұқсам, енді таптық мағынада
ұққан сияқтымын. Коммунистердің кім екенін мен жаңа ғана айқын
түсіндім, сондықтан бұл атқа ие болуымды өзіме бақыт деп санаймын жəне
осы ардақты атаққа кір келтірмеуге жан-тəніммен тырысам...

Ардақты бауырлар! Сендерді сағындым. Əсіресе, Ботагөзді сағындым.
Мен оны көрмегелі қашан!.. Есіме түскенде, көзіме жас алам.
Асқар! Сен біздің үйді білесің. Шаруамыз кедей болғанмен, өзара тату
тұратын семья едік қой біз. Бəрімізді балапандай желпіп өсірген апам
марқұм еді. Балалары – біз тірі тұрғанда апам кедейлікті ойлайтын кісі емес
еді. Балаларының тіршілігін ол өзіне ең зор бақыт санайтын адам еді.
Ақырда, басы патша, аяғы болыс – барлық қиянатшыл сұмдар бірігіп біздің
тату ұяны бұзды. «Ұлын ұрымға, қызын Қырымға» дегендей бет-бетімізбен
тозып, сүйікті анамыздың топырағын да қолдан сала алмадық. Басы патша,
аяғы болыс болып, біздің семьяға (жалғыз біз емес, біздейлер нелер
миллион ғой) жасаған қиянаты бізге қымбатқа түсті: апам елді, Айбала
өлді, Темірбек елді. Олар өлген жоқ, оларды өлтірді. Өлтіргеннің басы
патша, аяғы болыс.
Дүниенікі дүниеде қайтты: патша – Николайды, болыс – Итбайды біз де
өлтірдік. Бірақ онымен революция аяқталған жоқ. Əлі де қатерлі күндер
көп. Жау жанталасуда.
Біздің далада да жанған революция өртін сөндіруге жанталасушы
жаудың бірі алашордашылар екенін сендердің хаттарыңнан да оқыдым,
газеттерден
де
көріп
жүрмін,
Алашордашылдар
Итбай
сияқты
қанаушылардың қамқоры екендігі олардың ісімен дəлелденіп келе жатқан
сияқты. Олар əр жерде «Милиция» атын жамылып, əскерлік қосын құруға
жанталасады, ондағы ойы Совет өкіметіне қарсы құралды күш
ұйымдастыру екені өзінен өзі көрініп тұр. Бұл таң қаларлық та іс емес.
Олар жасаған партияның басында Базархан, Мадияр сияқты кісілер жүрсе
байды қорғамағанда қайтеді. Олар, əрине, ақтарға сүйенеді. Бірақ басым
күш олардың жағында емес, біздің жағымызда. Біз орыс жұмысшы табына,
орыс еңбекшілеріне сүйенеміз. Россиядағы ең зор күш осы. Оны бастаушы
большевиктер партиясы. Ендеше, біздің қанаушы тапты да, оның
қамқоршыларын да жеңіп шығуымызға ешбір күмəн жоқ...
Сағынып жазған хат болғасын сезімді созып жібердім білем. Сағынуым
ғажап. Менің қазіргі арманым мынау: қызып жатқан азамат соғысын
аяқтап, бақытты тұрмысқа кіру.
Газеттердің айтуына қарағанда, мұндағы саяси мəселеге қырағы
жолдастардың
айтуына
қарағанда,
Россияның
алыс
түкпіріндегі

Совдептердің халі ауыр. Соған қарағанда, сендерге аман көрісудің өзі маған
кейде сағымданыңқырап кетеді.
Қойшы, көңілдеріңе қорқыныш салмайын. Қамалды бұзамыз. Бақытқа
жетеміз!

жүктеу/скачать 1,94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: