Болат мырзалиев

187
ҚАЗА
ҚСТАННЫ
Ң
 ҒЫЛЫМЫ
 МЕН
 Ө
М
ІР
І •
 НАУКА
 И
 ЖИЗНЬ
 КАЗАХСТАНА
 • 
SCIENCE
 AND
 LIFE
 OF
 KA
ZAKHST
AN
2016 жылы Қазақстан АКТ дамытудың жаһан-
дық рейтингісінде 2015 жылдан бастап өз орнын 
өзгертпестен 175-тің 52-ші орнын алды.
Цифрлық  Қазақстан  бағдарламасын  және 
басқа  да  стратегиялық  бағыттарды  іске  асыру 
нәтижесінде  ел  2022  жылға  қарай  30  орынға, 
2025 жылға қарай 25 орынға және 2050 жылға 
қарай 15 орынға көтеріледі
1
.
Цифрландыру экономиканың барлық салала-
рына, соның ішінде еңбек нарығының дамуына 
әсеретеді.
Қазақстанда үш ірі жоба әзірленді. Олардың 
бірі  –  жұмыспен  қамтудың  жаңа  тетігі  –  элект-
рондық еңбек биржасы, екінші жоба – электрон-
дық еңбек келісім-шарттары және мүгедектерге 
мүгедектерді  тағайындау  бойынша  онлайн-ме-
дициналық тексерулер.
Соған  қарамастан,  сандық  технологиялар 
мен  автоматиканың  еңбек  нарығының  дамуы-
на әсері туралы екі түрлі пікірлер бар. Цифрлық 
экономиканың еңбек нарығына әсер етуінің не-
гізгі оң жақтарын қарастырыңыз.
1.Көптеген зерттеушілер «жұмыстан босатыл-
ған  адамдар  монотонды,  физикалық  тұрғыдан 
қиын  және  көбінесе  денсаулыққа  зиянды  жұ-
мысты неғұрлым қызықты етіп ауыстыруға мүм-
кіндік алады» [URL:https://imi.hse.ru].
2.Цифрлық технологиялар оқу процесін және 
өзіндік  дайындықты  жақсарта  алады,  сонымен 
қатар  электронды  алмасу  және  қашықтықтағы 
жұмыс  платформалары  түрінде  жұмысқа  қо-
сымша мүмкіндіктер береді, қосымша дағдылар-
ды дамытуға және біліктілікті арттыруға көмек-
теседі.
3.Цифрлық  экономика  уақытша  жұмыс  пен 
фрелансинг саласын дамытуға ықпал етеді.
4.Цифрлық  экономиканың  дамуы  кезінде 
орын алатын көптеген жаңа мамандықтар пай-
да болады, мысалы, үлкен деректер массивтерін 
талдауға мамандану және жеке деректерді қор-
ғау,  цифрлық  маркетинг  және  әлеуметтік  желі-
лерде жылжыту, блогер және басқа мамандық-
тар соңғы жылдары ғана кең танымалдыққа ие 
болды.
5.Цифрлық экономика салдарының бірі адам 
еңбегін  заманауи  инновациялық  технология-
лармен  алмастыру  болып  табылады.  Алайда, 
автоматтандыру мен жасанды интеллект нашар 
пайдаланылатын  немесе  мүлдем  пайдаланыл-
майтын аймақтар қалады. Бұл жерде, креативті-
лікке байланысты (жаңадан болған, эмоциялар-
ға  толы,  алгоритмге  енбейтін  ерекше)  маман-
дықтар.
6. Цифрлық экономиканың басқару, үйлестіру 
және тексеру саласындағы өндіріс қозғалысына 
әсері, яғни өндірісте азаюы және қызмет көрсету 
және басқару саласындағы жұмысшылар санын 
көбейтуде»[Зубарев А.Е., 2017, с. 177–184].
Екінші  ұстанымға  сәйкес,  цифрлық  техноло-
гияларды  енгізу  жаппай  жұмыссыздыққа  және 
әр  түрлі  теңсіздіктердің  күшеюіне,  нәтижесінде 
саяси, экономикалық және әлеуметтік дағдарыс-
қа әкеледі.
Келесі жағымсыз аспектілерге назар аудары-
лады.
1.Еңбек пен капитал арасындағы теңсіздіктің 
өсіп келе жатқан деңгейі. Жақсылық зияткерлік 
немесе физикалық капитал иелеріне тән. Өзде-
рінің еңбектерін пайдалану нәтижелеріне сүйе-
не  отырып  құратындар  зияткерлік  физикалық 
капиталды  жеткізушілерге  –  өнертапқыштарға, 
инвесторларға, акционерлерге қарағанда аз та-
бысқа  жетеді,  бұл  өз  еңбегінің  нәтижелері  бо-
йынша өмір сүретіндер мен капиталды иелену-
шілер арасындағы байлықтың өсіп келе жатқан 
алшақтықты түсіндіреді.
2.Адам  еңбегін  автоматтандыру  процесінде 
экономиканың көптеген сегменттерінен алшақ-
татылуы,  қайталанатын  жұмыстарды  орындай-
тын  адамдарды  жұмыстан  шығаруға  әкеледі. 
Сондықтан,  «күнделікті  стандартты  операция-
ларды  орындаумен  байланысты  зияткерлік,  та-
нымдық  және  аналитикалық  жұмыстар,  атап 
айтқанда көлікте, кеңселерде және қызмет көр-
сету секторында, жою қаупі бар. 
Digital  McKinsey  сарапшылар  тобының 
(DIGITAL  MAKKINSI)  мәліметтері  бойынша  2036 
жылға  қарай  бүкіл  әлемде  тауарларды  өндіру 
және  қызметтерді  ұсыну  процестерін  автомат-
тандырудың шамамен 50% жүреді, бұл кадрлар-
дың айтарлықтай босатылуына, қайталама білік-
тілікті талап ететін жұмыс орындарының азаюы-
на және жалақы деңгейлер айырмашылығының 
өсуіне әкеледі. 
3.Жасанды  интеллектті  енгізу  мамандықтар 
азғындауға  әкеледі.  Сонымен,  «болжамдарға 
сәйкес, кейбір мамандықтар жылына кем деген-
де  1-3  мамандық  жылдамдығымен  өмір  сүруді 
тоқтатады.  Көрсетілген  процесс  уақыт  өте  келе 
дамиды» [Урунов А.А., Родина И.Б.,2018, с. 138–
142].
4.Цифрлық экономиканың теріс әсері тек жұ-
мыс  орындарының  қысқаруы  мен  бірқатар  кә-
сіптердің еңбек нарығынан кетуінде ғана көрін-
бейді, сонымен қатар қабілет пен білімге тікелей 
байланысты кірістер теңсіздігінің өсуіне әкеледі. 
Осылайша,  жеткілікті  интеллектуалдық  капи-
талы  жоқ  жұмысшылар  қарапайым  жұмысты 
орындайды  және  аз  жалақы  алады,  ал  «тапшы 
зияткерлік  капиталдың  иелері,  керісінше,  жаңа 
артықшылықтарға, соның ішінде жаңа өсім жа-
лақыға ие болады» [Калиева С.А., Мельдаханова 
М.К., 2018,-с. 119-125].
6.Жұмыспен  қамтудың  дәстүрлі  үлгісіндегі 
дағдарыс  жұмысшыларды  арнайы  онлайн-сер-
вистерді  қолдана  отырып  уақытша  немесе  қа-
шықтан  жұмыспен  қамту  нұсқаларын  іздеуге 
мәжбүр етеді.
7.McKinsey пікірі бойынша, таяу жылдары да-
мыған және дамушы елдердің еңбек нарығын-

188
ҚАЗА
ҚСТАННЫ
Ң
 ҒЫЛЫМЫ
 МЕН
 Ө
М
ІР
І •
 НАУКА
 И
 ЖИЗНЬ
 КАЗАХСТАНА
 • 
SCIENCE
 AND
 LIFE
 OF
 KA
ZAKHST
AN
дағы негізгі тенденция төмен және орта білімді 
жұмысшылар  арасындағы  жұмыссыздықтың 
өсуі  болады.  ХЕҰ  мәліметтері  бойынша,  2020 
жылдың басында әлемде 212 миллионнан астам 
жұмыссыз болады, бұл 2016 жылмен салыстыр-
ғанда 11 миллионға көп.
Қазірдің  өзінде,  бүкіл  әлемде  банкоматтар 
кассирлерді  алмастыруда,  кондукторлар  енді 
қоғамдық  көліктерде  қажет  емес,  ал  жақында 
біз жүргізушілерді де көре алмаймыз – мысалы, 
Қытайдағы  бағыттарда  ұшқышсыз  автобустар 
қазірдің өзінде қолданылады. «Сколково» зерт-
теушілерінің айтуынша, копирайтерлер, ауысым 
күзетшілері  мен  консьерждер,  метро  жүргізу-
шілері, пошташылар, логисттер, буып-түюшілер 
мен шеберлер жақын арада жоғалады.
Көбінесе стандартты қызмет көрсететін кәсіп 
өкілдері жұмысынан айрылады.
Кейбір  мамандықтар  үлкен  жаңартуды  кү-
туде.  Болашақтың  бригадирі  кең  дағдылар  мен 
білімді игеруі керек, мысалы, күрделі инженер-
лік  жабдықтар  мен  бағдарламалық  жасақтама-
ны талдау арқылы құрылыс объектісіне диагноз 
қоюға қабілетті болу керек. Компаниялар өнді-
рістік және экономикалық процестерді бақылай 
алатын білікті маманның көмегімен ақша үнем-
дей алады.
Сонымен қатар, компаниялар қазірдің өзінде 
мамандарды іздестіру тәсілдерін, олардың білік-
тілігі мен талантын бағалау тәсілдерін өзгертуде. 
Мысалы,  көптеген  адамдар  ойын  кеңістігінде 
әлеуетті қызметкерлердің жетістіктерін көрсете-
тін Knack ресурстарын пайдаланады. Бұл дарын-
дылықты және адамның жалпы дамуын талдауға 
арналған жаңа құралдардың бірі.
8.Егер біз алыс болашаққа көз жүгіртсек, ке-
лесі  20  жыл  ішінде  автоматтандыру  көптеген 
кәсіптерге иек артады, өйткені нарықтық эконо-
мика кәсіпорындар мен компаниялардан тиімді-
лікті үнемі арттыруды талап етеді. Дүниежүзілік 
экономикалық форумның (ДЭФ) есебіне сәйкес, 
көптеген  салалардағы  автоматтандыру  2  мил-
лион жаңа жұмыс орындарының пайда болуына 
әкеледі,  оларды  бірегей  бағдарламалық  жасақ-
тама жасаушылар, инженерлер мен аналитиктер 
алады, бірақ қазіргі уақытта орта білікті маман-
дар алатын 7 миллион жұмыс орнын қысқарта-
ды. Оларды жай роботтар алмастырады.
9.Сонымен қатар, әйелдерге ер адамдарға қа-
рағанда ауыр тиеді, өйткені олардың арасында 
техникалық  мамандар,  бағдарламашылар  мен 
математиктер  азырақ  сұранысқа  ие  бола  бас-
тайды.
Осылайша,  еңбек  нарығы  өзгеріп  отырады 
деп  айта  аламыз,  оның  мәні  еңбек  сипатының 
өзгеруімен  тікелей  байланысты,  еңбек  қаты-
настары виртуалды сфераға көшуде. Қызметкер 
ұйымның қызметкері болуды тоқтатады, ол бел-
гілі бір жұмыс түрінің еркін орындаушысы бола-
ды.
Тапсырыс  беруші  ретінде  жұмыс  берушілер 
цифлық  платформада  тапсырма  немесе  жоба 
түрінде  жұмысқа  тапсырыс  беріп,  тапсырысты 
орындағысы  келетіндердің  арасынан  орындау-
шыны таңдайды.
Пайда  болған  жаңа  еңбек  нарығы  қызмет-
керге жаңа талаптар қояды:
1.  Сандық  технологияны  қолдана  отырып, 
жаңа, бірегей және бәсекеге қабілетті өнім не-
месе қызметті құру мүмкіндігін көрсететін адам-
дарға артықшылық беріледі.
2.  Сұранысты  бүгінде  цифрлық  технология-
лар  саласындағы  білімдері  бар  мамандар  пай-
даланады және жақын болашақта негізгі цифр-
ларды қажетті цифрлық дағдылары бар маманға 
аудару қажет.
3.  Еңбек  нарығында  техникалық  білімі  бар 
адамдарға, жаңа бағдарламаларға тез бейімде-
луге және үнемі қайта даярлау процесіне бейім-
делуге көп көңіл бөлінеді.
4. Еңбек міндеттері бар цифрлық платформа-
лар қызметкердің имиджін түбегейлі өзгертеді.
Маман өзінің біліктілігі мен тұтынушының қа-
жеттілігіне байланысты қызмет пен бағаның әр 
түрлі  деңгейлерін  ұсына  алады.  Тұтынушылар, 
керісінше,  суретшіні  баға,  сапа  және  кәсібилік 
сияқты параметрлер бойынша бағалайды.
Сандық платформалар жұмысынан айрылған-
дардың барлығын табуға көмектеседі, бұл олар-
ды белсенді экономикалық бірліктерге айналды-
рады. Сонымен қатар, фрилансе жұмыс орындау-
шыларды өздерінің біліктіліктерін үнемі жетілді-
ріп, мамандандырылуын кеңейтуге итермелейді.
Өз  ісінің  кәсіпкерлері  тұрақты  жұмыс  уақы-
тында  жұмыс  істеу  мүмкіндігін  ғана  емес,  со-
нымен  қатар  жеке  кәсіптерін  құруға  мүмкіндік 
тапты. Осылайша, АҚШ-та 14,6 миллион өзін-өзі 
жұмыспен  қамтыған  азаматтар  жұмыс  беруші 
ретінде тағы 29,4 миллион жұмыс орнын құрды. 
Мс Kinsey мәліметтеріне сүйенсек, 160 елдің эко-
номикасын зерттеуге сүйенсек, 2025 жылға қа-
рай санық платформалар 72 миллионнан астам 
жұмыс орнын құруға және 2,7 трлн. доллардан 
астам  пайда  әлемдік  ЖІӨ-де  әкелуге  мүмкіндік 
береді..  Дарынды  платформалар  компаниялар-
дың классикалық тәсілдерін тек клиенттерді ғана 
емес, сонымен бірге жұмысшыларды да іздеуге 
өзгертеді,  өйткені  олар  шолулар  түрінде  толық 
ақпарат береді.
Демек, цифрландырудың жақсы да, жаман да 
жақтары бар.  Олардың бірі – процестерді авто-
маттандыруға байланысты жұмыс күшін босату. 
Біз бұған дайынбыз ба?
Бірақ  еңбек  нарығында  осы  адамдар  үшін 
жаңа мүмкіндіктер, жаңа кәсіптер, тіпті өндіріс-
тер ашылып жатқандығын жоққа шығаруға бол-
майды.  Қазір  бұл  тәуекелдерден  озып,  маман-
дарды  нарықтың  жаңа  талаптарына  бейімдеу, 
қайта даярлау және цифрландыру элементтері-
мен жаңа біліктілік беру маңызды.

189
ҚАЗА
ҚСТАННЫ
Ң
 ҒЫЛЫМЫ
 МЕН
 Ө
М
ІР
І •
 НАУКА
 И
 ЖИЗНЬ
 КАЗАХСТАНА
 • 
SCIENCE
 AND
 LIFE
 OF
 KA
ZAKHST
AN
Қазақстанда  осы  жылдың  соңына  дейін  са-
лааралық  ағындардың  жалпы  саны  11,2  мың 
адамды  құрайды.  Ең  көп  кететін  секторларға 
басқа  жеке  қызметтер  (3,4  мың  адам  немесе 
жалпы  кетудің  30  пайызы),  сондай-ақ  құрылыс 
(1,7 мың адам немесе 15 пайыз) және ауыл ша-
руашылығы (1,6 мың адам немесе 14 пайыз).
Бұл  10  жылға  созылатынын  және  бір  жақсы 
маманның «өсуіне» қомақты қаражат жұмсала-
тындығын  ескере  отырып,  кәсіпорын  бәсекеге 
қабілетті кадрларды беруге дайын емес. Жұмыс 
берушілер, керісінше, олар үшін күреседі.

жүктеу/скачать 14,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: