Болат мырзалиев

29
ҚАЗА
ҚСТАННЫ
Ң
 ҒЫЛЫМЫ
 МЕН
 Ө
М
ІР
І •
 НАУКА
 И
 ЖИЗНЬ
 КАЗАХСТАНА
 • 
SCIENCE
 AND
 LIFE
 OF
 KA
ZAKHST
AN
торлармен шығарған «Қазақстан тарихы ежелгі 
заманнан  бүгінгі  күнге  дейін»  бес  томдықтағы 
авторлардың  пікірінше  «Қазақстандағы  тайпа-
лардың арасында таптық қоғам мен мемлекеттің 
қалыптасуының  тарихи  процесі  баяу  және  бір-
неше ғасырлар бойы созылып кеткен, ал таптық 
құрылымдардың  қалыптастыру  жылдамдығына 
шешуші ықпал еткен тұрақтылықта айырмашы-
лығы  жоқ  мал  шаруашылығының  жағдайында 
артық  өнімді  бастапқы  жинақтау  ерекшелігіне 
байланысты болды» деген пікіргі қосылмайды. 
Заманауи  ғылыми  фактілер,  атап  айтқанда, 
археологиялық материалдар 
Қазақстанның әрбір өңіріне сараланған көз-
қарас қажет деп санайды. Бүгінгі күні Қазақстан-
да мемлекеттіліктің, заңдардың және мемлекет-
тік органдардың пайда болуының әр түрлі дең-
гейлері бар екеніне күмән келтірмейді.
Екінші кезең Қазақ хандығының пайда болуы 
мен өркендеуіне байланысты. Тарихи бұл кезең 
XV ғасырдың ортасынан басталып және ол XVIII 
ғасырдың ортасына дейін созылады. Бұл кезеңде 
би институты құрылды. Атап өтейік, бұл институт 
жақын  арада  Қазақстанда  академик  С.З.  Зима-
нов толығымен зерттелді. 
Әдет – құқықтық заңды, шаруашылық эконо-
микалық,  әскери  және  идеологиялық  қызмет-
терді басқаруда билер маңызды рөл атқарды. Би 
Кеңесінің  шешімдері  міндетті  болып  табыла-
ды. Осы кезеңнің айрықша ерекшелігі биілердің 
жоғары құқықтық мәдениеті болды. 
Қазақ хандығының сот-құқықтық ережелері-
нің негізін қалаушылардың бірі Майқы би бол-
ды. Ол ірі дипломат, қоғам қайраткері, Шыңғыс 
ханның кеңесшісі еді. Ол сондай-ақ сот функция-
ларын жүзеге асырды. Оның шешімдерінің жо-
ғары заңдіқ күші болды. 
Қазақтарда әлі де: «Түгел сөздiң түбi бiр, түп 
атасы – Майқы би» деген сөз бар. Былайша айт-
қанда,  бұл  дегеніміз:  «Барлық  сөздердің  басы 
бар, сөздің басы – Майқы би».
Мемлекетті нығайту және күшейту, сонымен 
қатар әз Жәнібек ханның баласы Қасым ханның 
атымен  байланысты.  Оның  басшылығымен  та-
рихта  тұңғыш  рет  «Қасымханнан  қасқа  жолы» 
немесе «Қасым ханның жарқыраған жолы» деп 
аталатын  құқықтық  әдет  ғұрыптар  мен  норма-
ларды жүйелеу жүргізілді. Есім хан қазақ қоға-
мының  құқықтық  жүйесін  дамытуға  үлкен  үлес 
қосты. Оның басқарған жылдарында қабылдан-
ған ереже «Есім ханның ескі жолы» немесе «Есім 
ханның көне жолы» деп аталады. Ол әскери заң-
дарды едәуір нығайтты, жауынгерлердің жауап-
кершілігін арттырды, бұл жоңғарлардың жаулау-
шылық талпыныстарынан қорғану қажеттілігіне 
байланысты болды.
XVII  ғасырдың  соңында  әз  Тауке,  Төле  би, 
Қазбек  би,  Әйтеке  би  заңдардың,  сот  билігінің 
тікелей жүйесі болып табылатын Жеті жарғыны 
құрды.  Оны  мәдени  және  демократиялық  дәс-
түрлерге негізделген Дала заңы принциптердің 
жиынтығы ретінде түсіндірілді.
Оның басты құндылығын академик С. Зима-
новтың сөздерімен «Сөз және Заң» болды. 
Академик С.Зимановтың сөзін толық көлемде 
береміз. «Қазақ қоғамындағы ештеңе Сөз және 
заң  патшалығынан  жоғары  бағаланбады.  Кез-
келген  деңгейде  отбасылық,  туыстық,  мемле-
кет  жайында  сөйлеген  шешендік  сөздер  мен 
риторика ажырамас атрибуттар болды. Қазақс-
тандық сот төрелігі – би сотының «ежелгі түрі» 
болды,  оның  күші,  шыншыл  сөздің  сұранысқа 
ие екендігі және ең көп дәрежеде көрінетін түрі 
болды. Судья билер «Фемида» дәрежесінде іске 
асатын, қазақ құқығы нормаларының білгіштері, 
қазақ заңдары бойынша тарихи және эволюция-
лық дамудағы шешендер болды »[ Зиманов С.З., 
2004].
Еуропалық елдердің заңдарынан айырмашы-
лығы, олардың негізгі мақсаты белгілі бір таптар-
дың мүдделерін қорғау және олардың өкілдерін 
қорғауды  қамтамасыз  ету  болды,  қазақ  халқы-
ның құқығы бүкіл көшпелі халықтың мүдделерін 
қорғайтын негізгі идеясымен ерекшеленді. 
Бұл ұлттық заң болды, сондықтан оны бола-
шақта  қазақ  халқының  дүниетанымы  мен  мен-
талитетінде көрініс тапқан әділ, міндетті деп қа-
былдады.  Біз  академик  С.Зимановтың  сөздерін 
қазақ  заңдарының  ерекшеліктерін  дәл  және 
нақты көреміз. 
«Қазақ заңы, дәстүрлі құқықтық жүйенің мә-
дени  және  демократиялық  дәстүрлеріне  негіз-
делген,  оның  пайда  болуына  әкеліп  соқтырған 
дәуірі аяқталды. Ол 19 ғасырға дейін және одан 
кейінгі  XХ  ғасырдада  реттеудің  өміршеңдігін 
сақтауды жалғастырды. 
«...оңтайлы сот үкімін анықтау жүйесі, әділ сот 
төрелігін қамтамасыз етуге көмектеседі. Ол судь-
яларды  айыппұлдарды  анықтауда  басшылыққа 
алады».
Қазақ заңының ұзақтығы екі фактормен түсін-
діріледі. Біріншіден, Қазақстанның кең ауқымды 
жерінде  көшпелі  өркениеттің  дүниетанымдық 
негізі заманауи уақытқа дейін сақталған. Екінші-
ден, бұл маңызды, себебі қазақ заңы адамдарға 
өздерінің  өмірінің  қисынына  барынша  жақын-
дады және адамның мәңгілік рухани мәнін және 
оның  жетілу  және  даму  кезеңіне  қарамастан, 
оның мәңгілік рухани мәнін білдірді. Қазақ заңы 
– қазақ халқының мәдени өмірі мен бүкіл көш-
пелілер өркениетінің қазынасы ».
Қазақ  заңының  қорғаушылары  және  аудар-
машылары  болды.  Мұнда  билердің  құқықтық 
мәдениеті  жоғары  деңгейде  болды.  Адамның 
билігін  білдіру,  бидің  әділдік  сезімі,  халықтың 
әділдік сезімімен тығыз байланысты. 
Академик С. Зиманов «Би соты – бірегей сот 
жүйесі» монографиясында: «Би соттар халық де-
мократиясының және демократия құндылықта-
рын табиғи нысандарда бейнелейді. 

30
ҚАЗА
ҚСТАННЫ
Ң
 ҒЫЛЫМЫ
 МЕН
 Ө
М
ІР
І •
 НАУКА
 И
 ЖИЗНЬ
 КАЗАХСТАНА
 • 
SCIENCE
 AND
 LIFE
 OF
 KA
ZAKHST
AN
Тарихқа тапсырыс беріп, бұл қазақ халқының 
мекендеген  көшпелілерінің  Орта  Азиядағы  үл-
кен кеңістігінде болды» [Мами К.А., 2007].
«Билер  сотының»  тұжырымдамасы  С.  Зима-
новтың  қоғамдық  тану  және  өркендеу  дәуірін-
де кез-келген жағдайда нақты әділдікті іздестіру 
тұжырымдамасымен және сот шешімінің негізін 
қалайтын  әділеттілікпен  байланысты  екендігін 
баса айтады» [Зиманов С.З., 2010]. 
Бұдан  әрі  С.  Зиманов  былай  дейді:  «Менің 
есімде жоқ, Фемиданы құрметтейтін елдер мен 
мемлекеттерде, атақты әділет өкілдерінің порт-
реттік образдарын жоғары көтеріп, құрметтеге-
нін көрген емеспін... мүмкін Қазақ жері, бәлкім, 
ерекше  шығар.  Бұл  «дала  демократиясының» 
құқықтық  жүйесінің  ең  лайықты  бағалануы 
[Мами К.А., 2007].
Айта кету керек, би сот әрине, өзі халықтың 
тарихи  сана-сезімінде  табиғи  түрде  ұзаққа  со-
зылған өмір ретінде өзін-өзі анықтады.
Үшінші кезең Қазақстанның патшалық Ресейге 
кіруімен байланысты. XVIII ғасырдың соңғы ши-
регі  Қазақстандағы  ресми  сот  жүйесінің  қалып-
тасуындағы  маңызды  тарихи  кезең  болды.  Осы 
уақытта қазақтар Ресейдің қол астына өтіп және 
іс жүзінде өзін-өзі басқару құқығын жоғалтты, ал 
би сотымен қатар, Ресей заңдары да қолданыл-
ды. 1786 жылы 23 желтоқсанда Екатерина II шека-
ралық сотты құру туралы жарлық шығарды. Сол 
кездегі Орынбор Генерал-губернаторы Ильгелст-
ромның жобасымен Қырғыз (қазақ) далаларында 
шекаралық сот пайда болды.
Әрбір тайпалық одағының басшысы жергілік-
ті тайпалық соттың төрағасы тағайындалды. Хат-
шылары молдалар болды, алты қазақ ақсақалы 
кеңесшілер болып тағайындалды. Екі татар және 
екі орыс бақылаушы болды. Біз сондай-ақ 1891 
жылғы  25  наурыздағы  «Дала  аймақтарын  бас-
қару  туралы  ереже»  деп  аталатын  іс-әрекетті 
атап өтеміз. Бұл іс жүзінде Ислам Шариғатының, 
билер мен құқықтық жүйенің тасымалдаушыла-
рын,  ондаған  ғасырлар  бойы  пайдаланған  ар-
тықшылықтарын жоюға бағытталған. Осылайша, 
ресми сот билігі қазақ халқының өміріне кірді.
Заңды табиғи тәртіп ретінде түсіну біртіндеп 
патшалық  Ресейдің  жазбаша  заңымен  ауысты-
рылады. Тиісінше, би соты патшалық соттармен 
алмастырылады.
Төртінші  кезең  Кеңес  мемлекетінің  пайда 
болуы  мен  дамуына  байланысты  –  1917-1991 
жж.  Біз  осы  кезеңді  үш  кезеңге  бөлуге  болады 
деп есептейміз.
Бірінші,  бастапқы  кезеңде  құқықты  түсіну-
дің  жаңа  таптық  немесе  заң  материалистік  тү-
сіну келіп шықты. Сонымен қатар, оның негізіне 
К. Маркс және Ф.Энгельстің буржуазияға арнал-
ған пікірін алды: «Сіздің құқығыңыз – сіздің та-
быңыздың  еркін  енгізеді,  оның  мазмұны  сіздің 
табыңыздың материалдық жағдайын ғана анық-
тайды» [Маркс К.,, 1989].
Материалистік  теорияның  негізіне,  құқықты 
экономикалық билік етуші таптың еркін көрсетуі 
мен бекітуі, деп жатқызды. 
Мемлекет сияқты, бұл да таптық қоғамының 
өнімі. Соған сәйкес, соттар билеуші таптың ер-
кін орындады. Бірінші кезеңде, құқықтың негіз-
гі  қайнар  көзіне  революциялық  құқықтық  сана 
жатты.  Соттардың  функцияларын  революция-
лық  трибуналдар  іске  асырды.  Барлық  сот  са-
тыларынан,  елдегі  бөтен  элементтерді  жоюға 
бағытталған  таптық  күрес  саясатын  негізге  ала 
отырып, заңдарды бұлжытпай орындауды талап 
етті [История Верховного Cуда Казахстана]. Оны 
міндетті түрде іске асыруға мәжбүр болды.
Екінші кезең – жиырмасыншы ғасырдың 40-
60  жылдары.  Бұл  кезең  Ұлы  Отан  соғысы  мен 
соғыстан  кейінгі  уақытқа  байланысты.  Соғыс 
кезінде төтенше жағдайлар органдары мен ар-
найы соттар құрылды. Мысал ретінде, біз кейбір 
статистиканы  береді.  1946  жылы  соғыс  аяқтал-
ғаннан  кейін  Қазақстанның  сот  органдарында 
арнайы жоғары білімді судьялар тек 5%-ды құ-
рады;  орта  біліммен  –  14%;  45%-ы  қысқа  мер-
зімді курстардан өтті, ал заңды білімі жоқ адам-
дар – 36%. Міне, бұл КСРО-да болды. 1946 жылы 
заң мектептерінің мүмкіндіктері едәуір кеңейіп, 
құқықтық кадрларды кеңінен оқыту үшін алғы-
шарттар жасалды. Егер 1940 жылы судьялардың 
40%-ы облыстық соттарда жарамсыз болса, 1959 
жылы барлық судьяларға арнайы жоғары білімі 
болған.  Бұл,  әрине,  сот  төрелігін  жүзеге  асыру 
сапасына  оң  әсерін  тигізді.  Сот  істерін  қайтару 
сапасы нашар болғандықтан, іс жүзінде екі есе 
азайды. Содан бері сот қызметкерлерінің білік-
тілігін арттыру және оқыту бойынша жұмыстар 
күрт күшейе бастады. 1959 жылы Қазақстанның 
судьяларының 66%-ы құқықтану дәрежесіне ие 
болды.  ХХ  ғасырдың  50-і  біздің  еліміздің  тари-
хындағы ерекше кезең болды. КПСС-ның таны-
мал XX съезі ерекше назар аударды, онда «Күл-
кі  мінезінің  салдарын  жою  туралы»  мәселені 
талқылады.  1953  жылы  өткір  саяси  айналымға 
байланысты  КСРО  ІІМ  Арнайы  сотының  кеңесі 
жойылды, ол құпия орган болды. Құпия істерге 
қатысты барлық құжаттар түрлі деңгейдегі жал-
пы соттарға берілді. Бұдан басқа, 1959 жылғы 19 
сәуірде  КСРО  Жоғарғы  Кеңесі  Президиумының 
Жарлығымен «1934 және 1937 жылдары қабыл-
данған заң күшіне енген ережелерге сәйкес рұқ-
сат  етілген  тергеу,  заңсыздық,  террорлық  әре-
кеттер мен саботаждық әрекеттер үшін заңсыз-
дықты толық жою туралы» Заң күшіне енді. Бұл 
Сталиннің 30 жылдық билігі кезінде қуғын-сүр-
гінге ұшыраған адамдардың есімдерін ашық ай-
туға  мүмкіндік  берді.  Сот  құқықтарының  адам 
құқықтарын қорғау жөніндегі сот төрелігі осын-
дай.  Республиканың,  облыстық  және  аудандық 
соттардың  жоғарғы  соттарына  тыңшылықтан 
басқа барлық қылмыстық істерді тыңдау құқығы 
берілді [Сартаев С.С., 2010].

31
ҚАЗА
ҚСТАННЫ
Ң
 ҒЫЛЫМЫ
 МЕН
 Ө
М
ІР
І •
 НАУКА
 И
 ЖИЗНЬ
 КАЗАХСТАНА
 • 
SCIENCE
 AND
 LIFE
 OF
 KA
ZAKHST
AN
Үшінші  кезең  –  ХХ  ғасырдың  70-90  жылда-
ры.  1978  жылы  Қазақ  КСР-нің  жаңа  Конститу-
циясы қабылданды, ол «дамыған социализмнің 
құрылысы»  талаптарына  жауап  берді.  Қазақ 
КСР-нің жаңа Конституциясы СССР Конституция-
сының мақсаттары мен міндеттеріне толығымен 
жауап берді. 1985 жылдан бастап Кеңес Одағын-
да қоғамды демократияландыруға үлкен қадам 
болды.  Бұл  кезеңде  «қайта  құру»  ресми  атауы 
алынды.  Осының  нәтижесінде  одақтас  респуб-
ликалар  егемендікке  ие  болды,  одақтан  өз  ер-
кімен шығарылған тәуелсіз мемлекеттер болды. 
1990  жылы  24  сәуірде  Қазақ  КСР  Президенті-
нің  кеңсесін  енгізу  туралы  және  Қазақ  КСР-нің 
Конституциясына  түзетулер  енгізу  туралы  1990 
жылғы  24  сәуірдегі  Қазақ  ССР  Жоғарғы  Кеңесі 
қабылдаған заң, сондай-ақ 1990 жылғы 24 сәуір-
дегі  Жоғарғы  Кеңестің  Қазақ  КСР  Президенті 
Қазақстан  Республикасының  әлеуметтік  жүйесі 
мен мемлекеттік құрылымын түбегейлі өзгертті. 
1990 жылғы 25 қазанда қабылданған Қазақ ССР-
-інің мемлекеттік егемендігі туралы декларация 
тәуелсіздікке  қол  жеткізудің  алғышарты  болды 
[Ibrayeva А., 2014].
Бесінші  кезең  тәуелсіз  Қазақстанның  пайда 
болуымен байланысты. 1991 жылғы 16 желтоқ-
санда  Қазақстан  Республикасының  Парламенті 
бүкіл әлемге біздің еліміздің тәуелсіздігін жария-
лаған «Қазақстан Республикасының мемлекеттік 
егемендігі туралы» конституциялық заң қабыл-
дады. Бұл күн шынайы тарихи күн, Қазақстан ха-
лықтарының ұлттық мерекесі болды.
Еліміздің  тәуелсіздігінің  конституциялық  не-
гізін құруға Қазақстан Республикасының Ұлттық 
ғылым  академиясының  танымал  адвокаттары, 
ғалымдары, академиктері қызметінің маңызды-
лығына назар аударыңыз. Бұл академик С.З. Зи-
манов, академик С.С. Сартаев, академик Ғ.С. Са-
парғалиев, академик М.Т. Баймаханов, К.А. Мами 
және басқалар қатысты.
2000 жылы «Қазақстан Республикасының сот 
жүйесі  мен  судьяларының  мәртебесі  туралы» 
Конституциялық  заң  қабылданды.  Егемендікті 
жариялаудан кейінгі алғашқы жылдары сот ор-
гандарының қызметіндегі басты міндет жаңадан 
құрылған жаңа тәуелсіз мемлекеттің талаптарын 
қанағаттандыратын жаңа сот органдарының құ-
рылуы және кеңес сотының ескі қағидаттарынан 
кету  деп  саналды.  Болашақта  биліктің  сот  би-
лігінің  тәуелсіздігін  және  салыстырмалы  авто-
номиясын  қалыптастыру  және  қамтамасыз  ету 
мәселесі  өзекті  болып  қалады.  Сонымен  бірге, 
атқарушы  билік  органдарының,  әсіресе  Әділет 
министрлігінің  кадрлық  бақылауын  [Shukenova 
Z., 2014], болдырмау міндеті шешілді.
Сонымен қатар, ХХ ғасырдың 90-шы жылда-
рының  соңынан  бастап  сот  жүйесін  жетілдіру 
міндеті өзгеруде. Осылайша, сот жүйесін терең-
детіп  демократияландыру  міндеті  жаңартылу-
да. Бұл жағдайда оны халыққа жақындату және 
оның  азаматтық  қоғам  институттарымен  өзара 
әрекеттесуі қажет болады. Қазылар алқасы жаңа 
институт ретінде пайда болады.
Соттың ашықтығын қамтамасыз ету үшін әр-
түрлі  компьютерлік-техникалық  инновациялар 
енгізілуде, сот процесінің бейнежазбалары, сот-
тарға қамауға алу құқығы және басқа да шара-
лар берілді.
Бұл  процесс  жалғасуда.  Бұл  Н.Назарбаев-
тың  бес  институционалдық  реформасын  жүзе-
ге  асыру  үшін  «100  нақты  қадам  Ұлт  жоспары» 
бағдарламасында бекітілді, онда барлық заңды 
процестердің  дыбыстық  және  бейне  жазбала-
рын енгізу қажет деп айтылды. Судья дыбыстық 
және бейне жазбаларды жазуға немесе өңдеуге 
тыйым салуға болмайды.
Айта  кетейік,  осы  уақыт  аралығында  судья-
лардың алты съезі өтті.
Судьялардың алты съезінде талқыланған не-
гізгі мәселелерді қысқаша таныстырайық. Біз сот 
жүйесінің  имиджінің  проблемалары,судьялар-
дың  құқықтық  мәдениетін  жетілдіру  және  сот 
ісін жүргізу сот реформасының барлық сатыла-
рында өзекті болып қала береді.
Осылайша, судьялардың бірінші съезі «Қазақ-
стан  Республикасының  судьялар  одағы»  қо-
ғамдық  бірлестігін  құру  туралы  мәселені  қара-
ды. Бұл съезде Судья әдебі кодексі мен филиал-
дар туралы ереже қабылданды. Жоғарғы Соттың 
басшылығы Судьялар одағымен бірге судьялар-
дың имиджін нығайтуға бағытталған көп қырлы, 
мұқият  жұмысын  бастады.  Бірінші  съезд  1996 
жылғы 19 желтоқсанда Алматы қаласында өтті.
1999 жылы 25 қаңтарда Алматыда судьялар-
дың екінші съезі өтті. Бұл туралы съезде сот қо-
ғамдастығының күш-жігері, судьялардың шына-
йы  тәуелсіздігін  қамтамасыз  ету,  сот  жүйесінің 
беделін арттыру мәселелері талқыланды. Соны-
мен  бірге,  сот  қызметкерлерінің  таза,  адалдық 
рухында  тәрбиелеу  мәселелеріне  басты  назар 
аударылды; судьялардың кәсіби өсуін қамтама-
сыз  ету,  олардың  әрқайсысы  Конституция  мен 
заңдардың талаптарын сөзсіз сақтауы, лауазым-
дық міндеттерін адал орындауға қатысты әділет-
сіздік фактілерін алып тастау.
Судьялардың  үшінші  съезі  Астанада  6  мау-
сымда өтті. Осы съезде Одақ Жарғысына және 
Судья  әдебі  кодексіне,  қоғамдық  бірлестіктің 
жарғысына  өзгерістер  мен  толықтырулар  енгі-
зілді.
Судьялардың төртінші съезі Астанада 3 мау-
сымда өтті. Съездің мақсаты
–  сот  төрелігі  жүйесін  жетілдіруге,  судья-
лардың  құқықтық  және  әлеуметтік  мәртебесін 
арттыруға,  сот  қоғамдастығын  нығайтуға  және 
дамытуға бағытталған конструктивті ұсыныстар 
әзірлеу. 
«Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен 
судьяларының мәртебесі туралы» Конституция-
лық заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. 

32
ҚАЗА
ҚСТАННЫ
Ң
 ҒЫЛЫМЫ
 МЕН
 Ө
М
ІР
І •
 НАУКА
 И
 ЖИЗНЬ
 КАЗАХСТАНА
 • 
SCIENCE
 AND
 LIFE
 OF
 KA
ZAKHST
AN
Сот  органдарының  елеулі  жаңаруы  болды, 
оның  жартысы  үш  жылға  дейін  жұмыс  өтілі  бар 
судьялардан  тұрады.  Сондықтан  съезде  арнайы 
бағдарламаны әзірлеу ұсынылды.
Жас судьяларды оқытуға және сот дағдыларын 
игеруге нақты көмек көрсету ұсынылды.
Бесінші съезд 2009 жылғы 18 қарашада Астана-
да өтті. Осы съезде облыстық соттардың пленар-
лық  отырыстарының  және  әділ  қазылар  алқасы-
ның жұмыс әдісі қайта қаралды. Сот мониторингісі 
енгізілді. Бұл себеп болған, 
судьяның кәсіби қасиеттеріне деген сұранысты 
көтеру және сот төрелігін жүзеге асыруда заңның 
үстемдігін  сақтау,  жауапкершілігін  жоғарылату 
мәселелерін  шешудің  кешенді  шаралар  кешенін 
анықтау қажеттілігі. Соттардың қызметіне ақпарат-
тық технологиялардың соңғы жетістіктері енгізілу.
2013  жылдың  20  қарашасында  Астанада  ал-
тыншы конгресс өтті. Бұл съезде сот ісін оңайлату 
жолымен  сот  жүйесін  жаңғырту  мәселелері  қа-
ралды. Жаңа кодекстердің жобасы – қылмыстық, 
қылмыстық-атқарушылық  және  әкімшілік  құқық 
бұзушылықтар.  Медиация  институтын  жетілдіру 
шаралары  ұсынылды.  Соттардың  технологиялық 
жабдықтарын  модернизациялау  мәселелері  бей-
нематериалдар  мен  электрондық  талап  қоюлар 
түрінде талқыланды. Ерекше назар сот органдары-
ның кәсібилігін көтеруге бағытталды.
Осылайша,  судьялар  съезі  мемлекеттің  судья-
лар қауымдастығының басты форумы деп қоры-
тынды жасауға болады. Сот жүйесін дамыту про-
цесінде келесі өзгерістерді бөлуге болады:
1 Республиканың соттары жалпы және маман-
дандырылған бөлінді. Бұл сот істерін жоғары кәсі-
би деңгейде қарастыруға мүмкіндік береді.
2 Алқабилердің қатысуымен жаңа мекеме-сот 
құрылды.  Бұл  демократия  принциптеріне  сәйкес 
келеді,  өйткені  ол  сот  органдарының  қызметіне 
қатысуға мүмкіндік береді.
3 Сот мониторингісі енгізілді. Ол судьяның кәсі-
би қасиеттеріне деген сұранысты көтеру және сот 
төрелігін жүзеге асыруда заңдылықты сақтауға де-
ген жауапкершілігін арттыру мәселелерін шешудің 
кешенді шараларын анықтады.
4  Қазіргі  уақытта  сот  талқылауының  толық 
ашықтығы үшін жағдайлар жасау үшін сот талқы-
лауы аудио және бейне жазу жүйелерімен, ал сот 
актілері жаһандық желінің арнайы сайтында жа-
рияланады.  Соттарда  электронды  құжат  айналы-
мы енгізілді, электрондық қолтаңбалар және озық 
ақпараттық технологиялардың басқа әдістері қол-
данылады.
5  Жаңа  Азаматтық  іс  жүргізу  кодексі  және 
«Жоғары Сот Кеңесі туралы» жаңа заң қабылдан-
ды. «Сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі тура-
лы» Конституциялық заңға, Қылмыстық іс жүргізу 
кодексіне және Әкімшілік құқық бұзушылық тура-
лы  кодекске  қажетті  өзгерістер  енгізілді.  Жалпы, 
жаңартылған заңнама халықтың сот жүйесіне се-
німін арттыруға мүмкіндік береді.
6 Сот жүйесін және сот ісін оңтайландыру бо-
йынша  шаралар  қабылданды.  2016  жылдан  бас-
тап халықаралық стандарттарға сәйкес келетін үш 
деңгейлі сот ісін жүргізу моделі енгізілді. Жаңа үш 
деңгейлі сот жүйесі бірінші сатыдан тұрады – бұл 
аудан, қалалық сот, апелляциялық сот.
Облыстық  соттар  мен  кассациялық  сатылар  – 
Жоғарғы сот. Бұл сот шешімдерінің тезірек күшіне 
енуіне  мүмкіндік  береді  және  процесті  жасанды 
түрде кешіру мүмкіндігін азайтады.
7 Жоғары сапалы сот жүйесін қалыптастыруға 
ерекше көңіл бөлінеді. Сот жүйесі жоғары адам-
гершілік қағидалары бар ең лайықты мамандар-
дан тұруы керек. Осыған байланысты Жоғары Сот 
Кеңесі түбегейлі реформалар жүргізілді, заң шы-
ғару деңгейінде Жоғарғы Сотқа Әділет институтын 
беру мәселесі шешілді.
8 Қазақстан Республикасының Судьялар одағы 
судьялардың этикалық қағидалары мен мінез-құ-
лық  ережелерінің  жаңа  кодексін  әзірледі  (судья-
лардың этикалық кодексі). Кодекс ел Конституция-
сының нормаларына және «Сот жүйесі мен судь-
ялардың мәртебесі туралы» Конституциялық заң-
ға  негізделген.  Жоба  қоғамның  судьяның  кәсіби 
келбетін арттыруға қойылатын талаптарын ескере 
отырып  жасалды.  Кодекстің  қабылдануы  үкімет-
тің сот саласына халықтың сенімінің негізі ретінде 
судьяларды жүргізудің бірыңғай этикалық норма-
ларын белгілеуге бағытталған. Жаңа Судьялардың 
VII съезінде жаңа этика кодексі қабылданады.
Бұрынғы Жоғарғы сот төрағасы К.А. Мами, заң 
мамандығының маңыздылығына, сотқа құрметпен 
қарауға көбірек көңіл бөлу керек деді. «Тәрбиелеу-
дің ең жақсы тәсілі – сотқа құрметпен қарайтын, 
судьяның сапалы адал күнделікті кәсіби жұмысы» 
[Мами К.А., 2007] 
Айта  кету  керек,  судьялардың  жоғары  құқық-
тық мәдениеті сот органдарындағы заңдылықтың 
ең маңызды кепілі. 

жүктеу/скачать 14,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: