Д. Б. Тойматаев Ғылым тарихы мен философиясы
ТАҚЫРЫП. ҒЫЛЫМ - ƏЛЕУМЕТТІК ИНСТИТУТ
жүктеу/скачать 1,15 Mb.
|
Д. Б. Тойматаев Ғылым тарихы мен философиясы-emirsaba.org
- Бұл бет үшін навигация:
- Ғылыми пəнің құрылымы: құрылысы, қасиеттері, белгілері
| 7 ТАҚЫРЫП. ҒЫЛЫМ - ƏЛЕУМЕТТІК ИНСТИТУТ
Дəріс мақсаты: Ғылыми іс-əрекеттің құрылысын анықтау: құрылымын, белгілерін, өлшемдерін. Ғылым əлеуметтік институт ретінде: негізгі пікірлерді көрсету. Ғылыми іс-əрекеттің институционалдық түрлерінің тарихи дамуына, негізгі тенденцияларына тоқтау. Ғылыми қоғамдардың тарихи типтерін көрсету. Ғылыми мектептер мен ғылыми бағыттар туралы бейнелерді ашу. Ғылыми қоғамның нормалары мен құндылықтарына тоқтау. Ғылым жəне билік, ғылым жəне экономика, ғылым жəне нарық қатынастар қырларына тоқтау. Қазіргі қоғамдағы мемлекеттің іс-əрекетінде ғылымды негізгі бағыт ретінде көрсету. Ғылыми пəнің құрылымы: құрылысы, қасиеттері, белгілері Толық ғылыми аймақты қамтитын білімнің құрылыс деңгейін қарастырайық. Бірнеше локалды аймақтардың бар екендігі анық. Бірақ бұл мəселенің қиын да жағы бар. Оны біз былай анықтайық: мысалы, қазіргі физиканың құрылымына не кіреді. Оған алғашқы ашылған теориялар ғана кіреді ма, əлде ХХ ғ. пайда болғандары ма? Əрине, қазіргі физиканың теория реттілігіне алғашқы теориялардың кейбірі кірмейді, мысалы теплород теориясы. Мəселенің өзектілігі келесі сұрақта туындайды: қазіргі физиканың құрамына генетикалық тұрғыдан қазіргі тұжырымдамалармен байланысты, бірақ алғашқы уақытта пайда болған теориялар кіреді ма? Мысалы, біз білеміз, механикалық құбылыстар кванттық механика негізінде сипаттау жасалады. Енді, қазіргі физикалық білімнің құрылымына классикалық механикаға кіреді ма? Біз білеміз жылу құбылыстарға статистикалық термодинамика негізінде сипаттау жасалады. Ал, классикалық термодинамика қазіргі білімнің құрылымына кіреді ма? Осындай сұрақтар қарастырылып жатырған мəселені өзектейді. Жəне тағы бір сұраққа назар аударайық: келешекте бүкіл ғылымдардың салаларын біз қалай бейнелейміз? Бұл мəселенің анық тенденциясының бірі - бəріне ортақ, олардың негізінде басқа теориялар нақты оқиға сияқты қарастырылатын пəндік аймақтың фундаменталды қағидалардан тұратын теория. Осындай бүкіл пəндік аймақты қамтитын, бəріне ортақ теорияны құрастыру жағдайы физика, биология, география т.б. тарихында жиі кездеседі. Əр ғылымның аймақтарында бұл ұстанымы айқын. Мысалы, ХХ ғ. аяғына дейін осындай ортақ теория ретінде механиканы ұсынған, оның негізінде бүкіл физиканы құрастыруға болады деген. Содан кейін, осы мүмкін емес деп шешті. Жалпы теория ретінде электродинамиканы ұсынған, бұл да мүмкін емес болып шықты, себебі, байланыстың əр түрлері электромагниттік, күшті, əлсіз, 108
Жəне ортақ нөл теориясын құрастыруға талпыныс болған. Элементарлық бөлшектер физикасының жетістіктері бойынша осы жолда фундаменталды нəтижелер пайда болды. Біз осыған қалай қараймыз? Осы сипатталған бейнені ғылымның сол аймағының құрылымының идеалы деп санауға болады ма? Бұл күрделі сұрақтар. Бірақ, осы сұраққа жауап беру үшін оның шеңберінен шығу қажет, оны кеңейтейік жəне келесі экстраполяцияларын көрсетейік, содан кейін мəселеге қайтып келуге болады. Физикада бəріне ортақ теорияны құрастыруға болады деп мүмкіндік енгізейік. Осындай теорияны физика аймағында құрастыруға мүмкіндік бар болса, неге біз осындай реттілік бойынша химиялық құбылыстарды қарастырмаймыз. Химиялық құбылыстар да сол физикалық байланыспен негізделеді. Ал, енді сол химиялық құбылыстарды да қамтитын физикалық теория құрастырылады деп болжау жасайық. Электромагниттік пен жылу құбылыстардың шекарасы, электромагниттік пен химиялық немесе жылу жəне химиялық, немесе физикалық пен химиялық қағидалы түрде сонша өткір емес. Ал, принципиалды түрде физикалық пен химиялық құбылыстарды құрастыратын ортақ теория мүмкін десек, неге ол биологиялық құбылыстарды да қамтымайды, себебі, молекулярлық деңгейде биологиялық үрдістер де нақты физикалық-химиялық байланыстан тұрады. Сондай физикалық, химиялық, биологиялық құбылыстарды біріктіретін теория бар деп болжау жасайық. Яғни, келешекте бүкіл нақтылықтың оқиғалары қарапайым физикалықтан бастап қиын əлеуметтік құбылыстарға дейін сол жалғыз фундаменталды теория арқылы түсіндіруге болады ма? Мысалы, механика негізінде аспан, сұйық жəне газ денелері сипатталады. Бұндай жаһандық бағдарлама күмəн тудырады, себебі, тек қазіргі нақтылықтан алшақ болған соң емес, сонымен қатар, ол ғылым құрылымы туралы сұрақты тым қарапайым түрінде шешкісі келеді. Бұл бағдарлама əртүрлі пəндік аймақтардың өзгешелігін ескермейді. Əрине, біз физикалық, математикалық жəне тарихи білімді «ғылым» деп біріктіреміз, оны біз басқа адамзат мəдениетінің аумақтарынан, іс- əрекеттерінен нақты əмбебап қағидалар мен қатарлас белгілер арқылы ажыратамыз. Мүмкін, жалпы ғылым шеңберінде оларды ажырататын өзгешеліктері де айқын. Бір теорияда қазіргі ғылымдағы ғылыми ойлау стильдерінің түрлері мен таным əдістерін біріктіруге бола ма? Əлде ол тек уақытша құрылыс қызметті атқаратын теория ма? Яғни, жоқ, жəне ол тарихи өзгеріске бағынатын құбылыс. Осы интуицияға бағыт алып осы нақты бағдарламаның қателігін анықтайық. Біріншіден, əртүрлі гылымда сипатталатын объектілер өзгеше. Мысалы, физика мен тарихта, бұл жерде əр түрлі объектілерді біз ортақ қағидалар арқылы көрсете алмаймыз. Осы мəселені нақты көрсетейік. Əуелі айтып кетейік, физикалық құбылыстар адам санасынан тыс. Олар туралы білімдер өздеріне əсер етпейді. Ал, əлеуметтік объектілер туралы білім сол объектілерге əсер жасайды ма? Əрине, олай деуге болмады. Мысалы, 109
термоядролық синтез аймағында жедел зерттеу ізденістерін жасайды. Яғни, əлеуметтік объект туралы бағдарлама сол объектті өзгертуге қолданылады. Адамның болашағы туралы білім сонша болжамды потенциалды келешекті өзгерте алады. Нақты түрде ол болмайды, себебі, ол болжау. Ал физикада басқа жағдай. Жəне сонша жалпы бəрін біріктіретін қағидалар да табылмас. Басқада айырмашылықтарға тоқтауға болады. Физикалық құбылыстар əлеуметтікке қарағанда қарапайым болып табылады. Осы жағдай интеллектуалдық бақылауға негіз беретін себеп, яғни, қиын физикалық құбылыстар математикалық теориялар арқылы ашылады. Сөйтіп, абстрактілі объектілер негізінде сипатталатын физикалық құбылыстар қарапайым. Мысалы, бұл жағдайда, теорияның идеалды қызметін атқаратын адамның бір абстрактілі бейнесін құру қажет, оның қасиеттерін, басқа адамдарға жəне қоршаған ортаға қатынасын жəне сол негіз арқылы бүкіл əлеуметтік объектілердің қатынасын құруға болады. Бірақ бұндай жол арқылы нəтижеге жетсек те, бірақ физикада орын алатын, сондай қатал жəне толық теория мүмкін емес. Осындай ережемен біз биология, география, геология жəне т.б. құбылыстарды сипаттауда кездесеміз. Осы ғылымдардың объектілері физика объектілеріне қарағанда қиын, сол жағдайда, сандық теорияны құруда қиыншылық туады. Əрине, математикалық сипаттаудың жаңа түрлері пайда болуы мүмкін. Бізге айқын, физикада дифференциалдық пен интегралдық санаулар жəне ықтималдық теорияның аппаратын енгізуі қандай салдарға əкелгенін. Математизацияландыруға бағынбайтын құбылыстарды сипаттайтын математиканың жаңа аймақтары пайда болуы мүмкін. Жəне, келешекте əлеуметтік, биологиялық, географиялық т.б. құбылыстардың сапалық қасиеттері ашылады деп үміттенеміз, ол өзгеше аймақта дəлдеу теориялардың құруына ықпал етеді. Бірақ, ол сирек жəне саналы фундаменталды принциптерге бүкіл ғылыми білімнің редукциясы мүмкін ба? Осы жоғары айтылған аргументтер бойынша, келесі пікір дұрыс деп санаймыз: əр ғылыми теория өзінің интенсивті жəне экстенсивті дамуында шектеледі. Ғылыми теория - ол белгілі абстракция жүйесі, олар арқылы нақтылықтың қасиеттерінің нақты қатынасында мəнді жəне мəнсіз субординациясын ашамыз. Былай деп айтуға болады, ғылыми теория нақтылықтың бір қырын ашады. Ешқандай абстрактілі жүйе нақтылықтың байлығын қамтып алмайды. Ғылымда міндет түрде бір-біріне келіспейтін, бір-біріне редукцияланатын əртүрлі абстрактілі жүйелер болу қажет, олар нақтылықты əр қатпарында ашады. Олар нақты түрде бір-біріне қатысты, бірақ, бір-бірінен аспайды. Біздің пікірімізше, сол себепте əлеуметтік құбылыстарды биологиялыққа, биологиялықты - физикалық-химиялыққа, химиялықты - физикалыққа 110
физикалық құбылыстарды біріктіретін теория мүмкін емес. Мысалы, жылу статистикалық механика арқылы сипатталатын құбылыстарды механикалыққа келтіруге болмайды, механикада бейнеленбейтін өзгешелігі бар. Ғылымның бірлігі білімнің абсолюттік редукциясында ғана көрінбейді, осыған қосымша, абстрактілі жүйелердің қиын байланысында да айқын. Теориялар терең болуы мүмкін, бірақ тар, яғни, салыстырмалы тар пəндік аймақты қамтиды, мысалы, электродинамика, термодинамика т.б. Кең, бірақ нашар теориялар да кездеседі, олар жүйенің жалпы теория типі сияқты. Мүмкін, физикада бір ортақ пікір арқылы əртүрлі физикалық құбылыстарды сипаттайды. Бірақ, ондай теория олардың өзгешелігін бейнелемейді. Сөйтіп, ол тек жалпы жағын көрсетеді. Гейзенбергтің пікірінше, физикада төрт фундаменталды жабық қайшысыз теориялар бар: классикалық механика, термодинамика, электродинамика, кванттік механика. Олар толық түрде нақтылықты сипаттайды. Оның пікірінше, ұқсас тенденцияны біз басқа ғылымдардың дамуында байқаймыз. Əр жерде біз нақты жəне тұрақты байланыстарды шығару жəне оларды өзгеше жабық анықтама жүйесімен сипаттауды, түбінде ғылыми теорияларды құрастыратын талпынысты байқаймыз. Сөйтіп, ғылымда шоғырлану (интегративтік) қызметі орын алады. Теория əрқашанда көптүрлі құбылыстарды біріктіріп, оларды саналы қағидаларға айналдырады. Бірақ бұндай біріктіру үрдісі шекті. Немен ол шектеледі? Априори əрине, оны айтуға болмайды. Тек сол айырмашылықты елестету қажет. Олар ғылымның даму кезеңінде байқалады. Оны тарих дəлелдейді. Сөйтіп, əр ғылыми пəн өзінің білім интеграциясындағы жетістіктеріне қарамай, бірнеше салыстырмалы түрде ұғымдары бар теорияларды біріктіретін ғылыми аймақтардан тұрады. Тек солар сол пəндік аймаққа сай, қатысты эмпириялық материалды біріктіреді. жүктеу/скачать 1,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|