1) Қиялдың пайда болуының алғышарттарын өмірдің екінші жылында байқауға болады.
2) Бір жарым жасында бала бұрын көрген суреттерді, суреттерді тани бастайды.
3) Тану процесінде жаңа ештеңе жасалмайды, сондықтан қиял пассивті деп аталады.
4) Қиял әр түрлі ойындар барысында пайда бола бастайды.
5) Бұл кезеңде қиял әлі де репродуктивті болып табылады.
6) Қиялдың ауызша формаларының қалыптасуы мен шоғырлануын байқауға болады.
Нәресте-1 жасқа дейінгі сәби.Өмірге келген наресте анасынан оқшауланады.Кушті жарық,ауа ортасы,қоректену типін өзгерту қажеттілігі ,Ортаға бейімделуге тұқымқұалаушылық арқылы бекітілген механизмдер-шартсыз рефлекстер көмектеседі.
Бала өз бетінше қол жеткізе алатын заттарының шеңбері едәуір кеңейеді.Тік жүру баланың заттармен қатынасының сипатын өзгертеді.Ол бұрын қол жетпеген заттарға қарап,оларды ұстауға әрекет етеді.
Бала шартсыз рефлекстермен дүниеге келеді.
1.Ағзаның ішкі ортасын реттеуші (демалу,қанайналым)
2.Тамақтану( сору, жұту)
3.Қорғаныс рефлекстері (көзді жыпылықтату,түшкіру жөтелу).
4.Бағдарланушы (басын кушті тітіркендіргішке бұру).
5.Қозғалыстық (қамту,жүзу,адымдау,еңбектеу)
2
Мектепке дейінгі жас
3–7 жас
1) Осы кезеңде баланың шығармашылық белсенділігімен байланысты көріністердің өсуін байқауға болады.
2) Ойын әрекеті процесінде немесе баланың сөйлеуінде баланың эмоцияларының өсуіне себеп болған нақты жағдайларға байланысты болашақ туралы ойлар мен армандардың пайда болуын байқауға болады.
3) Қиялды қоршаған шындықты өзгертуге бағытталған интеллектуалды қызметке қайта құру процесі жүреді.
4) Осы кезеңде аффективті қиял пайда болады. Бұл баланың өзін-өзі тануында және өзін басқалардан бөлуде көрінеді. Яғни, қиял процесі тәуелсіз болады. Себебі мектеп жасына дейінгі баланың өзіндік ұстанымы, өзіндік пікірі бар.
5) Бала басқа адамның жағдайын елестете алады, бірақ қиялдың әрекетін басқара алмайды.
6) Бастауыш мектеп жасына дейінгі балалар көбінесе қиялды шындықпен араластырады.
7)Бала тек өзі қабылдаған нәрсені қиялмен толықтырады.
8)Бастауыш мектеп жасына дейінгі балалардағы қиял бейнелері әлі де тұрақсыз. Заттармен жұмыс жасау және кейбір заттарды басқалармен тез ауыстыру балалардың қиялын әр түрлі бағытта оңай бағыттайды.
9)Мектеп жасына дейінгі балаларда қиялдың дамуында ойын өте маңызды рөл атқарады, әсіресе балалар белгілі бір рөл атқаратын, рөл талап ететін әрекеттерді жүзеге асыратын, бұл оларды бейнеленгеннің шындыққа ұқсастығына ұмтылуға итермелейтін ойындар.
Бұл бала психологиясында жаңа құрылымдар мен саналы ерекшеліктері пайда болады.Дағдарыстың мән жайын ашып көрсету үшін баланың дамуындағы сыртқы жане ішкі жағдайларын қарастыру керек.
Қиялдың алғашқы көріністері үш жасар бөбектерде байқалады. Мұны бөбектердің қызық ертектерді шын ықыласымен тыңдауынан, ертегідегі оқиғаны шын көріп, бар ынтасымен берілуінен көреміз. Бір қарағанға жас бала қиялға өте бай сияқты болып көрінгенмен, ондағы образдар шындықтан өте алыс жатады. Себебі бала санасында кез-келген нәрсенің бейнесі оңай тоғысады да, бұдан керемет қиял көріністері құралады. Баланың өмір тәжірибесі өсе келе, қиялы да шындыққа біртабан жақындап отырады. Мәселен, бала шимайлап қағазға бір нәрсенің суретін салады, оны шындықта бар нәрсеге ұқсайды деп ойлайды.
3
Кіші мектеп жасы
6—11 жас
1) Осы кезеңде қиялдың табиғаты белсенді бола бастайды.
2) Елестетету және оны жүзеге асыру процесі қиялдың өнімділігін арттырады.
3) Мектепке дейінгі кезеңде қиял тәуелсіз,
4) Білім көлемін кеңейтуден басқа, қиялдың дамуы да жүреді.
5) Мектеп жасында қиял айтарлықтай өмірлік тәжірибеге және өсіп келе жатқан білімге сүйенеді.
6) Мектептің бастауыш сыныптарында балалар болашақ іс-шаралар туралы армандай бастайды, бірақ бұл армандар басында тұрақты емес.
7) Осы кезеңдегі қиял келесі элементтермен сипатталады: репродуктивті элементтер және қарапайым көбею. Яғни, балалар ойын барысында қоршаған ортада көрген, көрген ересектердің әрекеттерін қайталайды.
Әдетте жеті жаста әлеуметтік тұрғыдан балада МЕН деген түсінік қалыптасады.Бала ересектер тарапынан жоғары бағаланатын оқұ жұмысын орындауымен байланысты ОҚҰШЫ сияқты жаңа позиция түсіне бастайды.
Мектеп жасына дейінгі баланың негізгі әрекеті болып табылатын ойын — бала қиялын дамытуда ерекше орын алады. Ойын үстінде оның шығармашылық талабына кең жол ашылады. Бала ылғи да бір нәрсені жасау, құрастыруға әрекет жасайды. Ойын баланың ойлау белсенділігін, күш-қуатын барынша жұмсауға мүмкіндік туғызады. Ойын үстінде бала айналадағы шындықты сын көзімен қарап аңғара алмайды да, қиял бейнелерінің жетегінде кетеді. Бала психикасының осы жағы да қиял тәрбиесінде есте болатын жайт. Баланың қиялы ересектерге қарағанда әлсіз.
4
Жасөспірімдік кезең
11–14 жас
Алдыңғы кезеңнен туындайтын бұл кезеңдегі қиялдың дамуы оқу процесінде де, мектептен тыс жұмыстарда да - үйірмелерде, элективтерде, секцияларда жүреді. Бұл кезеңде балаға қолдау мен ынталандыру қажет. Ересек адам баланың шығармашылық белсенділігін қолдау мен дамытуды жүзеге асыруы керек. Ересектер қалыптастырған шығармашылық іс-әрекеттің оң бейнесі қиялдың кейінгі дамуына түрткі болады. Бұл кезеңде баланың қиялы мақсатты.
Он үш жастағы дағдарыс Бала білімде алады,ойынғада құмар болады.Бұл кезде тәрбиені дұрыс беру керек. Сыртқы ортамен қарым қатынасы жақсарады.Баланың қалыптасыуындағы
түбегейлі өзгерістер мен сана сезімнің дамуындағы сапалық өзгеріспен анықталады.
Бала жан жақтама дамиды,Бойы ,жыныстық жетілуі, ой өрісі,өзін ұстауы дамиды.
5
Жастық шақ
14–18 жас
Бұл кезеңде армандар неғұрлым мақсатты, тиімді және тұрақты сипатқа ие болады. Жасөспірімдер біздің еліміздің керемет адамдары сияқты болғысы келеді, өмірде жасайтын үлкен істерін армандайды. Балалардың өмірінде белсенді, шығармашылық арман ерекше орын алады.
Бұл кезде тұлға өзін басқа адамдардың қабылдау призмасы арқылы бағалайды.Бұл кезде бала өзі шешім қабылдау белсенділігі артады.
Өзі дамытып,қоғамда өзін жақсы жақтан көрсетеді.
СӨЖ «Жас ерекшеліктеріне байланысты қиялдау деңгейлері» Орындаған: Куттибаева Айнур Тифлопедагогика 2 курс
