Даму психологиясы
Мектепке дейінгі жастағы балалардың рөлдік ойын ерекшеліктері
жүктеу/скачать 0,5 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Мектепке дейінгілердегі еікінші сигналдық жүйенің дамуы.
| Мектепке дейінгі жастағы балалардың рөлдік ойын ерекшеліктері. Әдетте, мектепке дейінгілерде ойынның неше түрлері кездеседі. Қазіргі кезде мектепке дейінгілердің ойының көбісі рөлдік ойындар. Рөлдік ойын деп кішкентайлардың «Мен мұндай боламын, немесе мен мұндаймын» деп тиісті бейнелерге еліктеуін айтамыз. Рөлдік ойын – ойынның ең көп тараған түрі. Балалар бақшасында «Бақша» деген ситуацияны қайталау: балалардың біреуі «Мен тәрбиеші боламын, ал сен бала боласын» деп, кейін осы рөлді атқарады.
Балалардың рөлге байланысты ойындары балалардың ақыл-ой қабілеті мен қиял процестерін дамытуға әсері көп. Қамтылған рөл ойындарының көпшілігінде мектепке дейінгілердің қасында объектіге орай аспаптарының көбісі жоқ, сол жоқ нәрселерді ауызша айтады. Мысалы, самолет үшін баланың өзі гүрілдейді немесе қолында ұшақ жоқ балалар бір ағашты алып «мынау менің ұшағым» дейді. Осыған қарағанда, ойын үстінде бір зат екінші заттың орнына тұрарлық (репрезентиптік) қызмет атқарады. Себебі үлкендердің ісін қайталауға тиісті аспаптар балада жоқ болғандықтан, солардың бәрін ойша (жорта) жасап, өзінше (ой тәжірибесін) қолданады. Бұл тек үлкендерге ғана тән емес, себебі болашақ істі алдын-ала ойша бейнелеу психиканың дамуында негізгі рөл атқарады. Ойындағы рөлдік сипат- бұл ересек адамдардың әр саладағы қызметі. Мектепке дейінгілердегі еікінші сигналдық жүйенің дамуы. Бөбек жасындағылар негізінен үй ішіндегілермен қарым-қатынас жасайды, ал (4,5-5 жаста) бала сыртқа шығып, құрбыларымен ойнайды, әрқайсысының сөз қоры бірінің білмегенін бірі білуі арқылы, бөбекке қарағанда, 3 есе арта түседі. Бұл жаста сөз қоры 3200-3800-ге жетіп қалады. Сөздік қорының көбеюі тек зат есім арқылы емес, сын есім, сан есім және т. б. арқылы іске асады. Егер бөбек сөздерден сөйлем құрастыра алмаса, енді бұл жаста қарапайым сөздеден сөйлем құрастыра білу қабілеті артады. Бірақ сөйлем құру тек сан жағынан емес, сапа жағынан да үлкен өзгерістерге ұшырайды. Мектепке дейінгілер есінде бар сөз қорына негізделе отырып, тілдің тиісті ережелерін пайдаланып, мыңдаған жаңа сөйлемдерді құра бастайды. Бұл жерде жаңа сөйлемдер деп, сол тілде бар сөйлемдер ғана емес, тіпті жоқ сөйлемдерді де құруды айтады. Сонымен қатар, қолданылатын сөзін бала тым өткір және күлдіріп айтуға да шеберлігі дами бастайды. Қазақ тілінде кейбір категориялар жоқ болғандықтан, мектепке дейінгілер үшін сөйлеу жеңіл әрі оңай түседі және тиісті морфемалар арқылы сөйлемдерге жаңа жұрнақтарды «желімдей» беруге мүмкіндік туады. Фонематикалық есту ана тіліне байланысты қалыптаса бастайды, фонематикалық есту мектепке дейінгілерде ана тілінде жақсы дамыған. Мысалы, біреу «сөз» деген сөздің орнына «бөз» десе оны кекетіп бір әріптің өзгерілуі, сол сөздің мәнісін өзгертіп жіберетінін бала сезеді. Егер бөбектің сөйлеуі көбіне ситуацияға (жағдайға) тәуелді келсе, мектепке дейінгілерде сөйлем көп текстіге сай құрала бастайды. Ситуацияға байланысты сөйлеуде зат есім онша кездеспейді, оның орнына есімдік көп айтылады. Демек балалар сөйлеіп отырғанда қасына біреу келсе, олардың сөзіне түсіне алмайды. Түсіну үшін әңгіме не жөнінде екенін білу қажет. Ал контекстіге байланысты сөйлеу деп сөйлеушілердің қасында тыңдап отырғандар не жөнінде болып отырғанын білмесе де (ситуацияны білмесе де) сол айтылған сөздің тікелей мәнісіне қарап, соны айқын түсіне алуын айтамыз. Мектепке дейінгілер (6-7 жас) ситуацияға байланысты сөйлеуден контекст арқылы сөйлеуге көшеді. Себебі, олардың тек ситуацияға орай түсінікті емес, онсыз да түсінікті келеді. Осыған қарап ситуацияға қатысты тілдің төменгі сатысы екен, ал контекстің негізінде сөйлеу жоғарғы сатысы екенін айтуға болмайды. Себебі, тек мектепке дейінгілер емес, ересектерде кейбір жағдайда ситуацияға негізделе отырып сөйлейтіні жиі кездеседі. Мектепке дейінгілердің сөздері көбінесе өздеріне арналған. Себебі, ересектер сөйлегенде сөзін өзгелерге арнайды. Ал кіші балалар кейде өз-өзіне арнап сөйлейді. Сөйлеудің бұл түрін Ж. Пиаже эгоцентрикалық (лат. Его+центрум – өзіне сөйлеу) деп атаған. Әдетте, үлкендер айланғанда ішкі сөйлеу арқылы өз ісін жоспарлайды. Ішкі сөйлеу мектепке дейінгілерде әлі қалыптаспағандықтан, ойын естіртіп, өз-өзіне айтады. Демек, эгоцентрикалық сөйлеу – өзгелерге аналған емес, баланың өзіне арналған ойды жеткізудің ерекше түрі. Баланың ойы өзіне түсінікті болғандықтан, сол ойын өзіне естіртіп айтуы не үшін қажет? Бұл жағдайда бала ой үстінде өзіне сөз арнағанда, сол сөзді тірек ретінде пайдаланады. Әйтпесе, оның ойлана алуы мүмкін емес. Ж. Пиаже эгоцентрикалық сөйлеу балада 7 жасқа дейін сақталынады, кейіннен жойылады. Бұған Л. С. Выготский қарсы шығып, 7 жасқа толғанда эгоцентрикалық сөйлеу бір жолата жойылмайды дейді. Ол кейін баланың ішкі сөйлеуіне айналады. Л. С. Выготскийдің пікірінше, ішкі сөйлеу сырттай естіртіп сөйлеуден дамып шығады, бұлардың екі арасында эгоцентрикалық сөйлеу кездесіп, екеуін ұштастырып, өзі кейін жойылады дейді. Бұл пікірге кейін АҚШ психологы Дж. Брунер қарсы шығып, ішкі сөйлеу сырттай (естіртіп) тілге үйренуден балада пайда болмайды. Бұл оның түрлі символ арқылы дүниедегі затты бейнелеуге талпынуынан дамып шығады. Оның пікірінше, тілге үйрену балада туғаннан кейін пайда болғанымен, ол оның тәжірибесіне жатпайды. жүктеу/скачать 0,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|