Дархан қыдырәлі ұлы дала тарихы

172 

оған іргелес аймақтарда табылған таңбалар бар жәдігерлер мен әшекейлер өте 

сәйкес келеді. Мысалы, Шивээт-улаан ескерткішіндегі  , 

, 

,  ,  ,  , 

(Бичигт  Ұлан  хад),  Өнгүт,  Дарви  іспеттес  бітіктас  және  жазулы  тау-тастарда 

кездеседі

330

тауешкі түрінде таңбаның жанында орналасқан. Бұл дегеніңіз, таңбалары бар 

тайпалар хандықтың саяси өмірінде белгілі бір функцияны атқарғанын көрсетіп 

отыр.  Пайымға  сәйкес,  олардың  кейбіреуі  Ашиналармен  одақтас,  мүдделес 

болған  немесе  саяси  өмірде  сөзі  өтетін  тайпаларға  тиесілі  болған  (мысалы 

, 

).  Екінші  жағынан, 

  пішініндегі  екі  таңбаның  Оңтүстік  Сібір 

бітіктастарында    түріндегі  немесе  оның  басқа  нұсқаларымен  (мысалы  ) 

ұқсас болуына

331

 көңіл аудару керек.

Оңтүстік Сібір бітіктастары мен тауларында кездесетін көне түрк таңбаларымен 

ұқсас  келуі  қызығушылық  тудыртады.  Мысалы 

  пішініндегі  таңбаның 

ұқсастықтары  Минусин  өңіріндегі  Ұлазы  тау 

, 

  пішіндері

  ретінде 

кездеседі (XIII сурет). Сонымен қатар Шивээт-улаанның қазіргі уақытта белгісіз 

 таңбасының ұқсастығы Оңтүстік Сібірдегі Тепсей тастарындағы 

 сурет 

түрінде көрінеді

333

 (

 

). Маңыздысы, Тепсей тастарынан табылған бірнеше 

көктүрк cөздері - 

 (яғлақар),   (қырғыз),   (тоңра/бұғы) - сол кезеңдегі саны 

көп түрк тайпаларына жатады

334

келеді.

болғандай, Көктүрк қағандығы кезеңінде, осы өңірлерде қырғыз, аз, чік, құрықан 

тәрізді түрк тайпалары өмір сүрген. Аты айтылған таңбалар осы тайпалардың 

кез келген біріне қатысты болуы өте ықтимал.

Бір  сөзбен  айтқанда,  Шивээт-улаандағы  таңбаларды  түгелімен  анықтау 

болашақта түбегейлі зерделеуді талап етеді.

Көктүрк (Орхон) бітіктастары мен қытай жылнамаларында көрсетілгендей, 

Шығыс  Көктүрк  қағандығының  жерлерінде  (Моңғолия,  Оңтүстік  Сібір,  Қиыр 

Шығыс және Солтүстік Қытай) негізінен келесі тайпалар орналасқан:

1) аз, 2) чік, 3) қырғыз, 4) қарлұқ, 5) ұйғыр 6), басмыл, 7) байырқу, 8) тоңра, 

9)  құрықан,  10)  татар,  11)  татабы  (қай),  12)  қытан,  13)  eдіз,  14)  оғыз,  15)  сір 

330

  Mert,  2008,  S.  281-305;  User,  2009,  S.  62-73;  Самашев,  Базылхан,  Самашев,  2010,  С.  30-34; 

331

332

333

334

жүктеу/скачать 13,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: