Дәріс №1. Геоэкология: геосфералар мен қоғам интеграциясы жайлы ғылымдар жүйесі

 

 

Дәріс №15. Шөлдену-маңызды геоэкологиялық мәселе  2 сағат 

1.

 

Шөлденудің әлемдік сипаты 

2.

 

Антропогендік ландшафттың күрт дамуына әсер еткен факторлар 

    3.Шөлге айналумен күресу бойынша іс-әрекеттер 

 

Экожүйедегі 

тепе-теңдіктің 

бұзылуына 

және 

белгілі 

бір 

территориядағы 

органикалық 

тіршіліктің 

барлық 

формаларының 

деградацияға  ұшырауына  алып  келетін  табиғи  және  антропогендік 

процестердің  жиынтығы,  яғни,  адамның  қатысуынсыз  табиғи  экожүйенің 

орнына  қайта  келмейтіндей  өсімдіктер  жамылғысын  жоғалтуы  шөлейттену 

деп  аталады.  Шөлейттену  негізінен  ылғалы  тапшы  аудандарда  табиғи  және 

көбіне  антропогендік  факторлардың  әсерінен  (орман  ағаштарын  Қырқу, 

жайылымдарды  үздіксіз  пайдалану,  суғару  жұмыстары  кезінде  су 

ресурстарын үнемсіз пайдалану және т.б. пайда болады. Шөлейттену әлемнің 

барлық табиғи аймақтарында жүруде. 

Қазіргі таңда әлемнің әртүрлі елдеріндегі шөлейттенудің басты себебі - 

табиғи  ресурстарды  шаруашылықта  пайдалану  құрылымының  сол 

ландшафтың  табиғи  мүмкіншілігіне  сәйкес  болмауы,  халық  санының  өсуі, 

антропогенді  қысымның  артуы,  кейбір  елдердің  әлеуметтік-экономикалық 

жағдайының  төмендігі.  БҰҰ-ның  1985  жылғы  мәліметтері  бойынша,  сол 

кездің  өзінде  антропогенді  шөлейттенудің  көлемі  9  млн  км²-ге  жеткен  және 

жыл  сайын  7  млн  гектар  жер  пайдаланудан  шығып  қалуда.  Шөлейттену 

процесі жалпы жер көлемінің Азияда - 19%, Африкада - 23%, Австралияда - 

45%, Оңтүстік Америкада - 10%- ын құрайды. Сахара шөлі оңтүстікке қарай 

жылына орташа 6 км жылдамдықпен жылжуда. 

Орта  Азияның  таулы  аудандарында,  Арал  және  Балқаш  төңірегінде, 

Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстанның биік зоналы геожүйелерін қоса (Тянь-

Шань,  Памир-Алай)  шөлейттену  процесі  қарқынды  жүруде.  Амудария  мен 

Сырдария өзендерінің  суларын ауыл шаруашылығының қажетіне  пайдалану 

Арал  теңізінің  сусыз  жерлерінде  сортаң,  тақыр  жазықтықтардың  пайда 

болуына алып келді. Сондай-ақ Арал төңірегі ландшафтарының деградацияға 

ұшырауы көлді-батпақты және тоғайлы табиғи кешендердің тұздың жиналуы 

молая 

түскен 

гало-ксерофитті 

кешендерге 

алмасуда. 

==Тұрмыстық 

және 

өнеркәсіптік 

қалдықтар== 

Тұрмыстық  және  өнеркәсіптік  қалдықтар -  түзілген  жерлерінде 

пайдаланылмайтын, ауыл шаруашылығының басқа салаларында өнім ретінде 

немесе  қайта  өңдеу  арқылы  пайдалануға  болатын  өнеркәсіп,  тұрмыс, 

транспорт  және  т.б.  қоқыстар  тұрмыстық  (коммуналдық)  қалдықтар  адам 

өміріндегі  заттарды  (монша,  кір  жуу,  асхана,  емхана  және  т.б.  қоса) 

пайдаланғаннан кейін қалатын, тұрмыста пайдаға аспайтын қатты (сондай-ақ 

ақпа  сулардың  қатты  бөлігі  -  тұнбалары)  қалдықтар.  Тұрмыстық  қалдықтар 

әлемнің  көптеген  елдерінің  проблемасы.  Мысалы,  АҚШ-та  жыл  сайын  150 

млн  тоннадан  аса,  Жапонияда  -  72  млн  тоннадан  аса  қалдықтар  бөлінеді. 

Осыған  байланысты  қазіргі  кезде  көптеген  елдерде  қоқыстарды  өңдеу 

қондырғылары (тәулігіне 900 тоннаға дейін) орнатыла бастады. 

Соңғы  жылдары  тірі  организмдердің  улануына  алып  келетін  қауіпті 

(улы)  қалдықтардың  мөлшері  көбеюде.  Бұл  -  ауыл  шаруашылығында 

пайдаланылмай  қалған  улы  химикаттар,  құрамында  канцерогенді  және 

мутагенді  заттары  бар  өндіріс  орындарының  қалдықтары.  Бұрынғы  КСРО 

территориясында  химиялық  «тұзақтар»,  яғни,  кезінде  көміліп  ұмытылып 

кеткен, бертін келе тұрғын үйлер және басқа да обьектілер салынған көптеген 

қауіпті  қалдықтардың  орындары  бар.  Уақыт  өте  келе  сол  жердегі 

тұрғылықты  халық  әртүрлі  ауруларға  ұшырай  бастайды.  Мұндай  қалдықтар 

көмілген  жердің  санақ  бойынша  АҚШ-та  32  мың  жерде,  Германияда  -  50 

ООО, Нидерландыда – 4000 кішкентай Данияның өзінде - 3200 көзі бар. 

 

Қазақ  елінің  шөл  аймағы  –  табиғаттың  физикалық-географиялық 

жағдайынан,  сол  сияқты  адам  әрекетінің  нәтижесінен  пайда  болған 

ландшафт. Қазақстанның алып жатқан географиялық орны 4 табиғи аймақты 

қамтиды: орманды дала, дала, шөлейт, шөл. Бұл аймақтар жалпы география 

ғылымында  қалыптасқан  табиғи  ландшафттық  аймақ  ретінде  аймақтарға 

жатады. Аймақтың қалыптасуын В.В.Докучаев, Л.С.Берг сияқты ұлы ғалым-

дар  зерттеген.  Л.С.Берг  осы  зоналар  аралығында  өтпелі  аймақтарды 

қарастырған  және  ендік  бағыттағы  зоналарды  геологиялық,  тектоникалық, 

орографиялық ерекшеліктеріне қарай провинцияларға бөлген. Осы айтылған 

аймақтар шекаралары бүгінгі таңда өзгеріске ұшыраған. Оның негізгі себебі 

қоғамның,  экономиканың  дамуымен,  адам  әрекетінің  әсерімен  тікелей 

байланысты. Адам әрекетінен пайда болған ғаламдық экологиялық мәселелер 

қоршаған  ортаға  техногендік  жүктеменің  артуынан  туындайды.  Осыдан 

келіп,  шөлейттенудің  көлемі  ұлғаюда.  Аумағының  көп  бөлігі  жеткілiксiз 

ылғалдану аумағында орналасқан Қазақстан үшiн, елдiң үштен екiсi шөлейт-

тену процесiнiң әртүрлі деңгейiне ұшыраған (барлық жердің 70%-ға жуығы). 

Мұның  пайда  болуына  климаттың  аридтылығы,  топырақтың  дефляцияға 

ұшырауы,  топырақтың  тұздануы,  сол  сияқты  жердің  әртүрлі  химиялық 

заттектермен ластануы әсер етеді. 

Шөлейттену әлемдік деңгейде бұрын да, қазір де және болашақта да болатын 

жаһандық табиғи өзгерістердің қатарына жатады. Ол – циклдық өзгерістердің 

туындысы. Оның әрі қарай дамуы, күрделенуі адамның іс-әрекетімен тікелей 

байланысты. 

Қазақстан жерінің шөлейттенген негізгі аймақтары Шығыс Қазақстан (Семей 

өңірі), Алматы облысы (Балқаш көлі маңы), Қызылорда облысы (Арал маңы), 

Маңғыстау  облысы,  Қарағанды  облысы  (Жезқазған  аймағы)  бүгінгі  таңдағы 

адам  мен  қоғам  арасындағы  үлкен  арақатынастың  күрделенуіне  әкеліп 

соғуда. 

Біздің  келтірілген  антропогендік  ландшафттардың  планетарлық,  аймақтық 

кең  таралуы,  оларды  жіктеудің  бір  жүйеге  түспегендігінен.  Біз  білетін 

орманды  дала,  дала,  шөл,  шөлейт,  биік  таулы  табиғи  ландшафттарының 

шекаралары  өзгеріп  кеткендігі  жайлы  ғалымдар  арасында  жүйеленген  пікір 

жоқ.  Тіпті,  ғалымдардың  жазған  ландшафт  жайлы  еңбектері  мен 

оқулықтарында  да  антропогендік  ландшафттың  жіктелуінің  себебі,  салдары 

айтылмайды.  Осыдан  шығатын  қорытынды,  антропогендік  ландшафттың 

қалыптасуы,  кең  етек  алуы  жайлы  ғылыми-теориялық  тұжырымдамалар 

жетіспейді. 

Ерте  кезден-ақ  қоғам  дамуы  мен  оның  экономикасының  дамуында  адам 

әрекетінің рөлі ерекше болған. Жаңа жерлерді ашу, оның байлықтарын игеру 

қоғамның  дамуына  қызмет  жасаған.  Соның  салдарынан  мемлекет  пен 

мемлекеттің,  құрлық  пен  құрлықтың,  ел  мен  елдің,  сауда-саттықтарының 

тарихта  қалдырған  іздерінен,  табиғат  тұтастығы  жайлы  мағлұматтарынан 

байқауға  болады.  Мысалы,  Жібек  жолы  арқылы  жүрген  саудагерлердің, 

саяхатшылардың,  елшілердің  жүрген  жеріндегі  табиғаттың  біртұтастығы 

жайлы мағлұматтарын ескерсек, қазіргі табиғаттың нысандарына сәйкес келе 

бермейді.  Феодализмнен  социализмге  көшу,  социализмнен  капитализмге 

көшу  жолындағы  табиғаттың  бұрын  қалыптасқан  табиғат  болмысын 

өзгертуде адамның үлкен әрекетін байқауға болады. 

Әлемдік деңгейде ғылымның дамуы мен адамдардың өзіне керекті табиғатты 

ысырапсыз  пайдалануы  арқасында  көптеген  табиғат  ландшафтысының 

өзгеруіне  әкеп  соқты.  Ғылыми-техникалық  прогрестің  дамуы  табиғи  ресурс 

қорының  азаюымен  қатар,  олардағы  топырақтың  құнарсыздануы,  ауаның 

ластануы,  ғылымдағы  жаңа  даму  сатысындағы  жоғарғы  технологияның 

келуі,  пайдаланудың  әлемдік  стратегиясының  қалыптасуы  арқылы  орны 

толмас табиғат ландшафтысы көрінісінің өзгеруіне әкелді. 

Солтүстік  Қазақстанның  30%  жері  жарамсызданған,  Батыс  Қазақстанда 

мұнай-газ өнеркәсіп өнімдерімен 100 мың гектар жері техногендік ластанған, 

2,5 миллион гектар жайылымдары жойылуда. Әсіресе, Азғыр мен Тайсойған 

полигондары қамтып отырған 1,4 миллион гектар жер радиоактивті қалдық-

пен ластанған. 

Ал Каспий теңізінің 268 миллион гектар жағалауы су астында қалып, мұнай 

өнімдерімен  ластану  одан  әрі  жалғасуда  (итбалықтардың  азаюы,  мезгіл-

мезгіл қырылуы, өсімдіктердің жойылуы). 

Орталық  Қазақстанда  жарамсыз  жерлер  көбеюде.  Өзен  бойларында  тех-

ногендік ластану, топырақ құнарсыздануы, жануарлардың түрлерінің сиреуі, 

жайылымдардың  тозуы,  радиоактивті  химиялық  ластану  мен  ракета-космос 

қалдықтармен ластану (Бетпақдалада) жоғары деңгейде. 

Оңтүстік Қазақстанда Амудария мен Сырдария алабының 2 миллион гектар 

жері  шөлге,  топырақтары  сор,  тақырға  айналған  Арал  табанынан  ұшқан 

тұздар экожүйені қайтымсыз бүлдіруде. Жаңа антропогендік ландшафтының 

қалыптасуы  әлемдік  деңгейде  де  байқалады.  Мысалы,  Жапониядағы 

Хиросима  мен  Нагасаки,  АҚШ-тағы  Невада  штатындағы  жасалған  сынақ 

жарылыстары.  Осы  өңірдегі  300  млн.  га  сексеуілдің  жойылуы  өте  өкінішті. 

Арал, Созақ, Шолаққорған уран кен орындарының қоршаған ортаны ластауы 

антропогендік  ландшафттың  көрінісі.  Жаңа  антропогендік  ландшафттың 

қалыптасуы  әлемдік  деңгейде  де  байқалады.  Мысалы,  Жапониядағы 

Хиросима мен Нагасаки, Америкадағы Колорадо атом жарылысы. 

Шу-Мойынқұм,  Балқаш-Алакөл  аймағында  адам  әрекетінен  антропогендік 

ландшафт  ұлғаюда,  климатының  құрғақтануы,  Қапшағай,  Тасөткел  су 

қоймаларының  салынуы,  суды  көп  қажет  ететін  күріш  техникалық 

дақылдарының өсірілуі суармалы жерлердің тозуына әкеліп соқты. 

Сол  сияқты,  Шығыс  Қазақстан  аймағында  да  ірі  түсті  металл,  вольфрам, 

уран,  қорғасын,  мыс,  мырыш  кен  орындары  елді  мекендер  мен  қала 

тұрғындарына қауіп әкелуде. 

1949-1996  жылдар  аралығында  Қазақстан  жерінде  503  ядролық  қару 

сыналды.  Ол  20  миллион  гектар  жерді  тоздырып  тіршіліксіз  экожүйелерге 

айналдырды.  Соның  нәтижесінде,  3,4  миллион  адам  тұратын  елді  мекендер 

қамтылды,  олар  әлі  де  зардап  шегіп  отыр.  Ядролық  қарудан  тек  атом 

бомбаларын  сынаумен  шектелмей,  полигондарда  соғыс  ракеталарын,  т.б. 

техникаларды да сынақтан қатар өткізіп отырған. 

Батыс  Қазақстан  аумағында  1966-1979  жылдар  аралығында  24  рет  ядролық 

қару  сыналған.  Соның  ішінде  Азғыр  полигоны  ғана  6,1  мың  гектар  жерді 

алып жатыр. Осы аймақтарда радиоактивті заттардың шекті рауалы мөлшері 

(кадмий,  стронций,  қорғасын)  бірнеше  есеге  көбейіп  кеткені  анықталған. 

Мұндай сынақтар Үстіртте де 1968-1970 жылдары жасалған. Сол сияқты ірі 

полигондар  қатарына  Атырау  облысының  Тайсойған,  Балқаш  көлі  маңында 

Сарышаған,  Ташкент-4  сынақ  алаңдары  мен  Байқоңыр  ғарыш  айлағы  да 

жатады.  Қазақстанда  қазіргі  кезде  20  миллион  тонна  қатты  радиоактивті 

қалдықтар жинақталған. 

Полигондардың  ішінде  Семей  өңірі  –  ең  көп  зардап  шеккен  аймақ.  Мұнда 

атом қаруын сынаудың ғылыми орталығы орналасқан. Ол – Курчатов қаласы. 

Семей  облысының  Абай,  Бесқарағай,  Жаңасемей,  Абыралы  аудандарының 

аумақтары  атом  сынақтарының  ордасы  аталып,  ең  көп  зардап  шеккен 

экологиялық апатты аймаққа айналды. 

Қазақстан  жерінде  атом  қаруларын  сынау  40  жылға  созылып,  табиғи  эко-

жүйелерді  бүлдіріп,  жарамсыз  етті.  Полигондарға  пайдаланылған  жерлердің 

ауа,  су,  топырақ  құрамы  радионуклеидтермен  ластанып,  ауа  мен  жерасты 

сулары арқылы мыңдаған километр жерге тарайтыны белгілі. 

Жаңа  қалалар,  құрылыстар,  су  қоймаларын,  жолдар  салуға  жыл  сайын  5-7 

миллион  гектар  егістік  жерлер  кетеді,  сөйтіп  20-25  миллион  адамды 

асырайтын егін алқабы кеміп жатады. Адамдар өмір сүргелі 1,5-1,9 миллиард 

гектар жер құмға,  батпаққа, жыра мен  сайға,  бұта басқан  алқапқа айналуда. 

Сахара сияқты тіршілігі жоқ құмдар табиғаттың ғана ісі емес, адамдардың ісі. 

Антропогендік ландшафтылар аймақтық сипат алуда. 

Кейінгі  ғалымдардың  жоғарыда  айтылған  антропогендік  ландшафтыны 

зерттеуде  нақтылы  жаңа  бағыттағы  геоэкологиялық  мәселелердің  негізгі 

туындауы  оның  кең  көлемде  аумақтық  деңгейде  етек  алуы  ғылыми-

техникалық прогрестің (ҒТП) жедел дамуымен байланысты. 

Сонымен,  антропогендік  ландшафттың  күрт  дамуына  әсер  еткен 

факторларды төмендегідей топтастыруға болады: 

1.

 

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі адам әрекетінің етек алуынан; 

2.

 

ҒТП жедел дамуынан; 

3.

 

Геоэкологиялық апаттардың молаюынан. 

Көптеген  елдер  қазірдің  өзінде  жер  тапшылығын  көруде.  Шығыс  Азия 

елдерінде  технопарк,  жасанды  су  қоймаларын  салу,  бау-бақша,  газондар 

отырғызу, тастардан мүсіндер жасау, ал мұнайлы елдерде өндіріс орындарын 

көбейту  салдарынан  мәдени  ландшафт  кең  етек  алуда.  Сондықтан  жерді 

ұтымды және үнемді пайдаланудың түрлі шараларын іске асыруда. Олардың 

ішінде мыналарды айтуға болады: 

– әлемдік деңгейде қаладағы тұрғын үйлердің қабаттарын көбейту; 

– жер астын тұрғын үйлер мен басқа құрылыстарды салуға пайдалану. 

Табиғи ландшафттардан антропогендік ландшафттың негізгі айырмашылығы 

–  табиғи  ландшафт  өзін-өзі  реттеп,  бір-бірімен  байланысып  жатса, 

антропогендік  ландшафт  қайта  қалпына  келмейді  немесе  өзін-өзін  реттеу 

үшін  ұзақ  уақыт  кетеді.  Сондықтан,  антропогендік  ландшафтты  қайта 

қалпына  келтіру  үшін,  адам  табиғат  компоненттерін  жоспарлы  түрде  тиімді 

пайдалануы қажет. 

Осы  бір-біріне  қайшы  келетін  екі  көзқарас  даулы  мәселені  шешпейді. 

Тұранды Оңтүстік Қазақстанмен бірге бір физикалық-географиялық облысқа 

біріктіріп, сондай-ақ шөлейтті Қазақстанды Орталық Азияға жатқызу көңілге 

қона  бермейді,  себебі  олардың  табиғи  ерекшеліктерінің  кешені  бір  типті 

емес.  Бұл  жәйт  КСРО-ның  табиғи  аймақтану  бойынша  бірқатар 

жұмыстарымен дәлелденді. 

Климатологтар  (Б.П.  Алисов,  1956)  «Тұран  табиғатына  байланысты  Орта 

Азияның  континенталдық  шөлейтті климаттық облысын  бөліп  көрсетеді, ол 

Орта  Азияның  жартысын  алып  жатыр  және  Оңтүстік  Қазақстанды, 

субтропикалық белдеудің шөлейтті  оңтүстік Тұран облысын қамтиды, оның 

климаты радиациялық фактордың әсері негізінде және қыс мезгіліндегі иран 

фронтындағы циклонның әрекетіне байланысты құрылады» дейді. 

«КСРО-ны  геоботаникалық  аудандастыру»  кітабында  (1947)  Тұранның  шөл 

далалары  екі  аймаққа  бөлінген  –  Арал-Каспийлік  және  Каспий  сырты. 

«КСРО-ны  табиғи-тарихи  аудандастыру»  монографиясында  (1947)  Орта 

Азияның  шөл  далалары  3  аймаққа  бөлінген  –  Маңғышлақ-Үстірт,  Арал-

Балқаш және Тұран. 

Құмдар  Қазақстанның  өте  үлкен  аудандарын  (Қызылқұм,  Сарыесік-Атырау, 

Мойынқұм,  Үлкен  және  Кіші  Борсыққұм)  алып  жатыр.  Климатпен  бірге 

құмдағы өсімдік топырақ түзуші факторлардың ең маңызды ерекшеліктерінің 

бірі  болып  табылады.  Шөлді  аймақтарда  сонымен  қатар,  тақыр  топырақтар 

мен ақ сортаң жерлер де тараған. 

Құмды  шөлдер  бүкіл  шөл  аймағының  үштен  біріне  жуығын  алып  жатыр. 

Олардың  ең  ірілеріне  Қызылқұм,  Арал  маңы  Қарақұмы,  Мойынқұм, 

Сарыесік-Атырау,  және  Каспий  маңы  ойпатының  құмдарын  (Нарын, 

Тайсойған, Қарақұм, т.б.)  жатқызуға  болады.  Мұндағы құмдар ондаған мың 

жылдар  бұрын  осы  жердегі  өзендер  мен  көлдердің  орнында  пайда  болған. 

Кейін  желдің  әрекетінен  бұл  құмдардан  шағылдар,  қырқалар,  төбелер 

түзілген. Құмға су жақсы сіңеді және одан аз буланады. Әдетте, тек құмның 

беткі қабаты ғана құрғайды, ал оның астыңғы қабаттары әруақытта ылғалды 

келеді.  Сондықтан  аз  ғана  тереңдікте  ішуге  жарайтын  еспе  суы  жатады. 

Көшпелі  құмдарда  топырақ  жамылғысы  жоқ  дерлік.  Топырақ  қабаты 

қырқалар мен төбелерде, борпылдақ құмды қырқалардың аралығында, қазан-

шұңқырлар  мен  жазық  жерлерде  құмайтты,  қоңыр  және  сұр  қоңыр  топы-

рақты болып келеді. Еспе суы жер бетіне таяу жатқан жерлерде дәнді дақыл-

дар мен бақша дақылдарын егуге болады. 

Сазды  шөлдер  құмды  шөлдердің  арасында  немесе  сорларға  жапсарлас 

жатады.  Ең  ірі  сазды  шөл  –  Үстірт,  Бетпақдала  және  Сырдария  өзенінің 

оңтүстік жағалары. Үстірттің ойпаң жерлерін тұзды көлдер, сор, сортаң және 

тақыр алып жатыр. 

Тастақ  немесе  тасты  шөлдер  Қазақстанда  онша  көп  емес.  Мұндай  шөлдер 

Сарыарқаның  оңтүстігінде,  Бетпақдаланың  шығысында  және  Үстіртте 

кездеседі. 

Шөл  дала  зонасы  егін  шаруашылығы  үшін  шамалы  пайдаланылады.  Мұнда 

негізінен  ашық-қызғылт  топырақты  жерде  ғана  егіншілікпен  шұғылданады. 

Шөлейтте  қой  және  жылқы  шаруашылығы  басым  дамыған.  Ойдым-ойдым 

суармалы жерлерде көкөніс, бақша егіледі. Шөл аймағында Барсакелмес, Үс-

тірт мемлекеттік қорықтары ұйымдастырылған. 

Республика  аумағының  ормандылығы  жалпы  аумақтың  4,6%-ын  ғана 

құрайды.  Бұл  сексеуілді  жерлерді,  орман  жайылымдарын  және  бұталы 

тоғайларды  қоса  алғандағы  көрсеткіш.  Ал,  орман  құрамына  тек  ағаштарды 

алған кездегі нақтылы ормандылық 2,3%-ды құрайды. 

Ормандардың сиреуі соңғы 40 жылдың ішінде қылқан жапырақты ормандар-

дың  өнімділігі  7%-ға,  майқарағай  ағаштарының  ауданы  13%-ға  кеміген, 

Кенді  және  Оңтүстік  Алтай  ормандарында  ағаштардың  сиреуі  байқалады. 

Жетісу  және  Іле  Алатауында  өсетін  алма  ормандарының  ауданы  24%-ға 

қысқарды. 

Қазақстанның 5,0 миллион гектар ауданында шабындықтар бар. Шөлейттену 

салдарынан  шабындықтардың  ауданы  қысқаруда.  Оларды  арамшөптердің 

басуы,  бұталардың  көбеюі,  шалғындық  өсімдіктердің  ресурстық  қана  емес, 

сонымен  қатар,  суды  реттейтін  рөлі  де  толық  немесе  жартылай  жойылуы 

көрініс беруде. 

Қазақстанда  топырақтың  жел  эрозиясы  негізінде  туындаған  шөлейттенуі 

далалы,  құрғақ  далалы,  жартылай  шөлейтті  және  шөлейтті  ландшафтты 

қамтыған.  Жел  эрозиясының  әсерінен  топырақтың  құмдану,  құнарсыздануы 

пайда  болады.  Егістік  жерлердің  жел  әрекетінен  қарашіріндінің  құрамы 

азаяды,  карбонаттылығы  көбейеді,  агрохимикалық  және  сулы-физикалық 

қасиеттері нашарлайды. 

Бүгінгі  таңда  Қазақстанда  егістік  жерлерде  дефляцияның  әлсіздігіне,  оның 

қысқаруына  байланысты  болжаулар  бар.  Республикамыздың  қуаңшылық 

аймақтарында, әсіресе қатты тозған жайылымдарда жер эрозиясының күшею 

қауіптілігі жоғары. 

Суармалы  жерлерді  кеңейту  жөніндегі  бағдарламаны  іске  асыру  барысында 

суландыруға  сорғытылмаған  және  сортаңданған  топырақтардың  ауқымды 

алқаптары азайды. Көлемді суландырудағы өңірлердің су және экологиялық 

проблемаларының  ішінде  суды  үнемсіз  пайдалану  мәселесі  күн  тәртібінде 

тұр. Бұл суды тасымалдаудың қарабайыр технологияларымен, экономикалық 

ынталандырудың және оны үнемдеу дәстүрінің болмауынан. 

Суғарудың есепсіз  болуы тұзданудың, батпақтанудың және су эрозиясының 

негізгі  себебіне  айналды,  ал  кәрізді  сулардың  шығыны  өзендердің 

тыңайтқыштармен, 

пестицидтермен 

ластануына 

және 

жоғары 

минералдануына алып келді. 

Қазіргі  кезде  әлемдік  деңгейдегі  планетарлық  антропогендік  ландшафттың 

етек  алуы  –  табиғаттың  даму  заңдылығында  тепе-теңдіктің  күрт  өзгеруінен 

бүгінгі  күнде  бүкіл  адамзат  баласының  алдында  тұрған  үлкен  мәселе. 

Әлемдік  деңгейде  ғалымдардың  осы  мәселені  зерттеуі,  табиғаттың  өзгеру 

болмысын анықтау үшін экология ғылымына жүгінеді. 

Арал  қасіретінің  әлеуметтік,  экономикалық  және  экологиялық  салдарлары 

зор.  Арал  өңірі  аудандарында  төтенше  санитарлық-эпидемиологиялық 

жағдай  қалыптасты  және  мұнда  соңғы  15-20  жылда  жұқпалы  аурулар, 

әсіресе,  іш  сүзегі,  туберкелез,  вирусты  гепатит,  сондай-ақ  онкологиялық 

аурулар  ұлғайды.  Осындай  мәселелер  Балқаш  маңы  өңірінде  де  туындауы 

мүмкін. 

Қазақстан  аумағындағы  техногендік  шөлейттену  индустриялық  өндірісті 

дамыту  және  пайдалы  қазбалар  мен  кен  орындарын  игеру,  көлік  және 

инженерлік  инфрақұрылымдарды  салумен,  су  және  жер  ресурстарының 

жедел  игерілуімен  және  ластануымен,  экожүйелерге  тікелей  және  жанама 

теріс әсер етуінен туындайды. Осы әсер етудің түрлерімен қатар, техногендік 

шөлейттену үдерістеріне ауа бассейніне улы заттардың таралуы тікелей әсер 

ету жағдайы да байқалған. 

Шаруашылық  жүргізудің  жаңа  нысандарының  қалыптаспағандығы, 

жайылымды мал шаруашылығы жүйесінің бұзылуы, техникалық және қаржы 

құралдарының жеткіліксіздігі жұмыссыздық пен кедейлікті ұлғайтуда. Теріс 

әлеуметтік-экономикалық  процестер  өз  кезегінде  шөлейттену  үдерісін 

дамытуда. 

Қазақстандағы  қазіргі  әлеуметтік  жағдаймен  байланысты,  шөлді  аумақтарда 

орналасқан облыстардан халықтың жыл сайынғы көшіп кетуі жүздеген мың 

адамдарға  жетуде.  Экологиялық  тепе-теңдіктің  бұзылуы  және  мекен  ету 

ортасының  жұтауы  салдарынан  халықтың  тұрмыс  деңгейі  төмендеді, 

медициналық қызмет көрсету жеткіліксіздігі, пайдалануға жарамсыз ауыз су, 

шаңды  және  тұзды  дауылдар  халық  денсаулығы  жай-күйінің  тез  нашар-

лауының,  демографиялық  дағдарыстың  алғышарты  болып  табылады.  Бұл 

халықтың өсуіне кері әсер етеді. 

Шөлейттенуге ұшыраған өңірлерде балалар өлімі өте жоғары. Экологиялық-

санитарлық  қысым  балалардың  жалпы  дамымай  қалуының,  қан  аздығының, 

туа  біткен  ауытқушылықтардың,  жүйке  аурулары,  жүрек-қан  тамырлары 

аурулары туындауының негізгі көзі болып табылады. 

Қоғамның  тұрақты  әлеуметтік-экономикалық  дамуына  қол  жеткізудің 

мемлекеттік стратегиясы елдің шаруашылық және өзге де шешімдерді қабыл-

дау  кезінде  экологиялық  жағдайды  ескеру  көзделуде.  Сондықтан  қоршаған 

ортаны  қорғау  саласындағы  тиімді  саясатты  жүзеге  асыру  республикалық, 

облыстық 

және 

жергілікті 

деңгейлерде 

табиғатты 

пайдаланудың 

нормативтік-құқықтық 

қаржы-экономикалық 

негіздерінің 

қазіргі 

талаптарына  сәйкес  келетін  табиғат  қорғау  заңнамасының  жаңа  жүйесін 

құруды талап етеді. 

Осыған  байланысты,  шөлейттену  мен  құрғақшылық  үдерістерінің 

физикалық,  биологиялық  және  әлеуметтік-экономикалық  аспектілерін 

қамтитын  кешенді  шараларды  әзірлеу  қажет.  Атап  айтқанда,  елдің  тұрақты 

даму  саясатына  кедейшілікпен  күрес,  шөлейттенуге  қарсы  күрес  және 

құрғақшылықтың салдарларын туындайтын мәселелерді азайту жөніндегі іс-

шаралардың ықпалдасуын күшейту қажет. 

Қазақстан  Республикасында  жасалып  жатқан  шөлге  айналумен  күресудің 

тиімді  мемлекеттік  саясатын  жүзеге  асыру  үшін  ұлттық  стратегия  мен  жос-

пар табиғатты тиімді пайдаланудың нормативтік-құқықтық және қаржылық-

экономикалық  негіздерінің  қазіргі  заман  талаптарына  сәйкес  келетін 

табиғатты  қорғау  заңнамасының  үйлесімді  жүйесін  құруды  және  енгізуді 

қарастырады. Негізгі бағыттары – адамдардың әл-ауқатын жоғарылату және 

қоршаған  ортаның  жағдайын  тұрақтандыру,  тұрақты  даму  мақсаттарына 

жету  үшін  топырақтардың  құнарлылығын,  өнімділігін  жоғарылату  және 

олардың  биологиялық  әртүрлілігін  сақтау  және  қалпына  келтіру,  жерлердің 

деградациясымен күресуге, жер пайдалануды әртараптандыруға бағытталған 

іс-шаралар  кешенін  жүзеге  асыру  жолымен  Қазақстандағы  шөлейттену 

үрдісін тоқтату және оның алдын алу. 

Климаттың  өзгеруі  табиғи  ішкі  және  сыртқы  себептерден,  адам  әрекетінің 

салдарынан  да  болатындығы  белгілі.  Әртүрлі  ғалымдардың  жүргізген 

зерттеулерінің  қорытындылары  энергияны  тұтыну  дәрежесінің  жоғарылауы 

ауа  температурасын  ғаламдық  климаттың  ғасырлық  ауытқуының  себебінен 

табиғи  жолмен  болатын  өзгеріспен  салыстырғанда  бірнеше  есе  тез  жүреді. 

Ғаламдық  жылыну  дегеніміз  жердің  бетіндегі  ауаның  орташа  жылдық 

температурасының  жоғарылауымен  сипатталады.  Жер  бетіндегі  күн 

энергиясының  саны  сипаттайтын  шағылу  қабілеті  шөл  далаларда  ылғалды 

өсімдіктердің  альбедосымен  салыстырғанда  анағұрлым  жоғары.  Егер 

топырақтың  альбедосы  төмендесе,  онда  сіңірілген  күн  энергиясының  саны 

жоғарылайды, бұл одан әрі ауа температурасының жоғарылауына әкеледі. 

Шөл  далада  орналасқан  халық  шаруашылық  нысандары  үнемі  шөлейттену 

үрдістерінің  әсеріне  душар  болуда  және  бұл  Қазақстанның  түгел 

экономикалық  және  әлеуметтік  саясатына  қатты  әсер  етеді.  Сондықтан 

қоршаған  ортаны  қорғау,  табиғатты  тиімді  пайдалану,  атап  айтқанда,  жер 

ресурстарын  тиімді  пайдалану  Қазақстанның  мемлекеттік  экологиялық 

саясатының басым бағыты болып табылады. 

Қазақстанның  барлық  дерлік  аумағы  ежелгі  дефляциялық-аккумулятивті 

үрдістерге  белсенді  жеткен  ежелгі  өзен  арналарында  пайда  болған  кең 

алқапты құмды шөл далаға жатады. 

Шөлге айналумен  күресу  бойынша іс-әрекеттердің ұлттық бағдарламасында 

төрт басым бағыт анықталған. Олар: 

– көп жылдық жыл бойына созылатын жайылымдарды құру; 

–  шағын  тұтынушыларға  арналған  күн  энергиясы  қондырғысын  жасау  және 

іске асыру; 

–  Арал  маңында  орналасқан  халықтың  әлеуметтік-экономикалық  жағдайын 

жақсарту мақсатында Арал маңындағы экологиялық жағдайды сауықтыру; 

–  ең  маңызды  инженерлік  құрылыстарды  құм  басудан  және  дефляциядан 

қорғау.