Дәріс №1. Геоэкология: геосфералар мен қоғам интеграциясы жайлы ғылымдар жүйесі

Дәріс  №1.  Геоэкология:геосфералар  мен  қоғам  интеграциясы  жайлы 

ғылымдар жүйесі 

    1.Геоэкология туралы түсінік. 

    2. Геосфера компоненттерінің сипаты 

    3. Қазақстанның географиялық орнының экологиялық салдары 

1.Геоэкология  туралы  түсінік.  Грек  тілінен  бастау  алатын  үш  түбір: 

ГЕО/ЭКО/ЛОГ/ия сөзіне бірікті.  Сөздің түбірін түсінік білдіретін иероглиеф 

ретінде  қарастыруға  болады.  Ортасында  гректің  «ойкос»  яғни  үй  деген 

мағынаны  білдіретін  түбір  сөз  орналасқан.  Бұл  әр  түрлі  деңгейдегі  тірі 

организмдердің  мекені  болып  табылады:    экожүйенің,  ірі  кеңістіктік 

биологиялық  жүйе  ретінде  биомалар  және  Жердің  биосферасын  құрайтын 

тірі  жиынтығы  туындайтын  түрлері,  олардың  комбинациялары  болып 

табылады. Бұл жағдайда қарым-қатынас және «үйдің» іші аясында және «үй» 

және  қоршаған  әлем  арасында  өзара  байланыс  жатады.  Осыдан 

Геоэкологияға  негіз  болып  табылатын:  сөзсіз  табиғи  және  әлеуметтік 

ғылымдар  бағыттарын  араласып  орналасқан  ғаламдық  (әлемдік)  мәселелері 

бойынша  нақты  қызығушылықпен  Жерді  жүйе  ретінде  зерттеу.  

Бұл  адамзат  қоғамының  пайда  болуынан  бастап  «үй»  болып  табылады. 

Алайда, соңғы жылдары, әсіресе, соңғы онжылдықта, адамзат, бұл жай ғана 

өз  үйлерінде  өмір  сүріп  емес,  осындай  қуатты,  табиғи,  жалпы  дүниежүзілік 

күшті  қоғамға  айналып,  өз  іс-әрекеттерімен  оның  жекелеген  құрамдас 

бөліктерін  жоюға  дейін  өзгертті.    «OIKOS»  түбірінде  тұрған  түсініктер 

маңыздылығы  және  адамзатпен  байланысты  уақыттың  тарихи  масштабында 

экспоненциалды  түрде  шкаласы  артады.  Антропогендік  әсер  барған  сайын 

қайтымсыз  болып,  тіпті  апатты  күйге  ұшырап  отыр.    «Экология»  сөзі, 

негізінен,  адам  мен  табиғат  арасындағы  қарым-қатынас  кешенін  айқындауы 

арта түсті. Эрнст Геккель1866 жылдан бастап пайдаланып жүрген бұл сөздің 

тағы  бір  мағынасы,  тірі  заттар  мен  қоршаған  орта  арасындағы  өзара 

тәуелділікті  зерттейтін,  биология  бөлімі  болып  табылады.  Геоэкология 

немесе  ландшафтық  экология  -  экологиялық  заңдар  мен  заңдылықтарды 

ландшафтық  зона,  облыс,  провинция  сияқты  жоғары  иерархиялық  рангтағы 

табиғи  және  табиғи-антропогендік  геожүйелерді  зерттеуге  пайдалануға 

негізделген кешенді ғылыми пән. 

Бұл  географиялық  ғылымның  негізгі  мақсаты  -  түрлі  табиғи- 

антропопгендік  ландшафттрадағы  адам  өмірінің  экологиялық  жағдайын 

зерттеу. 

Геоэкологияның  дамуы  географиямен  бірге  экологияның  да  ғылыми  - 

практикалық  жетістіктері  мен  мүмкіндіктеріне  байланысты.  Бұл  ғылым 

қоғам  мен  табиғат  байланысы  проблемасының  жете  зерттелуімен  тығыз 

қатынаста.  Оның  үлесіне  адамның  тіршілік  ортасының  экологиялық 

жағдайының  кеңістік-уақыттық  астарларын  танып-білу,  соған  тиесілі 

табиғатты қорғау шараларын жасау тиеді. 

Геоэкологияның  табиғатты  қорғау  және  адамды  қоршаған  ортаның 

жоғары  сапасын  сақтауға  бағытталған  ғылым  ретінде  практикалық  маңызы 

бұл пәннің теориялық және қолданбалы негіздерінің зерттелуін қажет етеді. 

Бұл  курстың  негіздері  мына  пәндерде  беріледі:  «Ландшафттану  және 

аудандауң, «геоэкология және табиғатты қорғау негіздерің, «Қоршаған орта 

туралы ілімң, т.б. 

 

     2. Геосфера компоненттерінің сипаты 

 

"Геоэкология"  сөзіндегі  «гео»  түбірі  Гео  Жерінің  грек  құдайының  есіміне 

байланысты.  Ол  дәстүрлі  түрде  Жер  туралы  ғылымдарды  баурап,  олардың 

біртұтастығы  мен  өзара  тәуелділігін  нақтылай  түседі.  «Гео»  түбірі  атап 

айтқанда, өңірлер мен елді мекендерді немесе процестерге байланысты төмен 

иерархиялық  деңгейде,  құбылыстар,  ортақ  жер  үсті,  жаһандық  процестерді 

негізге ала отырып, тұтастай алғанда, бірінші кезекте Жерді қояды. 

«Эко»  түбірі  табиғаттың  тірі  бөлігіне  жатса,  ал  қарапайым  жағдайда,  «эко» 

түбірі  жансыз  табиғат  болып  табылады.  Осы  мағынада,  "геоэко" 

комбинациясы  шын  мәнінде  тірі  және  өлі  табиғат  бірлігін  көрсетеді. 

"Геоэко"  комбинациясы,  сондай-ақ  біздің  «үйдің»,  яғни  Жердің  жағдайы 

адам 

әрекетіне 

тәуелді 

екенін 

еске 

түсіреді   

«Логос»  түбірі  ғылымды  немесе  белгілі  бір  затты  табиғи  және  әлеуметтік 

ғылымдарда  зерттеуді  білдіреді,  және  осы  мағынада,  өте  кеңінен 

қолданылады.  

Геоэкология,  жалпы  Жермен  емес,  геосфералар  бірігетін  (атмосфера, 

гидросфера,  литосфера  мен  биосфераның)    оның  тек  жұқа  беткі  қабатымен 

және адам өмір сүретін және әрекет ететін қабықшасымен қызметтес болып 

келеді.  Бұл  кешенді  қабықшаның  бірнеше  кездесетін  атауларының  ішінде 

экосфера 

термині 

оның 

мәнін 

неғұрлым 

көбірек 

айқындайды. 

Экосфера  Геосфера  және  қоғам  интеграциясының  бүкіләлемдік  аймағын 

көрсетеді. Экосфера геоэкология нысаны болып табылады. Геоэкология – бұл 

экосфераны  қоғаммен  біріккен  үрдісінде  өзара  байланысты  геосфералар 

жүйесі  ретінде  зерттейтін,  пәнаралық  ғылыми  бағыт  болып  табылады. 

Геоэкология  адамның  әрекеті  Жердің  елеулі  өзгерісінің  факторы  болып 

танылғанда пайда болды. Бұл жаһандық , жалпы әлемдік қадамға негізделген, 

бірақ    аймақтық  және  жергілікті  сипаттағы  проблемалардың  да  маңызы  аз 

емес. 

«ГЕО-Экология»  кең  тұжырымдамасы  шеңберінде  көптеген,  әр  түрлі, 

көпсалалы ғылыми бағыттар және практикалық мәселелер орын алады. «Гео-

экология»  термині    әлі  жалпы  қабылданған  анықтамасын  алған  жоқ,    және 

бұл таң қаларлық емес. Ғылыми білімнің ауданы ретінде геоэкология ғылыми 

танымның  аймағы  ретінде  дамуы  үшін  әлі  де  уақыт  қажет. 

 

Қазіргі уақытта бір-бірімен және әлі нашар сараланған тығыз екі пәнаралық 

ғылыми-зерттеу  бағыттары  қалыптасып  келеді.  Бұл  гео-экология  және 

табиғатты пайдалану пайдалану. 

Табиғатты  пайдалану  бұл  қоғамның  табиғи  ресурстары  мен  геоэкологиялық 

«қызметтерді»  пайдалауының  жалпы  принциптерін  зерттейтін  пәнаралық 

ғылыми  бағыт  болып  табылады.  Бұл  жағдайда,  экологиялық  «қызметтер» 

ұғымына,    қалпына  келетін  ресурстарды  көзі  ретінде  биологиялық 

жүйелердің  интегралдық  бөлігі  ретінде,  биологиялық  қоймасын  қоршаған 

ортаны  қорғау  процестер мен  табиғи  және техногендік ластануының  табиғи 

өзін-өзі  тазалау  тетіктері,  биологиялық  әртүрлілік  резервуарын  қамтиды  , 

сондықтан  су  мен  ауаның  сапасын  бақылайтын  механизм,  табиғи  ляззат 

объектісі және мен басқа да табиғи жүйелердің тұрақтылығын сақтау сияқты 

құбылыстар  жатады.  Геоэкология  және  табиғатты  пайдалану  тығыз 

байланысты: (табиғи және антропогендік те) процестерді жаһандық деңгейде 

түсінбей  ресурстарды  тұрақты  пайдалану  мүмкін  емес,  ал    ресурстарды 

пайдаланудың  проблемаларын  түсінбей  геоэкология  жеткіліксіз  болып 

қалады.  Екінші,  оның  ресурстарын  ұтымды  пайдалану  туралы  қосымша 

мақсатты, ал бұрынғы өте күрделі жүйесін түсіну көп көңіл бұл геоэкология 

және экологиялық менеджмент арасындағы негізгі айырмашылық, Экосфера 

деп  аталады.  Біз  бұл  геоэкология  негізінен  табиғат  көп  экономика 

ғылымдарының негізделген, ал табиғи Жер туралы ғылымдар негізінде, бірақ 

кез келген жағдайда, табиғи және әлеуметтік ғылымдарға қатысты пәнаралық 

бағыттары болып табылады деп айтуға болады.  

«Экосфера»  ұғымымен  қатар  әдебиетте  пайдаланылатын  бірнеше  ұқсас 

түсініктер  бар.  Әдетте,  олар  нашар  анықталған,  және  олардың  арасындағы 

шекара айқын емес болып табылады.  

Бұл  қоршаған  орта,  табиғи  орта,  географиялық  қабық,  биосфера  және  т.б. 

сияқты ұғымдар.  

3.Қазақстанның географиялық орнының экологиялық салдары 

Қазақстан  аумағы  қоңыржай  белдеуде,  40°59'  және  55°24'  с.е.  46°32' 

және  87°  16'  ш.б.  аралығында  жатыр.  Ол  солтүстіктен  оңтүстікке  1600  км, 

батыстан шығысқа 1925 км-ге созылып, 2717,3 мың шаршы км-ді немесе жер 

құрлығының  1,8  пайызын  алып  жатыр.  Қазақстанның  солтүстік  шекарасы 

Байкал  көлінің,  оңтүстік  шекарасы  Стамбул  және  Мадрид  қалаларының 

ендігіне сәйкес. Қазақстан ендігінде Канаданың жалпақ жапырақты орманы 

мен даласы, Орталық Қытайдың құрғақ және шөлді даласы көрініс тапқан. 

Қазақстан  Ресей  Федерациясымен,  Қытай  Халық  Респуб-ликасымен, 

Қырғыз  Республикасымен,  Өзбекстан  және  Түрікменістанмен  шекаралас. 

Оңтүстік-Шығыстан  басқа  жерде  табиғи  шекара  (кедергі)  жоқ,  сондықтан 

ауа  массасымен  және  өзен  ағынымен  техногендік  ластаушылардың 

трансшекаралық қозғалысы (көшуі) жеңілдейді. 

Қазақстан  ерекшелігі  -  оның  Орталық  Азияның  батыс  бөлігіндегі 

континенттік  орны  мен  аумағының  үлкен  бөлігінің  ағынсыз  болуы. 

Географиялық  орнының  осы  ерекшеліктеріне  байланысты  Қазақстан 

табиғатының  сипаты  төмендегідей:  шұғыл  континенттік  климат,  су 

ресурстарының  тапшылығы  мен  бірқалыпты  таралмауы,  аридті  және 

семиаридті ландшафттардың басымдылығы. 

Табиғи  жағдайының  әр  түрлілігі  Қазақстан  аумағының  кеңдігімен 

анықталады. Қыратты жазықтар (теңіз деңгейінен 500 - 600 м. абс.) мен ұсақ 

шоқылар  Қазақстан  ауданының  50  пайызын  алып  жатыр.  Қазақстан 

аумағында  ойпатты  жазықтар  (100  -  250  м.  абс.)  үлесіне  30  пайызы,  ал 

тауларға (1000 - 4000 м. абс.) 20 пайызы тиесілі. Жер бедеріндегі биіктіктер 

алшақтық: -132 метрден (Қарақия ойысы) 6995 метрге (Хан Тәңірі) дейін. 

Қазақстанның минералды-шикізат ресурстарына ерекше байлығы, оның 

ішінде мұнай мен газ кені, металл кендері қорының байлығы, Республиканың 

жалпы сирек қоныстануы, елді мекендер, қалалар, өнеркәсіптік тораптардың 

нүктелік орналасуы, көліктік тордың нашар дамуы, экономиканың негізінен 

аграрлы  өнеркәсіпті  шикізаттық  сипаты  -  Қазақстанның  экономикалық- 

географиялық орнының жалпы фоны осындай. 

Ормансыз,  шөлді-далалы  экожүйенің  басымдылығына  байланысты 

Қазақстанның  Жер  биосферасының  биомассалық  ғаламдық  теңдестігінде 

алатын  ролі  үлкен  емес.  Дегенмен  қолданылуы  шектеулі  жыртуға  келетін 

топырағы  бар  табиғи  жайылымдардың  кеңдігін  адамзаттың  стратегиялық 

резервті  жер  фондына  жатқызуға  болады.  Қорықтар  ауданы  кең  емес 

(Республика ауданының 0,3 пайызы). 

Қазақстанның  континенттік  орнына  байланысты  оның  аумағында 

антропогендік  әсерге  деген  орнықтылығы  төмен,  техногенез  әсеріне 

қарсылығы ең әлсіз - шөлді (45%) және таулы (Республика ауданының 20%) 

ландшафттар  басым.  Қазақстан  аумағының  75%-ның  қоршаған  ортасы 

экологиялық  бұзылуға  бейім.  Сонымен  қатар  Қазақстан  аумағында  халық 

сирек  қоныстанған.  Халық  саны  17  млн.  адамға  жуық  (2013  ж.),  қоныстану 

тығыздығы 1 км жерге 5 адамға жақын, ал шөл мен таулардың 50%-ында 

 

қоныстану  тығыздығы  1  адам/км  аспайды.  Бұл  жағдайды  табиғи  орта  үшін 

экологиялық тұрғыдан қолайлы деп есептеу қажет. 

Қазақстанның  географиялық  орнына  байланысты  қоршаған  орта 

деструкциясының  бірқатар  ішкі  және  сыртқы  факторлары  әрдайым  орын 

алып  отырады.  Экологиялық  қауіптілік  факторларына  Қазақстанның  үлкен 

бөлігінің  Орталық  Азияның  Арал-Каспий  тұйық  алабында  орналасуы 

жатады.  Қазақстанның  үлкен  су  айдындары  -  Каспий  және  Арал  теңіздері, 

Балқаш  көлі,  т.б.  -  өзен  ағындыларын,  оның  ішінде  өнеркәсіптік  және 

ауылшаруашылық ағындыларын жинақтайтын тұйық алаптарға жатады. 

Қазақстанның  Ертіс,  Іле,  Сырдария,  Шу,  Талас,  Жайық,  Тобыл  секілді 

ірі өзендерінің бастауларын көрші шекаралас елдердің аумағынын алуы мен 

айтарлықтай  дәрежеде  ластанып  келуі  еліміздегі  қоршаған  ортаның 

экологиялық жағдайына елеулі әсер етеді және белгілі деңгейде экологиялық 

қауіп туғызады. 

Солтүстік  және  батыс  шекара  бойында  Поволжье,  Оңтүстік  Жайык, 

Батыс Сібір (Ресей) өнеркәсіп орталықтары Қазақстанға трансшекаралық ауа 

каналымен өнеркәсіптік ластаушы заттардың көшуіне әсер етеді. 

Қазақстанда Арал теңізінің болуы, Семей ядролық сынақ полигонының 

және  бірқатар  әскери-сынақ  нысандарының  бол-ғандығы  тек  Қазақстанға 

ғана емес, Жер биосферасына әсер ететін экологиялық қауіпті фактор деуге 

болады.  Олардың  қатарына  Қазақстанның  ірі  өнеркәсіп  тораптары  да 

жатады. 

Павлодар-Екібастұз, 

Қарағанды-Теміртау, 

Қаратау-Жамбыл, 

Маңғыстау, Кенді Алтай т.б. қоршаған ортаға техногендік әсерін тигізеді. 

Сонымен,  аумағының  табиғи-экологиялық  сипаттарын  анықтайтын 

Қазақстан географиялық орнының маңызды ерек-шеліктері мынадай: айқын 

байқалатын  континентті  климаты;  өзендерінің  көпшілігінің  ағынсыздығы; 

аумағының  батыс  және  солтүстік  ауа  массаларының  көшуіне  ашықтығы; 

Оңтүстік-Шығыс  Қазақстан  тауларының  (Алтай,  Тянь-Шань,  Жетісу 

Алатауы)  климаттық  тосқауылдық  ролі,  бұл  таулар  өз  беткейлерінде 

ылғалды жинақтайды, жергілікті өзен ағындысын қалыптастырады. 

Қазақстанның экономикалық-географиялық орны жалпы алғанда тиімді 

емес, себебі Республиканың Дүние жүзілік мұхитқа тіке шығатын жолы жоқ. 

Географиялық  орны  табиғи  ресурстарды  игеруге,  эконо-микалық  даму 

қарқынына,  жаңа  өндірістерді  іске  қосуға,  сыртқы  экономикалық  байланыс 

құрылымына, адамды қоршаған орта жағдайына әсер етеді. 

Географиялық 

кеңістікті 

экологиялық 

бағалау 

қажеттілігі 

экономикалық-географиялық  орны  деген  ұғымды  қалыптастырады. 

Геожүйенің  экономикалық-географиялық  орны  деп,  оның  экономикалық 

маңызды қасиеттеріне және экваторға қарағандағы Жердегі орнын айтады. 

Экономикалық-географиялық орны мына белгілерді қамтиды: 

-

 

аймақтың Жер биосферасындағы экономикалық қызметі; 

-

 

табиғи ортаның антропогендік әсерге орнықтылығы; 

-

 

шаруашылық  инфракұрылымының  кеңістіктік  орналасуы,  қоныстану 

тығыздығы және қалаландыру дәрежесі; 

-

 

экологиялық қауіптің сыртқы көздері; 

-

 

экологиялық  қауіп  таралуының  табиғи  және  антропогендік 

«каналдарың /15/. 

 

Дәріс№2 Геожүйелердің антропоорнылықтығы, қоршаған ортаның 

экологиялық сапасын бағалау көрсеткіштері және әдістері,. 

1.

 

Қоршаған ортаға әсер етуші антропогендік факторлар ерекшеліктері 

2.

 

Қоршаған  ортаға  әсер  ететін  шаруашылық  және  экономикалық 

нысандардың кеңістіктік орналасуы  

3.

 

Қалаларға техногенездің әсері 

 

1.Қоршаған  ортаға  әсер  етуші  антропогендік  факторлар 

ерекшеліктері 

Антропогендік  ландшафтар  -  қазіргі  замандық  ландшафтардың  бір  бөлігі 

ретінде.  Ландшафтардың  орнылықтығы,  оның  қамтамасыз  ету  механиздері. 

Геожүйелердің  антропоорнылықтығының  көрсеткіштері.  Геожүйелердің 

орнықтылығының  жіктелуі.  Табиғи  ортаның  экологиялық  сапасын  бағалау 

әдістері. 

Табиғи  ортаның  антропогендік  әсерге  орнықтылығы  ландшафттардың 

антропогенезге қарсы тұру қабілетімен анықталады. 

Республика  аумағының  45  %-ын  шөлдер,  20  %-ын  таулар  алып 

жатқанын 

ескеріп, 

Қазақстан 

геожүйелерінің 

антропогенезге 

орнықтылығының  әлсіздігін,  қоршаған  ортасының  экологиялық  бұзылу 

қаупінің  үлкендігін  айтуға  болады.  Таулы  және  шөлді  геожүйелер 

экологиялық  бұзылудан  әрдайым  қорғауды  қажет  етеді  деп  есептеледі. 

Қазақстанда барлығы 180 млн. га жер (барлық аумақтың 66 % -ы) шөлденуге 

шалдыққан. 

2.Қоршаған  ортаға  әсер  ететін  шаруашылық  және  экономикалық 

нысандардың кеңістіктік орналасуы  

Қазақстан  аумағының  қоныстануы  бірқалыпты  емес.  Республика 

аумағының  1/2  астам  бөлігінде  қоныстану  тығыздығы  1  адам/км

1

-ден 

аспайды.  Бұл  қоршаған  ортаның  оңтайлы  экологиялық  жағдайын  сақтау 

үшін қолайлы жағдай. 

Екінші  жағынан,  Қазақстанның  сирек  қоныстануы  және  халқының 

аздығы  оның  еңбек  әлеуетінің  төмендігін,  ұлттық  жалпы  өнімнің, 

экономикалық  технологияның,  Республикада  қазіргі  кездегі  және 

болашақтағы 

экономикаға 

салынған 

инвестицияның 

төмендігін 

                                                            

Поволжье  экономикалық  ауданы.  Қазақстанның  батыс  бөлігі  Еділ  өзенінің 

төменгі  ағысымен  шектесіп  жатыр,  ол  жерде  Астрахань  газоконденсат 

зауыты  орналасқан.  Зауыттың  өнеркәсіптік  апаттық  тастандылары  ауа 

массаларының  белдік  бойымен  көшуі  арқылы  Каспий  маңы  ойпатында 

Атырау облысына қышқылды жаңбыр тњсуіне әсер етеді. 

айқындайды.Сонымен қатар Қазақстан аумағында ірі қалалар мен өнеркәсіп 

тораптарының  орналасуының  бірқалыпты  емес  екендігін  айта  кету  керек. 

Бұл  қоршаған  ортаның  қалалар  мен  өнеркәсіптік  кен  нысандарымен 

байланысты  нүктелік  ластану  орын  алады  деген  сөз.  Бірақ,  Республикада 

ертеде  қалыптасқан  аумақтық  өндірістік  кешендердің  болуы  бірқатар 

өнеркәсіптік аймақтарда қоршаған ортаның аудандық ластануы нақты қауіп 

туғызуда. 

Қазақстан  аумағын  қоршаған  ортаның  экологиялық  жағдайына  көп 

түрлі  теріс  әсерін  тигізетін  ірі  аумақтық-өндірістік  кешендер  мен 

өнеркәсіптік аудандарды атап айтайық. Олар: 

1.

 

Павлодар - Екібастұз; 

2.

 

Қаратау - Жамбыл; 

3.

 

Шығыс Қазақстан (Кенді - Алтай); 

4.

 

Қостанай - Рудный; 

5.

 

Балқаш; 

6.

 

Маңғыстау- Теңіз; 

7.

 

Жезқазған - Жәйрем; 

8.

 

Қарағанды - Теміртау; 

9.

 

Шымкент, т.б. 

Тұзды-шаң ұшатын үлкен табиғи аймақ - Арал теңізі аймағы. 

Жоғарыда  аталған  және  басқа  да  өнеркәсіптік  аудандар,  ірі  қалалар 

Қазақстан геожүйелеріне экологиялық қауіп тудырушы болып табылады. 

Экологиялық қауіптің сыртқы көздері. 

 

Қазақстанның  саяси  географиялық  орнының  қоршаған  ортаның 

экологиялық жағдайын анықтайтын негізгі белгілерін қарастырайық. 

Қазақстан көршілері: Ресей Федерациясы, Қытай Халық Республикасы, 

Қырғызстан Республикасы, Өзбекстан және Түрікменістан Республикалары. 

-

 

Капустин  Яр  -  әскери-сынақ  полигоны.  Жайық  өзенінің  оң 

жағалауында  Нарын  құмдарында  ұзақ  уақыт  бойы  ракета  тасығыштар 

сыналды. 

-

 

Саратов  және  Самара  өнеркәсіп  тораптары  Қазақстан  шекарасының 

солтүстік-батысында орналасқан. Қазақстан табиғатына тікелей әсер етпейді. 

Осы  өнеркәсіп  тораптарының  химиялық,  мұнай  өңдеу  кәсіпорындарының 

өнеркәсіптік  газдарының  атмосфераға  апаттық  тастандылары  және  олардың 

трансшекаралық көшуі болуы мүмкін. 

-

 

Орал  экономикалық  ауданы.  Қазақстан  табиғатына  тікелей  мыналар 

әсер етеді: 

•

 

Орынбор өнеркәсіп торабы. Орынбордың ірі газоконденсат және химия 

зауыттары  Жайық  өзені  бойында  орналасқан,  ал  Жайық  өзенінің 

атырауы Қазақстан аумағында жатыр; 

•

 

Магнитогорск  АӨК-і.  Ірі  металлургиялық  комбинат,  ірі  қала.  Барлық 

өнеркәсіп  Жайық  өзенінен  алынатын  сумен  байланысты,  ол  арқылы 

өнеркәсіптік және апаттық тастандылар Қазақстанға жетеді; 

•

 

Үй  өзеніндегі  Троицк  ГРЭС-ы  Челябинск  және  Қостанай  облысы 

шекарасында.  ГРЭС  Екібастұз  көмірімен  жұмыс  істейді.  Қостанай 

облысының солтүстігінде атмосфералық тастандылар қышқыл жаңбыр 

күйінде жауады. 

Транспорттық магистральдар. 

-

 

Транссібір магистралінің үлескісі Петропавл қаласы арқылы өтеді. Ол 

темір  жолды  бөлектендіру  жолағында  белгілі  транспорттық-экономикалық 

әсерін тигізеді. 

-

 

Омбы-Павлодар мұнай желілері, Бұқара-Орал, Орталық Азия-Орталық 

газ  құбырлары  болуы  мүмкін  Мұнайдың,  табиғи  газдың  апаттық 

тастандыларына байланысты экономикалық қауіп факторларына жатады. 

Радиоизотоптар  стратосферадағы  ауа  ағымдарымен  Қазақстан  аумағына 

жететін. 

3.

 

Қырғызстан Республикасы. 

-

 

Қарқара (Шарын) өзенінің жоғарғы ағысын ұстап қалу. Ол Ыстықкөлге 

Шарын  ағынының  бөлігін  құю  мақсатында  жасалып  отыр.  Ыстықкөл 

деңгейін  қалпына  келтіруге  бағытталған  бұл  жоба  іске  асқан  жағдайда 

Шарын  өзенінің  ағыны  күрт  азаяды.  Оның  төменгі  ағысында  суғарылатын 

жер көлемі қысқарып, Іле өзенінің орта ағысында шөлдену процесі күшейюі 

ықтимал. 

-

 

Тоқтағұл  СЭС  жұмысы.  Энергетикалық  тәртіп  жағдайында,  қыста 

төменгі  ағыста  орналасқан.  Қазақстанда  су  басу,  суармалы  жерлердің  істен 

шығу процесстері қалыптасады. 

-

 

Шу  өзенінен  су  алу.  Бұл  өзеннің  төменгі  ағысы  Қазақстанда, 

сондықтан  Қырғызстанның  осы  өзен  суын  тиімді  пайдалануға  бағытталған 

барлық су шаруашылық жобалары оның Қазақстандық бөлігіне әсер етеді. 

-

 

Талас  өзенінен  су  алу  және  оның  ластануы.  Қырғызстанның  Талас 

аңғарындағы су шаруашылық жобалары Тараз қаласынан өтіп, Мойынқұмда 

жоғалатын Талас өзеніне тікелей әсер етеді. 

4.

 

Өзбекстан Республикасы. 

-

 

Сырдария  өзенін  су  шаруашылығына  пайдалану  және  оған 

өнеркәсіптік-кәріздеу  суларды  тастауы.  Өнеркәсіптік-тұрмыстық  және 

ауылшаруашылық  ағын  суларды  Айдаркөл  және  Шардара  су  бөгендеріне 

тастайды. Сырдария өзенінің ақаба сулармен аса ластануы - Арал апатының 

бір көрінісі. Одан шектен тыс су алынуы - Арал теңізінің тартылуының бір 

себебі. 

-

 

Амудария өзенінің су шаруашылық пайдаланылуы. Арал экологиялық 

апатының  бір  көрінісі  -  Амудария  суының  шектен  тыс  көп  пайдаланылуы 

мен оның ауылшаруашылық ақаба суларымен ластануы. Арал теңізі Орталық 

Азияның 5 мемлекетіне Амудария мен Сырдария су ресурстарын пайдалану 

туралы мемлекетаралық келісім негізінде ғана мүмкін.