Дәріс №1 кіріспе. Табиғи жүйелер туралы жалпы түсінік табиғи жүйелер

ДӘРІС №1 
КІРІСПЕ. ТАБИҒИ ЖҮЙЕЛЕР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК 
 
Табиғи жүйелер - бұл бір-бірімен тығыз байланысты және белгілі бір аумақта 
(немесе акваторияда) жұмыс істейтін табиғи компоненттердің жиынтығы. 
"Табиғи жүйелер" ұғымы табиғи геожүйелерді және әртүрлі дәрежелі 
экожүйелерді біріктіреді. 
Геожүйе-бұл энергия мен зат ағындарымен біріктірілген географиялық 
қабықтың компоненттерінің жиынтығы. "Геожүйе" ұғымын академик Сочава 
енгізді. 
Геожүйелердің үш деңгейі бар: 
- Ғаламдық геожүйе (географиялық қабықтың синонимі). 
- 
Аймақтық геожүйе-географиялық орта құрылымының жергілікті 
ерекшеліктерін толық сипаттайтын географиялық қабықтың ең бөлшек бөлімі. 
Масштабы мен конфигурациясы бойынша ландшафтқа сәйкес келеді; 
- Салыстырмалы түрде қысқа мерзімді, тез өзгеретін кешен болып табылатын 
жергілікті геожүйе, оның ішінде табиғи жағдайлар біркелкі. Физика-
географиялық фацияға сәйкес келеді (белгілі бір жағдайда пайда болатын тау 
жынысы). 
Барлық геожүйелер үнемі өзгеріп отырады. Өзгерістер жыл мезгілдерінің 
өзгеруі сияқты циклдік болуы мүмкін. Дегенмен, әр геожүйеде өзгермейтін 
бөлікті — инвариантты ажыратуға болады. Геожүйенің инварианты 
геоэкологияда үлкен маңызға ие, өйткені ол геожүйені динамикалық күйіне 
қарамастан анықтауға мүмкіндік береді. 
Геожүйелердің динамикасы (ландшафттық геожүйелерде) - қайтымды сипатқа 
ие және геожүйе құрылымын қайта құруға әкелмейтін сыртқы күштердің және 
оның дамуының ішкі қайшылықтарының әсерінен циклдік сипаттағы 
өзгерістер. 
Экожүйе-тірі организмдер қауымдастығынан (биоценоз), олардың тіршілік 
ету ортасынан (биотоп), олардың арасындағы зат пен энергия алмасуды жүзеге 
асыратын байланыс жүйесінен тұратын биологиялық жүйе. Экожүйенің 
мысалы: Ресейдің орталық бөлігіндегі жапырақты орман, орман түбінің 
белгілі бір құрамы, орманның осы түріне тән топырақ және тұрақты өсімдіктер 
қауымдастығы, нәтижесінде микроклиматтың қатаң анықталған көрсеткіштері 
(температура, ылғалдылық, жарық) және осындай орта жағдайларына сәйкес 
жануарлар организмдерінің кешені. Экожүйелердің түрлері мен шекараларын 

анықтауға мүмкіндік беретін маңызды аспект-қауымдастықтың трофикалық 
құрылымы және биомасса өндірушілерінің, оның тұтынушыларының және 
биомассаны бұзатын организмдердің арақатынасы, сондай-ақ өнімділік пен 
зат пен энергия алмасуының көрсеткіштері. 
Геожүйе осы табиғи кешеннің қалыптасуы мен жұмысында баламалы деп 
саналатын компоненттер арасындағы барлық элементтер мен байланыстарды 
зерттейді. Экожүйе мен Геожүйенің басты айырмашылығы-экожүйелерді 
зерттеу кезінде тірі организмдерге қатысты байланыстар ғана қарастырылады. 
Экожүйе, геожүйе сияқты, табиғаттың биотикалық және абиотикалық 
компоненттерін қамтиды, бірақ бұл биоцентрлік жүйе, биота оның 
"қожайыны".