Дәріс №1. Тәрбие үдерісі тұтас педагогикалық үдерістің құрамды бөлігі

Әдебиеттер

1. 
   Әбенбаев С.Ш. Тәрбие теориясы мен әдістемесі. Оқу құралы. –Алматы: Дарын, 2004.
   
2. 
   Бап-баба С.Б. Жантану негіздері. Оқу құралы. – Алматы, 2006.
   
3. 
   Кукушин В.И. Теория и методика воспитания. – М.: Издательский центр «Академия», 2002.
   
4. 
   Кусаинов А.К., Кожахметова К.Ж. Демеуова М.Г. Знаем ли мы своих детей? – Алматы, 2004г.
   
5. 
   Сластенин В.А. Методика воспитательной работы. – учебное пособие, Москва, 2008.
   
6. 
   СуминаТ.Г. Теория и методика воспитательной работы: курс лекций.Т.Г.Сумина Екатеринбург: Изд – во Рос.гос.проф. – пед. ун –та, 2010.
   

Әр бала – зерттелмеген құпия. Адам белгілі іс- әрекетке қабілетті болып тумайды, оның қабілеттіліктері қалыптасады, дұрыс ұйымдасқан іс-әрекетте дамиды. Арнайы - әрекеттен тыс қабілеттіліктердің дамуы мүмкін емес.

Бір немесе бірнеше іс-әрекеттің түрін ойдағыдай орындаудың шарты болып табылатын жеке тұлғаның дара психологиялық қасиетін қабілеттіліктер деп атаймыз. Кез келген қабілеттілік белгілі бір істі орындауға бағытталады: оқу пәндеріне, еңбектің түрлеріне қабілеттілік аңғартады.

Қабілеттіліктер жалпы және арнаулы болып бөлінеді. Мысалы, ойдың сапасы немесе естің сапасы сияқты психикалық қасиеттер көптеген іс- әрекетте кеңінен қолданылады. Жалпы қабілеттіліктерге жеке тұлғаның қасиеті ретінде бақылағыштық жатады. Сонымен қатар жалпы қабілеттілік байқалған адамдар әртүрлі іс-әрекетпен ойдағыдай айналыса алады. Мәселен, жалпы қабілеттілікті меңгерген мектеп оқушылары көп жағдайда барлық пәндерден жақсы оқиды. Арнаулы қабілеттілік қандай да белгілі бір іс- әрекетті ойдағыдай орындауға мүмкіншілік жасайды. Математикалық, техникалық, әдеби, музыкалық, бейнелеу өнері саласында және тағы басқа қабілеттілік қалыптасуы мүмкін.

Қабілеттіліктердің бұл екі негізгі түрінен басқа үшінші түрін-практикалық іс- әрекетке қабілеттілікті ерекше атауға болады. Бұл түріне құрастырушылық-техникалық, ұйымдастырушылық, педагогикалық қабілеттіліктер жатады. Көптеген қабілетті адамдар тек белгілі бір салада қабілеттілік танытты, мәселен, музыкада немесе математикада, немесе өнерде.

Белгілі бір істі өз бетімен және ойдағыдай орындауда қабілеттіктердің қиысып келуін талант деп атайды. Кейде балаларда математикалық және техникалық таланттары өте ерте аңғарылады.

Талантты адамдар шығармашылық қызметке ерекше қабілеттілік аңғартады. Әдебиет пен өнер саласында құнды шығармаларды дүниеге әкеледі, ғылым мен техника саласында күрделі теориялық және практикалық міндеттерді оцдағыдай шешуге қабілетті.

Талантылықтың жоғары деңгейін дарындылық деп атайды. Ғұламалық қоғамдық өмірде, ғылымда, әдебиетте, өнерде және т.б. жаңалықты аша білетін дарынды адамдар. Дарындылар, ғұламалар адамзат дамуында жарық жұлдыздар, тарихи қайталанбас белгілі дәуірдің тұлғалары. Қазақ халқының ғұлама ойшылдары Абай, Шоқан, Мұхтар, Қаныш – сирек кездесетін дарынды тұлғалар.Дарынды тұлғалардың қатарына А.С.Пушкинді, М.В.Ломоносовты жатқызуға болады. Дарындылық – үлкен нышаннан туындайтын қабілеттіліктің түрі. Дарындылық адамның сәби кезінен байқалатын ерекше қабілеттілігі, өнердің бір түріне туа бейімділігі. Мыс., Дюрер 3 жасында өз суретін салған, Моцарт – 7 жасында төрт соната жазған. Гаусс 14 жасында өзін математика әлеміне танытқан. Қабілеті жан – жақты дамыған адамды дарынды деуден гөрі қабілетті деу орынды. Дарындылық туа бітетін ерекше қасиет. Ал қабілеттілік әр адамда болатын, еңбектенумен, ізденіспен жетілетін қасиет. Дарынды балалар зейінді, зерек, алғыр, ширақ келеді. Олар қиын жұмысты жан - тәнімен беріліп істейді. Дарындылық атадан балаға, немереге, шөбереге қан арқылы берілуі де мүмкін. Дарындылық –балаға білім беруде туа біткен алғырлық қасиеттің тәрбие жүйесіндегі әдіс –тәсілдермен бірлесе келіп, жеке тұлғаны қалыптастыруда ықпал етуінің нәтижелік көрінісі. Адамның білуге деген ынта – ықласының бала бойында туа біткен алғырлық қасиетімен ұштасуын ақыл – ой қабілетінен байқауға болады.

Бейімділік дегеніміз–жеке тұлғаның қандай да бір іс-әрекетті орындауға бағыттылығын айтады. Белгілі бір іс-әрекетке бейімділік пен қабілеттілік бір-бірімен көп жағдайда сәйкес келеді, бірге дамиды. Белгілі бір іс- әрекеттің түріне баланың ең жоғары бейімділігі оянған қабілеттіліктің көрсеткіші болып табылады. Мысалы, бала 2-3 жасында ұзақ мерзім отырып, музыка тыңдауға дайын. Осындай жағдай музыкалық қабілетін дамыту үшін қолайлы табиғи бейімділігінің болғандығын көрсетеді.

Қабілеттіліктер дамуының табиғи алғышарттары нышан деп аталады.

Туа біткен анатомиялық- физиологиялық ерекшелік, нышандар болып табылады, олар қабілеттіліктер дамуының негізіне жатады, қабілеттіліктердің өздері әруақытта да дамудың нәтижесі.

Нышандарды дәнмен (тұқыммен) салыстыруға болады. Еккен дәннен ағаш шығып және өнім алу үшін қолайлы жағдай қажет: құнарлы жер, ауа және күн. Нышандарды дамыту үшін ондай қолайлы жағдай әлеуметтік орта мен тәрбиенің атқаратын рөлі орасан зор.

Қолайлы ұйымдасқан орта, тәрбие және оқыту балалардың нышандарының ерте оянуына көмектеседі. Мысалы, поэзия саласында шығармашылық қабілеттілік өте ерте байқала бастаған: Пушкинде 9 жасында, Лермонтовта 10 жасынада. Пушкин мен Лермонтовтың 13 жасында шығармалары басылып шықты. Қазақстандағы дарынды балалар Жамбыл Алматы қаласындағы Бауыржан Момышұлы атындағы №131 мектеп-лицейде білім алып жатыр. Мектептің алғашқы жылында-ақ 1 және 2-сыныпты бітіріп, 3-сыныпқа көшті. Алғашқы өлеңін 5 жасында анасы мен әжесіне арнап жазған. Бүгінде 50 өлеңнің авторы. Ата-анасы жыр алыбы- Жамбыл мен ақиық ақын Мұқағалидің жерлестері. Сондықтан жас ақынға осы алыптардың таланты дарыса керек. Жамбыл өлеңдеріне патриоттық тақырыптарды арқау етеді.

Жансая Әбдімәлік (2000 жыл,12 қаңтар)— қазақ шахматшы қыз, он төрт жасында гроссмейстер атанған. 2012 жылғы жастар әлем чемпионатының күміс жүлдегері. 2011 жылғы 20 жасқа дейінгі санатта Азия чемпионатында екінші орын көрсетті (жалпы жарыста

5. 
   ұпайдан үш ойыншы жинаған - Во Ти Ким Хун (Вьетнам), Жансая Әбдімәлік (Қазақстан) және Синит Челси (Индонезия). Жансая сәйкес жасы бойынша қыз балалар арасында екі дүркін чемпион атанған.
   

Педагогикалық энциклопедияда бұған келесі түсінік беріледі: «Дарындылық» — бұл адамның белгілі іс-әрекет аумағында ерекше табыстарға жетуге көмектесетін, қабілет дамуының жоғары деңгейі.

«Дарындылық» түсінігі «қабілет» түсінігіне өте жақын. «Қабілеттілік» сөзі орыс тілінде кем дегенде екі мағынаны қамтиды. Д.Н.Ушаковтың талқылау сөздігі бойынша:

• 
  табиғи дарын
  
• 
  бір нәрсені жасай алу мүмкіндігі
  
• 
  Интеллект (лат. іntellectus — таным, ұғыну, аңдау) — жеке тұлғаның ақыл-ой қабілеті.
  

• 
  Алғашында бұл термин адам психикасының орынды ойлау функцияларын белгілесе, казіргі кезде оған барлық танымдық үдерістер кіреді. Интеллект - адамның болмысты тануының негізгі нысаны. Интеллект - ақпаратты мақсатты бағытта қайта өңдеуге, реттеуге, оқуға қабілеттіліктің күрделі жүйелерінің танымдық іс-әрекеті.
  

• 
  Айқын дарындылық
  
• 
  Жасырын дарындылық.
  

• 
  Жасырын дарындылық:
  
• 
  бір іске ғана қызығатын балалар (компьютер);
  
• 
  барлық ақпаратты қабылдап, бірақ ештеңе жасағысы келмейтін жалқаулар;
  
• 
  өздерін төмен санайтын қарапайым балалар;
  
• 
  қоршаған ортамен жиі қайшылыққа түсе беретін невротиктер;
  
• 
  қайшылықты жақтырмайтын жуас тыныш балалар. Жас ерекшелік дамуына қарай:
  
• 
  ерте (жастағы) дарындылық;
  
• 
  кеш (қалыптасқан) дарындылық.
  
• 
  Ерте дарындылыққа «вундеркиндтерді» жатқызуға болады. Вундеркинд – бұл белгілі бір әрекет түрінде (музыка, сурет салу, ән салу, т.б.) керемет жетістігі бар мектепке дейінгі немесе кіші мектеп жасындағы бала.
  

Психологтардың зертеулерлері көрсеткендей, дарынды балалардың шығармашылық іс-әрекетінің алғышарты мен нәтижесі - күрделі ақыл - ой іс-әрекетіне, жалпы еңбекке табанды бейімділігі болып табылады. Еңбексүйгіштік - қабілеттіліктті дамытудың негізгі шарты.

• 
  Әртүрлі ғылым саласында қызығулар жеткіншек және жастық шақ кезінде жалындар жанып және сөніп отырады, жастардың мамандықты таңдауын қамтамасыз етеді және қабілеттіліктерді анықтауға көмектеседі.
  
• 
  Балалардың қабілеттілігін дамытуға сыныптан және мектептен тыс жұмыстардың әртүрлі формалары, оның ішінде үйірме жұмыстарының-математикалық, техникалық, биологиялық, әдеби, музыкалық, көркемөнер үйірмелері көмектеседі. Көптеген мектептерде тірі табиғат бұрыштары жасақталған, балалардың бос уақытында моделдеумен айналысуға арналған арнайы бөлмелер жасақталған.
  

Бағдарламаның мақсаты: дарынды балаларды іздеу, тәрбиелеу, оқытудың негізгі стратегиясын анықтау, Қазақстан Республикасының интеллектуалдық потенциялын қалыптастыру мен дамыту; талантты жастарды әлеуметті-мәдениетті қалыптастыруына ықпал ету.

Негізгі міндеттері:

• 
  Қазақстан Республикасының зерделі әлеуетін қалыптастыруға үлес қосу;
  
• 
  дарынды балаларды анықтау мен іріктеу, оқыту мен дамыту және де оларға қолдау көрсету жүйесін жасау;
  
• 
  дарынды тұлғаны дамытуда инновациялық технология ауқымындағы халықаралық жұмыс тәжірибесін, әрекеттестікті кеңейту;
  
• 
  дарынды балалар мен жасөспірімдерді әлеуметтік және құқықтық қорғауды қамтамасыз ету.
  

• 
  Шығармашылық дарындылық:
  
• 
  Шығармашылық жұмыстар, жобалар жасау, зерттеу жұмыстарын жүргізу;
  
• 
  Көркемдік дарындылық: шығармашылық сайыс, ән, би театр үйірмелері;
  
• 
  Интеллектуалдық дарындылық:
  
• 
  Интеллектуалы ойындар, жаттығулар т.б.
  
• 
  Психомоторлы дайындығы, академиялық дарындылық:
  
• 
  Спорттық сайыстар, олимпиадалар
  

Дарынды балаларды оқытуда келесі қағидаларды ұстанған жөн:

1. 
   Оқу материалы негізінде қарастырылатын тақырыптарды, мәселелерді кең түрде талқылау;
   
2. 
   Пәнаралық бағытты ұстану;
   
3. 
   Оқушылардың өздері таңдап алған мәселелерді терең зерттеу;
   
4. 
   Өз бетімен жұмыс істеуге үйрету;
   
5. 
   Продуктивті абстрактілі ойлау мен жоғары ақыл-ойдық процесстерді дамыту;
   
6. 
   Ашық түрдегі міндеттерге оқу материалдарының көптігі;
   
7. 
   Зерттеу қабілеттерін дамыту;
   
8. 
   Жаңа идеялар бар немесе қалыптасқан көзқарастарға толықтырулар, қарсылықтар енгізетін нәтижелерді жоғары бағалау, ынталандыру;
   
9. 
   Өзін-өзі түсінуге, басқа құрбылары арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды түсінуге, өзінің қабілеттерін тануға мойындауға бағытталған әрекеттерді қолдау;
   
10. 
    Кез-келген жағдайларда рухани құндылықтарын сақтай білу, патриоттық сезімін нығайту т.б.
    

• 
  жоғары профессионализм, оқу-тәрбиелеу процесін ұйымдастыруда педагогикалық нормалар мен стереотиптердің еркіндігі;
  
• 
  шығармашылыққа бейімділігі мен креативтік ойлау;
  
• 
  эрудияның кеңдігі;
  
• 
  психологиялық-педагогикалық дайындықтың жоғары деңгейлігі, балалар мен ата- аналармен эмоциялық орта қалыптасқан қарым-қатынасты орнату;
  
• 
  жоғары жалпы мәдениет пен адамдарға гумандық көзқарастың болуы.