Дәріс 2 Ғылыми зерттеулердің әдіснамасы мен әдістемесі Жоспар
Эмпирикалық зерттеу деңгейінің әдістері
жүктеу/скачать 37,4 Kb.
|
лекция 2
- Бұл бет үшін навигация:
- 4. Зерттеудің теориялық деңгейінің әдістері
| 3. Эмпирикалық зерттеу деңгейінің әдістері
Зерттеудің эмпирикалық деңгейінің әдістеріне мыналар жатады: бақылау, сипаттау, сауалнама, сауалнама, сұхбат, әңгіме, эксперимент, мониторинг, сараптамалық бағалау әдісі және т. б. Бақылау-бұл оқуға болатын процестер мен құбылыстарды сырттан көруге мүмкіндік беретін ең Ақпараттық зерттеу әдісі. Оның мәні зерттелетін объект қалыпты, табиғи жағдайда болуы керек және бақылаушының әсеріне ұшырамауы керек. Сипаттама-бақылау нәтижесінде алынған ақпаратты тіркеуге негізделген әдіс. Сауалнама-зерттелетін адамдардың жаппай пікірлері, олардың субъективті бағалары, пікірлері, қызмет мотивтері бар бастапқы ауызша ақпаратты жинау үшін қолданылатын зерттеу әдісі. Бұл қоғамдық пікірді анықтаудың негізгі әдісі. Сауалнаманың екі негізгі түрі бар-сауалнама және сұхбат. Сауалнама-бұл сырттай сауалнама, онда барлық респонденттерге бірдей баспа түрінде ықтимал жауап нұсқалары бар (немесе оларсыз) сұрақтар жүйесі ұсынылады. Сұхбаттасу-әзірленген сұрақтар тізбесі негізінде "бетпе-бет" ауызша сұрау. Әңгіме-жауап берушімен жеке қарым-қатынасты қамтитын эмпирикалық әдіс. Эксперимент-бақыланатын жағдайларда зерттелетін объектілерді қатаң бақылауға негізделген зерттеудің жалпы эмпирикалық әдісі. Эксперимент объектілер мен құбылыстардың табиғи жағдайларына араласуды немесе олардың белгілі бір жақтарын арнайы жасалған жағдайларда көбейтуді қамтиды. Мониторинг-бұл үнемі бақылау, зерттеу нәтижелерін үнемі бақылау. Сараптамалық бағалау әдісі - белгілі бір саладағы сарапшы мамандардың көмегімен объект туралы ақпарат алу әдісі. Маманның (немесе мамандар ұжымының) пікірі кәсіби, ғылыми және практикалық тәжірибеге негізделуі тиіс. Жеке және ұжымдық сараптамалық бағалауды ажыратыңыз. 4. Зерттеудің теориялық деңгейінің әдістері Зерттеудің теориялық деңгейінің әдістері тобына: модельдеу, жүйелеу, жіктеу, формализация, абстрактіден нақтыға көтерілу, аксиоматикалық, Тарихи, диалектикалық, белсенділік, жүйелік, құрылымдық және функционалды және басқа әдістер кіреді. Модельдеу-нақты объектілердің моделін (алмастырғышын) құруды көздейтін теориялық зерттеу әдісі. Модель-бұл ұқсастық жағдайындағы басқа жүйені алмастыратын ақыл-ой немесе материалдық тұрғыдан жүзеге асырылған жүйе. Модельдеу әдісі модельдермен тәжірибе негізінде зерттелген құбылыстардың әртүрлі қасиеттері туралы ақпарат алуға мүмкіндік береді. Жүйелеу-бұл зерттелген объектілер таңдалған принцип негізінде белгілі бір жүйеде ұйымдастырылатын ақыл-ой әрекеті. Жүйелеудің маңызды түрі-жіктеу. Жіктеу-зерттелетін объектілерді, фактілерді, құбылыстарды ретке келтіруге және олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын (мысалы, жануарларды, өсімдіктерді, химиялық элементтерді жіктеу) белгілеу негізінде оларды топтарға бөлуге негізделген теориялық әдіс. Формализация-жалпыланған символдық модель құру негізінде объектінің мазмұндық сипаттамаларын және ондағы процестерді сипаттау (мысалы, математикалық немесе логикалық символдарды қолдану арқылы). Абстрактыдан нақтыға көтерілу-бұл ғылыми білім қозғалысының әмбебап формасы, ойлау кезіндегі шындықты бейнелеу Заңы. Таным процесі салыстырмалы түрде тәуелсіз екі кезеңге бөлінетін әдіс. Бірінші кезеңде объектіні сезімдік-нақты білуден оның абстрактілі анықтамаларына көшу жүреді. Бір объект бөлініп, көптеген ұғымдар мен пайымдаулардың көмегімен сипатталады, ойлау арқылы жазылған абстракциялар жиынтығына айналады. Таным процесінің екінші кезеңі-абстрактіден нақтыға көтерілу. Оның мәні-ойдың объектінің абстрактілі анықтамаларынан танымдағы нақтыға ауысуы. Бұл кезеңде объектінің бастапқы тұтастығы қалпына келтіріледі, ол өзінің барлық ерекшелігі мен әмбебаптығы туралы ойлауда қайталанады. Аксиоматикалық әдіс-ғылыми теорияны құру әдісі, онда кейбір тұжырымдар (аксиомалар) дәлелсіз қабылданады, содан кейін белгілі бір логикалық ережелер бойынша қалған білімді алу үшін қолданылады. Зерттелетін объектінің даму тарихын зерттеумен байланысты зерттеулерде тарихи әдістер кеңінен қолданылады: тарихи-генетикалық, тарихи-салыстырмалы, тарихи-типологиялық. Тарихи-генетикалық әдіс-зерттелетін объектінің тарихи дамуының дәйектілігін ашуға (оның пайда болуынан қазіргі жағдайға дейін), себеп-салдарлық байланыстарды және оның тарихи қозғалысының заңдылықтарын көрсетуге мүмкіндік беретін әдіс. Тарихи-салыстырмалы (немесе салыстырмалы-тарихи) әдіс-тарихи құбылыстарды салыстырмалы талдау жүзеге асырылатын, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары анықталатын, жалпы және ерекше әдіс. ("Салыстыру" әдісін қараңыз). Тарихи-типологиялық әдіс-объектілердің немесе құбылыстардың жиынтығын оларға тән жалпы маңызды белгілер негізінде сапалы анықталған түрлерге (сыныптарға) бөлуді (ретке келтіруді) мақсат ететін әдіс. Диалектикалық әдіс (диалектическая методология) - шындықты танудың әдісі (әдіснамасы), оның негізгі принциптері оның барлық шексіз әртүрлілігінде және барлық нәрсенің бәрімен әмбебап байланысында дамуды тану болып табылады. Негізгі диалектикалық заңдар: сандық өзгерістердің сапалық өзгерістерге ауысуы және керісінше; қарама-қайшылықтардың бірлігі мен күресі; теріске шығару. Әрекет әдісі (деятельность методология) - объект әлеуметтік (адамдық) қызметтің нақты саласы ретінде жан-жақты зерттелетін кеңінен қолданылатын әдіс (әдістеме). Сонымен қатар, қызметтің бұл түрі бөліктерге, компоненттерге (тақырып, объект, процестер, құралдар, нәтиже және т.б.) және әртүрлі белгілер бойынша бөлінетін түрлерге, сорттарға бөлінеді. Жүйелік әдіс (системная методология) - объектіні бытыраңқы және оқшауланған заттар мен құбылыстардың жиынтығы ретінде емес, жүйелік, тұтас құрылым, яғни өзара байланысты және өзара әрекеттесетін элементтер кешені ретінде зерттеуге мүмкіндік беретін әдіс (әдістеме). Бұл элементтердің жүйеге енуі оларға бастапқы, бөлек өмірінде оларға тән емес жаңа, интегративті қасиеттер береді. Құрылымдық-функционалдық әдіс зерттелетін объектіні құрамдас құрылымдық бөліктерге бөлуден және олардың арасындағы ішкі байланысты, шарттылықты, қатынасты анықтаудан, сондай-ақ олардың функцияларын анықтаудан тұрады.5. Количественные и качественные методы научного исследования Сандық әдістер-бұл сандық көрсеткіштерге негізделген құбылыстар мен процестерді талдау әдістері. Статистикалық, библиометрикалық, мазмұнды талдау, ғылымиметрика сияқты сандық әдістер жиі қолданылады. Статистикалық-жаппай сандық деректерді жинауға, өлшеуге және талдауға бағытталған өзара байланысты әдістердің жиынтығы. Статистикалық әдістерді қолдана отырып, жеке жеке бақылаулардың кездейсоқ ерекшеліктерін жою арқылы сандық сипаттамаларды алу және жалпы заңдылықтарды анықтау үшін жаппай объектілер мен құбылыстар зерттеледі. Библиометрика-кітапханалық-ақпараттық және құжаттамалық қызмет саласындағы әртүрлі құбылыстардың құрылымын, динамикасы мен өзара байланысын зерттейтін сандық әдістер тобы. Библиометрикалық әдістердің құрамына Жарияланымдар санын есептеу әдісі, әдебиеттер дәйексөзін талдау әдісі ("дәйексөз-индекс"), тезаурустық, контент-талдау және т. б. кіреді, библиометрикалық әдістердің көмегімен құжаттық ағындардың даму динамикасы (олардың түрлері, типтері, тақырыптары, авторлық құрамы және т. б. бойынша) зерттеледі; құжаттарды пайдалану және айналыс көрсеткіштерінің динамикасы; жарияланымдардың дәйексөз болу процестері зерделенеді; басылымдардың өнімді түрлері және неғұрлым әзірленген тақырыптық бағыттар анықталады; ғылыми зерттеулердің қандай да бір бағыттарының іргелі еңбектермен қамтамасыз етілу дәрежесі анықталады; кейіннен кітапхана қорларын жинақтау жүргізілетін бейінді басылымдардың өзегі айқындалады. Мазмұнды талдау-библиометрикалық әдістердің бірі, ол да тәуелсіз мәнге ие. Ол құжаттардың маңызды массивтерін зерттеу үшін қолданылады: БАСПА ЖҰМЫСТАРЫ, нормативтік-ресми, есеп беру және басқа құжаттар. Әдістің мәні мынада: құжаттар мәтіндерінде кейбір семантикалық бірліктер ("байқау бірліктері") ерекшеленеді, олар авторлар мен шығармалардың атаулары, Басылым түрі, шығарылған күні және т. б. болуы мүмкін. Мәтіндерде берілген бағалауды міндетті түрде ескере отырып, анықталған бірліктерді және оларды қолдану жиілігін мұқият есептеу әр түрлі құбылыстардың даму тенденцияларын анықтауға мүмкіндік береді: әртүрлі пайдаланушылар топтарының құжаттардың белгілі бір түрлеріне, түрлеріне, жанрларына ақпараттық қызығушылығы, ақпараттық мәдениет деңгейі, құжаттық ақпаратты тұтынушылармен жұмыс істеу әдістерінің тиімділігі және т. б. Наукометриялық-библиометриямен тығыз байланысты және сол мақсаттарда қолданылатын әдістер. Алайда, ғылымометрияның ерекшелігі құжаттық ақпараттың барлық түрлерінің массивтері мен ағындарының құрылымы мен динамикасын сандық зерттеу болып табылады, тек ғылыми. Сапалы зерттеу әдістері-бұл белгілі бір әлеуметтік құбылыстардың маңыздылығын қоғамдық пікірдің құрылымы мен динамикасын талдау арқылы ашуға мүмкіндік беретін "сапалы деректерді" алуға бағытталған әдістер. Сапалы әдістер, атап айтқанда, Бұқаралық коммуникацияның жеке санаға әсер ету процесінің терең механизмдерін зерттеуге және әлеуметтік ақпаратты қабылдау заңдылықтарын көруге мүмкіндік береді. Сапалы әдістер көбінесе әлеуметтанулық және маркетингтік зерттеулерде қолданылады. Сапалы зерттеулердің негізгі әдістеріне мыналар жатады: терең сұхбат, сараптамалық сұхбат, фокус-топтық пікірталастар (сұхбаттар), байқау, эксперимент. Олардың негізгілерін қарастырыңыз. Ең танымал және жиі қолданылатын сапалы әдіс-терең сұхбат жүргізу. Оның процесінде сұрақтар қолданылады, олардың жауабы біркелкі емес "иә" немесе "жоқ" деп болжанады, бірақ егжей-тегжейлі жауап. Терең сұхбат-бұл сұхбат берушінің алдын-ала жоспарланған жоспар бойынша жүргізетін және респонденттерді зерттеушіні қызықтыратын мәселелер шеңбері бойынша ұзақ және мұқият ойлауға итермелейтін әдістерді қолдануға негізделген бейресми, еркін әңгіме. Сұхбат барысында респонденттің жеке пікірі, оның сенімдері, уәждері мен құндылықтары зерттеледі. Сараптамалық сұхбат - терең сұхбаттың бір түрі, оның басты ерекшелігі-зерттелетін мәселенің тәжірибелі қатысушысы болып табылатын респонденттің мәртебесі мен құзыреттілігі. Зерттелетін құбылыстың нақты жақтарын білетін сарапшылар. Сараптамалық сұхбаттарда респонденттің өзі ғана емес, оның белгілі бір саладағы сараптамалық білімі де маңызды. Көп жағдайда сараптамалық сұхбаттар атқарушы және заң шығарушы билік өкілдерімен, ғалымдармен, жоғары оқу орындары мен ғылыми-зерттеу ұйымдарының қызметкерлерімен, мемлекеттік емес, жеке сараптамалық немесе консультациялық құрылымдардың қызметкерлерімен, сараптамалық кеңестердің мүшелерімен, компаниялардың басшыларымен және т. б. өткізіледі. Фокус - топтық пікірталастар (сұхбаттар) - сапалы зерттеу әдістерінің бірі. Фокус-топ-зерттелетін құбылысқа қатысты реакциялардың, пікірлер мен бағалаудың кең спектрін зерттеу мақсатында біріктірілген респонденттер тобы (10-15 адамнан аспайды). Әдістің мәні қатысушылардың назары зерттелетін тақырыпқа немесе объектіге (Мемлекеттік бағдарламалар, қоғамдық-саяси проблемалар, әлеуметтік-экономикалық жағдайлар, коммуникативтік процестер, тауарлар, қызметтер, жарнама) назар аударатындығында. Фокус - топтық пікірталас немесе сұхбат қатысушылардың белгілі бір проблемаға қатынасын анықтауға, олардың жеке тәжірибесі, басымдықтары, зерттеу объектісін қабылдауы туралы ақпарат алуға, белгілі бір әлеуметтік топтың "портретін" жасауға бағытталған. Фокус-топтық сұхбат алдын-ала жасалған сценарий бойынша еркін түрде өткізіледі. Қатысушылар сценарийдің мазмұнымен таныс емес, ол тек модераторға (жүргізушіге) белгілі, оның жетекшілігімен талқылау өтеді. Пікірталасты еркін жағдайда ұйымдастыру қатысушылардың санасында ассоциативті байланыстарды жандандыруға ықпал етеді. Фокус - топтық пікірталастар кезінде респонденттер тек модератормен ғана емес, сонымен бірге бір-бірімен де байланысады, бұл жеке сұхбатта жиі алуға болмайтын ақпарат көзі болып табылады. Сапалық әдістер мен сандық әдістердің басты айырмашылығы-бірінші жағдайда мәліметтер респонденттердің салыстырмалы түрде кішкентай тобынан жиналады және статистика арқылы талданбайды, ал сандық әдістерді қолдану кезінде адамдардың үлкен тобы зерттеледі, ал деректер кейіннен статистикалық әдістер арқылы талданады. Алайда, сандық және сапалық әдістер бәсекелес емес, керісінше бір-бірін толықтыратын екі құрал. Сапалық әдістер мәселенің мәнін түсінуге, кейінгі сандық зерттеу үшін есептер мен тұжырымдамалық аппараттарды тұжырымдауға мүмкіндік береді. жүктеу/скачать 37,4 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|