Жас даму психологиясының негізгі категориялары

қозғаушы күштері туралы басқаша түсінік берді; бала дамуының дәуірлерін, кезеңдері мен 
кезеңдерін, сондай-ақ онтогенез кезінде олардың арасындағы ауысуларды сипаттады; бала 
дамуының негізгі заңдылықтарын анықтады және тұжырымдады. Л.С. Выготский былай деп 
жазды: «даму мәселесі шындықтың барлық салалары үшін және ғылыми білімнің барлық 
салалары үшін орталық және негізгі болып табылады». 
Даму психологиясындағы немесе жас даму психологиясындағы адамды зерттеудің 
ерекшелігі - олардың пайда болуы мен қалыптасу заңдылықтары сияқты психикалық 
процестер мен қасиеттерді ӛздері зерттемейді. Жас психологиясы бір жас кезеңінен екінші 
кезеңге ӛту тетіктерін, әр кезеңнің ерекше белгілерін және олардың психологиялық 
мазмұнын кӛрсетеді. Тиісінше, оның зерттеу пәні - адам психикасының жас динамикасы, 
дамып келе жатқан адамның психикалық процестері мен психикалық қасиеттерінің 
онтогенезі. 
Даму психологиясындағы зерттеулердің пәндік бағыттарына сәйкес оның негізгі 
мәселелерін анықтауға болады: 
1. Адамның психикалық және мінез-құлық дамуының органикалық және экологиялық 
шарттылығы мәселесі; 
2. Адамның дамуына стихиялық және ұйымдасқан оқыту мен тәрбиенің салыстырмалы 
әсер ету мәселесі; 
3. Бейімділік пен қабілеттердің арақатынасы мәселесі; 
4. Адамның психикасы мен мінез-құлқындағы эволюциялық, революциялық және 
ситуациялық ӛзгерістердің дамуына салыстырмалы әсер ету мәселесі; 
5. Адамның жалпы психологиялық дамуындағы зияткерлік және жеке ӛзгерістердің 
арақатынасы мәселесі. 
Жас психологиясы психологияның басқа салаларымен тығыз байланысты: жалпы 
психология, жеке психология, әлеуметтік, педагогикалық және дифференциалды психология. 
Даму психологиясының ішінде кіші бӛлімдер бар: мектеп жасына дейінгі баланың, кіші 
оқушының, жасӛспірімнің, жасӛспірім психологиясы, аға оқушының психологиясы, ересек 
адамның психологиясы және қарт адамдардың психологиясы (геронтопсихология). 
Жас ерекшелік психологиясын ӛзгермейтін нәрсе ретінде дамудан тыс елестету мүмкін 
емес. Дәл осылайша дамуына оның жас ерекшеліктері әсер етеді. Балалардың жас дамуы 
туралы нақты білім саласында бұл сәттер ажырамас бірлікте. 
Жас психологиясы адамның психикасы мен мінез-құлқында оның бір жас тобынан 
екіншісіне ауысуы кезінде болатын мұқият сандық және сапалық ӛзгерістерді атап ӛтеді. Бұл 
ӛзгерістер «тұрақты» деп аталатын факторларға байланысты: адам ағзасының биологиялық 
жетілуі мен психофизиологиялық жағдайы, оның адами әлеуметтік қатынастар жүйесіндегі 
орны, зияткерлік және жеке дамудың қол жеткізілген деңгейі. 
Дамудың белгісі ретінде қарастыруға болатын ӛзгерістердің тағы бір түрі белгілі бір 
әлеуметтік жағдайдың әсерімен байланысты. Мұндай ӛзгерістерді ситуациялық деп атауға 
болады. Олар ұйымдастырылған немесе ұйымдастырылмаған оқыту мен тәрбиенің әсерінен 
адамның психикасы мен мінез-құлқында не болатынын қамтиды. 
Даму психологиясы туралы айтқанда, біз жас сияқты ұғыммен жұмыс жасаймыз. 
Жас немесе жас кезеңі - бұл құрылымы мен динамикасы бар адамның даму циклі. 
Алайда, психологиялық жас жеке баланың хронологиялық жасына (паспорттық) сәйкес 
келмеуі мүмкін екенін есте ұстаған жӛн. 
Баланың психикалық функциялары мен жеке басының даму ерекшеліктерімен, оның 
басқалармен және оның негізгі қызметімен қарым-қатынасының ерекшеліктерімен жас 
кезеңі белгілі бір шекараларға ие. Бірақ бұл хронологиялық шекаралар ӛзгеруі мүмкін, ал бір 
бала жаңа жас кезеңіне ертерек, ал екіншісі кейінірек енеді. 
Л.С. Выготскийдің онтогенезі туралы іліміне сәйкес психологиялық жастың негізгі 
құрамдас бӛлігі («психологиялық портрет»):

1) дамудың әлеуметтік жағдайы (қарым-қатынас шеңбері және отбасындағы, 
мектептегі, ат спорт секциясындағы ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынас 
сипаты; 
2) жетекші, сондай-ақ осы жасқа тән басқа да қызмет түрлерінің даму деңгейлері 
(ойындар, оқу, сурет салу, құрастыру); 
3) сана мен жеке тұлға саласындағы ӛспелер. 
Д.Б. Эльконин тұжырымдамасы Л.С. Выготскийдің ілімін шығармашылықпен 
дамытады және баланың тұлғаның мотивациялық-қажеттілік сферасының пайда болуы мен 
дамуын түсіндіреді. Л.С. Выготскийдің идеяларын дамыта отырып, Д.Б. Эльконин әр 
психологиялық жасты келесі критерийлер негізінде қарастыруды ұсынды: 
1. Дамудың әлеуметтік жағдайы. Бұл адам қоғамға кіретін қатынастар жүйесі. 
2. Осы кезеңдегі адам қызметінің негізгі немесе жетекші түрі. 
3. Дамудың негізгі ӛспелері. Дамудағы жаңа жетістіктер әлеуметтік жағдайдың қалай 
ӛсіп, оның «жарылуына» - дағдарысқа әкелетінін кӛрсету маңызды. 
4. Дағдарыс. Дағдарыстар - бір жасты екіншісінен бӛлетін жас даму қисығындағы 
бетбұрыс нүктелері. 
Әр жас үшін дамудың ӛзіндік әлеуметтік жағдайы бар, яғни «әр жас кезеңіне тән және 
психикалық даму динамикасын, психикалық ӛспелерді анықтайтын ішкі даму процестері мен 
сыртқы жағдайлардың ерекше үйлесімі» (Л.С. Выготский). Бұл дамудың қайнар кӛзі болып 
табылатын дамудың әлеуметтік жағдайы, ол әрқашан қарым-қатынас жасайтын және ақпарат 
беретін, үйрететін басқа адамды қамтиды. Даму, тәрбиелеу және оқыту бір-бірімен тығыз 
байланысты және біртұтас процестің буыны ретінде әрекет етеді. «Бала дамымайды және 
тәрбиеленеді, бірақ тәрбие мен оқыту арқылы дамиды», - деп жазды С.Л. Рубинштейн. 

жүктеу/скачать 319,63 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: