Дәріс Эпигеосфераның аймақтық және жергілікті жіктелуі

Физикалық-географиялық таралудың дифференциацияның жер бетінде екі деңгейі бар:

Аймақтық дифференциация мынандай факторларға байланысты

Екі фактор да кеңістік пен уақытта бірдей байқалмайды. Олар екі географиялық заңдылықты – азоналылық пен зоналылықты анықтайды.

Зоналылықтың бірінші себебі – күн радиациясы мен жердің шар тәрізділігі Жердің шар тәрізділігіне байланысты күн сәулесінің түсу бұрышы экватордан полюстерге қарай азая беретіндіктен, Жер бетіндегі жылу мөлшері де сол бағытта өзгереді. Бұлардан басқа қосымша факторлар да зоналылыққа өз әсерлерін тигізеді. Соның бірі астрономиялық фактор – Жер мен Күннің арақашықтығы. Күннен алыстаған сайын экваторлық және полярлық ендіктердегі күн сәулесінің мөлшерінің әсері жоғала береді.

Плутондағы температура – 2300С, Жерге қарағанда жылу 1600 есе аз түседі. Керісінше, Күнге тым жақын орналасқан Меркурий планетасы күн жылуын Жерге қарағанда 6,7 есе көп алады.

Аталған осы екі шеткі жағдайда да су сұйық күйде бола алмайды, яғни тіршілік дамымайды. Жер – Күнге қатысты ең қолайлы орналасқан планета.

Егер Жер осі эклиптика жазықтығына перпендикуляр болғанда, әр параллель жыл бойында бірдей мөлшерде жылу алар еді де, Жер бетінде маусымдық ауысу болмас еді.

Жер бетінің біркелкі болмауы – материктер мен мұхиттардың болуы. Жер бедерінің, тау жыныстарының әркелкілігі күн энергиясының математикалық дәлдікпен таралуына кедергі болады.

Күн энергиясының зоналы түрде таралуының салдарлары

1. Жер бетіндегі радиациялық баланстың (В) зоналы таралуы. Күннен таралатын сәулелік энергия жылу энергиясына айнала отырып, негізінен атмосферадағы жылу мен булануға жұмсалады. Осыдан барып радиациялық баланс та зона бойынша өзгереді.

Дегенмен, түсетін радиацияның ендік бойымен таралуы біркелкі емес екендігін байқаймыз. Теория бойынша радиациялық баланс экваторда жоғары болуға тиіс, бірақ оның максималды мөлшері 20-300 ендіктерде, экватор үстіндегі радиациялық баланстың азырақ болуына дағы бұлттылықтың жоғары болуы әсер етеді. Құрлық бетіне қарағанда, мұхит үстінде радиациялық баланс жоғары, өйткені оның шағылыстыру қабілеті жоғары.

2. Жылудың ендік бойымен біркелкі таралмауының бір салдары – ауа массаларының, атмосфера циркуляциясы мен ылғал айналымының зоналылығы болып табылады.

Жер бетінде төрт түрлі ауа массаларының типтері бар: экваторлық (жылы ылғалды), тропиктік (жылы құрғақ), қоңыржай немесе бореальдық (салқын, ылғалды) және арктикалық, соған орай қысымы мен тығыздығының әртүрлі болуы – массасының циркуляциясын (айналымын) тудырады.

Егер Жер өз осінен айналмағанда, атмосферадағы ағымының схемасы өте қарапайым болар еді. Экватордың маңынан көтерілген полюстерге қарай қозғалып, тропосфераның жер бетіне таяу орналасқан қабатында қайтадан экваторға қарай бағытталар еді.

Жердің қозғалысына байланысты, бұл схема өзгешерек. Трапосферада осыған байланысты бірнеше циркуляциялық зона қалыптасқан.

Экваторлық зона (төменгі қысым, штиль, ағымының көтерілуі). Тропиктік – (жоғарғы қысым, құрғақ шығыс желдерінің басым болуы), қоңыржай – (төменгі қысым, батыс желдерінің басымдылығы), полярлық (төменгі қысым, шығыс желдерінің басымдылығы) және үш аралық зона бар: субарктикалық, субтро­пиктік, субэкваторлық. Сонымен, әр жарты шарда жеті циркуляциялық зона бар.

Күн жылуының зоналық таралуы Жердің жылулық белдеулерінің болуын қамтамасыз етеді. Бірақ, Жер бетіндегі температурасының континуальдық сипаты жылулық белдеулердің нақты жүйесін анықтауға мүмкіндік бермейді. Негізінде мынандай белдеулер бар

1. Ыстық (орташа жылдық температурасы 20◦C жоғары)

2. Екі қоңыржай (ең жылы айдың температурасы 20◦C -10◦C)

3. Екі суық (ең жылы айдың температурасы 10◦C тан төмен)

4. Циркуляциясының зоналылығымен ылғал айналымы тығыз байланысты. Ол жауын-шашынның таралуы арқылы көрінеді.

Оның үш максимумы (экваторлық, 2 қоңыржай), 4 минимумы (2 тропиктік және 2 полярлық) бар.

Жауын-шашынның мөлшері табиғи процестер мен ландшафттың ылғалмен қамтамасыз етілуін толық көрсете алмайды. Дала зонасында 500-600 мм жауын-шашынның жеткіліксіз деп табылса, тундрада 400 мм. жауын-шашын артық болып есептеледі. Бұл жерде булану деген теория­лық ұғым бар. Бұл көрсеткішті ең алғаш рет енгізген Г.Н. Высоцкий. Кейінірек Ленинград климатологы

К= жш/б; мұнда к – ылғалдану коэффициенті жш – жылдық жауын шашын мөлшері, б – булану мөлшері. 1905 жылы ол бұл көрсеткішті В.Н. Высоцкий Еуропалық Ресейдің зоналарын сипаттауда қолданды. Әр зонада оның мәні әр түрлі болып келеді:

– тайга мен тундрада – к 1-ден артық;

– орманды далада 1-0,6

– дала зонасында – 0,6-0,3

– шөлейт зонада – 0,3-0,12\

– шөл зонасында – 0,12-ден төмен.

– к=1болғанда – ылғалдану жеткілікті, түскен жауын-шашынның барлығы толық буланып, «пайдалы» жұмыс жасайды.

– к-1-ге таяу – өсімдік қабатының өнімділігі жоғары.

– к 1 – ылғалдану жеткіліксіз, әдетте орман өсімдіктері болмайды. Биология­лық өнімділік төмен, топырақ тұзданған.

К 1 – ылғалдану жоғары, батпақтану үрдісі байқалады.

А.А. Григорьев пен М.Н. Будыко зоналылықтың периодтық заңдылығын жер бетінің радиациялық балансы мен жауын шашынның жылдық мөлшерін байланыстыра отырып, құрғақшылық индексін есептеп шығару арқылы құрас­тырды. А.А. Григорьев пен М.Н. Будыко формуласы бойынша құрғақшылық индексі К=R/L қатынасы арқылы анықталады, мұнда: R – радиациялық баланс; L – ішкі жылу булануға бөлінетін жылу мөлшері.

Физикалық мәні бойынша құрғақшылықтың радиациялық индексі Высоцкий мен Григорьевтің ылғалдану коэффициентіне жуық.

2. Азоналылық, секторлық және ландшафттық зоналар жүйесі.

В.В. Докучаевтің өзі табиғат зоналарын параллельдер мен шектел­ген тұтас жолақ түрінде ғана болады деп ойлаған емес.

Өйткені, табиғат математика емес, зоналылық дегеніміз тек сызба – нұсқа немесе заң ғана. Ландшафттық зоналарды одан әрі зерттеу барысында оның кейбір ерекшеліктері ашылды:

– кей зоналар материктің шеткі бөліктерінде (мысалы, жалпақ жапырақты ормандар зонасы) орналасқан;

– кейбіреулері, керісінше, ортада (шөлдер, далалар) орналасқан.

– кей жерде зоналар меридиан бойымен (Солтүстік Американың орталық бөлігіндегі дала зонасы)

– таулы аймақтарда ендік зоналылық мүлдем болмайды.

Осы аталған фактілер 30 жылдары географтарды тығырыққа тіреп, олардың кейбіреулері зоналылық тіпті де жалпы географиялық заңдылық емес, тек жекелеген жазық жерлердегі сирек жағдайлар деп есептеді.

Шындығында зоналылық заңдылығын мүлдем теріске шығаруға бол­майды, тек ол жер бетінің әр бөліктерінде әртүрлі байқалады. Белгілі бір атмосфералық қысым жағдайында су 100 градуста қайнайды, атмосфералық қысымды сәл өзгертсең, ол заңдылық өзгеріп шыға келеді. Сонымен, табиғатта бірнеше заңдар бар, зоналылық соның бірі ғана. Тек ол арқылы бүкіл физикалық-географиялық дифференциацияның табиға­тын түсіндіруге болмайды. Жердің ішкі энергиясы мен тектоникалық жағдайына байланысты болып келетін азоналылық заңдылығы да бар.

Ол – жер бетінің құрлықтар мен мұхиттарға бөлінуіне байланысты.

Жер бетінің 71%-ын – Дүниежүзілік мұхит, 29%-ын – құрлықтар алып жатыр, ал солтүстік жарты шардың құрлық 39%-ын, оңтүстік жарты шардың 19%-ын ғана алып жатыр (Полярлық асимметрия заңдылығы).

Сондықтан, ландшафттық зоналар солтүстік жарты шарда көбірек дамыған.

Азоналылықтың сонымен қатар қосымша факторлары да бар:

1. Құрлық және су бетінің физикалық қасиеттерінің әркелкі болуы (жылу сиымдылығы мен шағылыстыру қабілеттерінің бірдей болмауы).

2. Құрылық пен мұхит үстіндегі массаларының әркелкілігі (континент­тік, теңіздік).

3. Мұхит ағыстары. (Суық ағыстар су температурасын төмендетіп қана қоймай, климаттың құрғақ болуына әсер етеді) (Перуан, Бенгель, Калифорния ағыстары).

4. Қысым орталықтарының ауысуы. Қыста Берген қаласындағы қаңтардың орташа температурасы 0 градус болса, Магаданда – 40 градусты көрсетеді. Бұған әсер ететін Азиялық бөліктегі Сібір антициклоны екендігі белгілі. Жазда орталық Якутияда Скандинавия жағалауына қарағанда 4-5 градусқа жылы. Өйткені Сібір антициклоны жазда өз әсерін жоғалтады.

Осыдан барып климаттың континенттілігі деген ұғым туады.

1959 жылы Н.Н. Иванов континенттілік формуласын есептеп шығарды:

к=Аж+Ат+0,25Д0 / 0,36+14*100 мұнда:

к – континенттілік мөлшері (%);

Аж – температурасының жылдық амплитудасы;

Ат – температурасының тәуліктік амплитудасы;

 – географиялық пунктің ендігі

Материктердің ішкі бөліктеріне қарай ауа массалары ылғалдылығын жоғалтады.

Тайга зонасында мұхит маңы мен континент ішілік ландшафттар әртүрлі ылғал алады, тропиктік, субтропиктік белдеулерде де солай.

Мұхиттан ылғал мен жылудан басқа әртүрлі тұздар келіп түседі.
Т.Н. Высоцкий импульверизация деп атайтын бұл процесс көптеген аридты облыстардың тұздануына әкеліп соғады.

Мұхиттан құрлық ішіне қарай өсімдік, топырақ және жануарлар дүниесі де өзгеретіндігі бұрыннан белгілі жағдай. Оны 1921 жылы В.Л. Комаров меридиандық зоналылық деп атады, ондағы негізгі фактор – ылғалдылық. Меридиандық зоналық қазіргі уақытта секторлық деген терминмен аталады.

В.Л. Комаров материктерді үш секторға бөледі: батыс, орталық және шығыс Секторлық Еуразия материгінде анық байқалады. (Ол батыстан шығысқа қарай 16000 километрге созылып жатыр). Батыстағы тұрақты мұхиттық ағынына, Шығыс Сібір мен Орталық Азиядағы континенттік ауаның басымдылығына және материктің шығысындағы муссондық циркуляцияға байланысты үш түрлі бойлық секторлары анық байқалады.

Оның ең аз байқалатын жерлері – полярлық және экваторлық аймақтар. Ал ең көп байқалатын аймақтары – қоңыржай, тропиктік және суб­тропиктік белдеулер ландшафттарында. Сонымен, секторлық пен ендік зоналылықтың қиылысуы ландшафттық зоналар жүйесін тудырады.