Дәріс мәтіндері Қазақстан тарихы курсына кіріспе

Ұлы
 
жүздiң жерiне ҿттi. Ұлы
 
жүздiң халқы Kенесарының кҿтерiлiсшiлерiнен қолдарынан 
келгенін аямады. 1845 жылдың күзiнде кҿтерiлісшi сарбаздар Қоқан хандығына қарсы 
шабуылдарын ҿpicтетті. Сҿйтiп, кҿп ұзамай Кенесары сарбаздары Жаңақорған, Жүлек, 
Созақ қамалдарын басып алды. Кенесарының негiзгi күшi Ақмешiт бекiнiciн қоршап 
алғанымен ҽскер арасында аурудың тарай 6астауына байланысты бұл бекiнicтi ала 
алмады. Сондай-ақ Қоқан жҽне Бұхар хандықтарының басшыларының Кенесарыға қарсы 
бiрiгiп қимыл жасау туралы келiciмдерiн ecтiген кҿтерiлic басшысы Кенесары ҿз 
ҽскерлерiн Балқаш жҽне Іле бойына шегiндiрiп ҽкетті. Осы сҽтте патша үкіметі генерал-
майор Вишневский басқарған арнаулы ҽскердi кҿтерiлicшiлердi құрту мақсатында Балқаш 
бойына аттандырды. Жолшыбай Кенесары кҿтерiлiсшiлерiне қарсы Қарқаралы округiнiң 
аға сұлтаны Кұнанбай Ҿскенбаев, Аякҿз округінің аға сұлтаны Барақ Солтанбаев 
басқарған қазақ жасақтары Вишневскийдiң ҽскеріне келiп қосылды. Вишневский қазақ 
сұлтандарымен бipiгe отырып Кенесары ҽҽкерлерiн қоршап, артынан толық құртуды 
жоспарлады. Қоршауға толық алына қоймаған Кенесары ҽскерлерi жау шебiн бұзып ҿтiп, 
Алатау бҿктеріне шегiнiп кеттi. Патша ҽскерiмен жҽне патшаға сатылған аға 
сұлтандардың опасыздықтарын жеңе алмайтындығына кҿзi жеткен Кенесары патша 
үкіметіне қарсы күресте қырғыз халқының кҿмегіне сүйенбекшi болды. Патша 
отаршыларына қарсы күресте қазақ халқымен бiрiгiп күресу үшiн келiсiмге келген 
қырғыздар, қырғыз манаптары Орман мен Жантайдың үгiттеуiне байланысты қазақтармен 
бiрге патша үкіметіне қарсы күрестен бас тартты. Патша үкіметінің жергiлiктi 
басқарушылары Кенесары ҽскерінің Алатау бҿктеріне шегiнуiн қырғыздарға былай деп 
түсiндiрдi: Кенесары ҽскерлері, қырғыз елi патша үкіметіне қарсы бiрiгiп соғысудан бас
 
тартса қырғыз бен қазақтың шекараларының жерлерi арқылы Қытай елiне ҿтедi деген 
ойдан туған едi. Кенесары ҽскерлерiн талқандауға Қоқан ҽскерлерi де жетiп үлгердi. 
Кенесары ҽскерлерi Орта жүзге шегiнген жағдайда немесе Ұлы жүзге Кенесары 
кҿтерiлicшiлерiне кҿмекті бергiзбеу мақсатында патша үкіметі Абакумов жҽне Нюханов 
басқарған екi отрядын жiбердi. Сҿйтiп Кенесары сарбаздары толық қоршауда қалды. 
Қоршауда қалған кҿтерiлicшiлер басшысы Кенесарыға бауыры Наурызбай: егер Кенесары 
Наурызбайға жүз жiгiт берсе, қоршауды бұза алатындығын мҽлiмдедi. Кенесары 
қоршауды бұзып шықса, аты жүйрiк кейбiреулерi ғана қашып құтылатындығын, қалған 
сарбаздарының толық қырылатындығын ескере келiп, Наурызбайдың ұсынысын 
қабылдамады. Кейбiр сұлтандар Кенесары қосын тастап шығып, жау қолына барып 
қосылып, сатқындық етек алды. Кейiн Кенесары ҽскерлері тҿрт күн қоршауда қалады. 
Ағыбай мен Наурызбай ҿз адамдарымен қоршауды бұзып шығады. Кенесарыны 
Наурызбай құтқарам деп келгенде ол да қолға түседi. Кҿтерiлiстің жеңiлу себебi: 
бiрiншiден бiрлiк болмады. Екiншiден Қазақстан экономикасы дамуы Ресейден тҿмен 
болды. Осы уақытқа дейiн тарихшылар Кенесары бастаған кҿтерiлiске «реакциялық 
кҿтерiлic» деп баға берген. Ол дұрыс емес, Е. Бекмаханов жазғандай бұл нағыз ұлт-
азаттық кҿтерiлic болып табылады. 
XIX ғacыpдың басында қазақ жүздерi бiрiнен кейiн бiрi ҿздерiнің тҽуелсiздiгiнен, 
дербестiгiнен, еркiндiгiнен айырылды. Ҽcipеcе 1842 жылы Сiбiрдегi қырғыздар үшiн 
жасалған ереже патша чиновнигi Сперанскийдiң басқаруымен жасалынып, Орта жүз 
халқының ҿміріне енгiзiлдi. Сондай-ақ Орынбор генерал-губернаторы Эссенiң 
басқаруымен «Орынбор қырғыздары үшiн» жасалынған ереже Кiшi жүз қазақтарының 
ҿміріне 1824 жылдан бастап енгiзiле бастады. Осы жоғарыдағы ережелер жалпы қазақ 
сұлтандары мен билерiнiң билiгiн шектеп қана қоймай, орыс чиновниктерi қазақ елiн 
басқаруға бiртiндеп араласа бастады. Негiзгi даулы мҽселелер орыс чиновниктерiнiң 
қатысуымен шешiлетiн болды. Билер мен сұлтандар билiктен айырылған соң патша 
үкіметіне наразы бола бастады. Кҿптеген даулы мҽселелер бұрын қазақ халқының ҽдет-
ғұрыптары мен байырғы қазақтың ҿзiне тҽн заңдармен шешілетін даулы мҽселелерді 

шешер кезiнде орыс чиновниктерi қазақ халқының ұлттық ерекшелiгiн жете түсінбеді.
Патша үкіметі ҽр үйге түтін салығын салды. Салықтың мҿлшерi 1 сом 50 тиын еді. 
Осындай алым-салықты тҿлеуге ҽрбір қазақ от6асының шамасы жетпедi. 1822 жылы 
Омбы казак-орыстарының ҽскери ұйымы патша жарлығымен пайда болды. 1835 жылы 
Атырау қаласында бiр айдың iшiнде l00-ден астам қазақ балалары сатылды. Казак-орыс 
ҽскерлері момын қарапайым қазақ ауылдарын ойрандап, үлкендерiн ҿлтiрiп, жас 
балаларды жинап, Атырауға ҽкелiп, ұл балаларды 4-5 қап ұнға, ал қыздарды 3-4 қап ұнға 
ҿнеркҽсіп иелерiне сатты. XIX ғасырдың 20-30 жылдары Қазақстанның ең бiр шұрайлы 
солтүстiкке орналасқан жерлерi жергiлiктi халықтан тартылып алынып, кҿшiп келiп 
жатқан жат жұрттықтарға таратылып берiлдi. Қазақ жерiне қорған қамалдар кҿптеп 
салынды. Осы салынған қорған қамалдың маңына малдарын жаюға тиым салынды. 
Осындай зорлық-зомбылыққа қарсы Орта жүзде халық наразылығы ҿрiстей түcтi. Патша 
үкiметiнiң отаршылдық саясатына қарсы күресте А6ылай xaнның ұлы Қасым сұлтанның 
ҿзiмен оның балалары Есенгелдi, Саржан 6астап шықты. Қасым сұлтан кезiнде патша 
үкiмeтiне қамалдарды жою, қазақтарға жеңілдіктер беру жҿнiнде арыз шағымдар жасаған 
еді. Қасым жҽне оның балаларының отаршыларға қарсы ерлiк қимылын, қазақтың ұлы 
тарихшысы Ермұхан Бекмаханов кезiнде дұрыс жазса да, кейiн 50-шi жылдың басынан 
бастап басқа тарихшылар Қасым сұлтанды жҽне оның балалары Есенгелдi, Саржан, 
Кенесары, Наурызбай басқарған ұлт-азаттық кҿтерiлicтерiн феодалдық кертартпа 
қозғалыс деп түсіндіріп келді. 
1838 жылы 26 мамыр күні Кенесары Қасымов бастаған 5000 кҿтерілісшілер Ақмола 
бекінісін қоршауға алды. Басықара батыр бастаған 100 сарбаз тар ҿткел арқылы жасалған 
қақпадан бекiнicке барып кiрдi. Бiрнеше мылтықтан қатар атылған оқ Басығара батырды 
жҽнс бiрнеше сарбаздарды ҿлтiргенiмен қалың кҿтерiлicшiлер легiн тоқтата алмады. 
Ақмола бекiнiciн ертеңiнде толық қиратты. 1838 жылы Кенесары Қасымұлы бастаған 
кҿтерiлiсшілер Орынбор губерниясына қарайтын Торғай ҿзенiне келiп жеттi. Торғай 
ҿзенiнiң бойында халық кҿтерiлiсiнен бас тартқан сұлтандар мен байлардың ауылдарын 
шауып, ҿз халқының мүддесiн орыстарға сатқан сұлтандар мен билердi жазалап отырды. 
Орал қаласынан Ташкентке бет алған орыс сауда керуендерiне кҿтерiлicшiлер шабуыл 
жасап, Ресей мен Орта Азия хандарының арасындағы сауда байланысын ҽлсіретіп 
отырды. Кҿтерiлiстi басу мақсатында 1838 жылы патша
 
үкіметі кҿтерiлicшiлерге қарсы 
ҽскери старшина Лебедев басқарған 900 солдатты Орынбор қаласынан аттандырды. 
Лебедев ҽскеріне опасыз сұлтандардың жасақтары да ілесті. Лебедев басқарған ҽскер 
Кенесары қыстауларын басып алып, 50-ден астам адам ҿлтiрiлiп, 14 адам тұтқынға 
алынды. Осы жағдайдан кейiн де патша үкіметіне қарсы күреске Кенесары бүкiл қазақ 
даласын тартудан бастады. Қазақстанның oңтүстігінен жасақ жинау мақсатымен Кенесары 
сарбаздары оңтүстікке бет алды. Алайда Қоқан ханы Кенесары басқарған 
кҿтерiлicшiлермен сырттай тату кҿрінгенімен, бүкiл қазақтың бас қосып бiрiгуінен 
қауiптендi. Кенесары бастаған кҿтерiлicшiлер ҿз күштерiн толықтыра отырып, 1841 жылы 
Қоқан хандығына қарсы күресте 4 мың сарбазды басқарған Кенесары Бұхар хандығының 
одақтасы ретiнде соғыс жүргiздi. Кҿп ұзамай Кенесары сарбаздары Созақ пен Ташкент 
қаласын қоршауға алды. 12 күнге созылған шайқастан кейін Созақ қаласы алынып, 
қиратылды. Осыдан кейiн Кенесары, Наурызбай басқарған қазақ сарбаздары Сауран 
бекiнiciн басып алды. 1843 жылы Батыс Сiбiр губернаторының қол астына қарайтын 
жерлерге Кенесары сарбаздары шабуылды ҿрістете түcтi. Ресейге бағынышты Алтайбай 
сұлтан Кубеков басқарған аға сұлтан Қоңырқұлжа Құдаймендiұлы басқарған жаппас, 
алшын рулары бiрнеше рет кҿтерiлicшiлер шабуылына ұшырады. (163) Орынбор генерал-
губернаторы Обручев Кенесары кҿтерiлicшiлерiн талқандау үшiн 300 адамдық ҽскерге 
ҽскери старшина Лебедевтi басшылыққа сайлап, кҿтерiлicшiлерге қарсы аттандырды. 
Ырғыз ҿзенiнiң бойында кезiккен кҿтерiлicшiлермен негiзгi шайқасы ҽскери старшина 

Лебедевке жеңic ҽкелмеді. Лебедев генерал-губернатор Обручевтен жедел кҿмек сұрады. 
Генерал-губернатор Обручев Кенесары кҿтерiлiciн талқандау үшiн патша үкіметінен 14 
мың сом ақша сұрады, оның үcтiне тағы 3 мың сом сұрады. Ол
 
ақшаны кім Кенесарының 
басын алып келсе, соған тарту етпек болды. Осы кезде Кенесарының ҽскерінің негiзi 
Бағаналы руынан, Арғын руынан, Табын руынан, Тама руынан, Байбақты, Шектi, 
Шҿмекей руларынан тұрған едi. Кенесары ҽскерінің негiзгi саны 5 мыңнан асып кетті. 27 
шiлдеде 1843 жылы орыс патшасы Николай 1 Кенесары кҿтерiлiciн басу жҿнiнде керекті 
ақша мҽселесін шеше отырып, 5000 адамы бар Орынбор казак-орыстарымен сұлтандар 
Жантҿрин, Айшуақов басқарған ҽскерлер Кенесары кҿтерiлiciн басуға бет алды. 1 жҽне 7 
қыркүйекте 1843 жылы Кенесары басқарған кҿтерiлicшiлер орыс ҽскерімен кездесiп, ipi 
шайқастар болып ҿттi. Eкі жақтан да адам шығындары кҿп болғанымен, патша ҽскерлерi 
Кенесары басқарған кҿтерiлicшiлердi жеңе алмады. 1841 жылдан бастап бүкiл қазақ 
даласына хан болып сайланған Кенесарының беделi халық арасында жоғарылай түсті. 
1841-1845 жылдары кҿтерiлicшiлердiң қозғалысы қазақ даласының негiзгi аудандарын 
толық қамти бастады. Бұған мысал Сырдария, Жетicу елдi мекендерiмен орталық, батыс 
жҽне оңтүстік Қазақстан елдi мекендерi кҿтерiлicшiлер жағына шықты. Тiптi кҿтерiлicке 
қарсы болып жүрген Жаппас руымен Назар бҿлімшесiнiң қазақтары да кҿтерiлiсшiлер 
жағына шықты. Жаппас руымен қосқанда осы жылдары Кенесары сарбаздарының саны 20 
мың адамға жеттi. Сарбаздардың арасында үлкен ҽскери тҽртiп қалыптасты. Кенесары 
ордасында қарсыластарының жҽй-күйiмен ҽскерлерiнiң ic қимылын Кенесарыға үнемі 
жеткiзiп тұратын арнайы 6арлаушылар тобы да болған. Тiптi Орынбор генерал-
губернаторы Перовскийдiң жҽне Орынбор шекаралық комиссиясының тҿрағасы Генстiң 
маңайында Кенесары 6арлаушылары болды. Ол

жүктеу/скачать 1,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: