Дәріс мәтіні. Тақырып 10. Еркіндік философиясы
жүктеу/скачать 31,94 Kb.
|
DOC-20230330-WA0054.
Дәріс мәтіні. Тақырып 10. Еркіндік философиясыГүлжайна: Еркіндік — адамның немесе жеке ұлттың, халықтың өз мүдделері мен мүмкінді-гіне сай әрекет етіп, өз қалауын жүзеге асыруы. Адамдар өз әрекетінің объективті жағдайларын қалауынша таңдап алуға ерікті емес, алайда олар нақтылы және салыстырмалы еркіндікке ие. Ғылыми-техникалық ілгерілеу әрбір адамға, әлеуметтік топқа, тұтас ұлтқа қызмет ете отырып, олардың табиғаттың объективті заңдарын игеруіне, іс жүзінде қолдануына жәрдемдеседі. Жеке адам мен ұлттың еркіндік дәрежесінің артуы тұтастай алғанда қоғамның ілгерілеу үрдісінің өзекті өлшемі болады. Оның әлеуметтік кедергілерге қарсы күресі, жалпы алғанда, қоғамның алға басуының қуатты қозғаушы күші болып табылады. Әлемдік философияда еркіндік туралы бір-біріне қайшы көзқарастар қалыптасқан. Гегель еркіндікті субъективті рухпен, Фейербах адамның өзінің ерекшелігімен байланыстырса, дін оны адамдардың құдайға құлшылық етуімен, экзистенциалистер адамның психикалық актілерімен байланыстыра қарастырады. К.Маркс еркіндік мәселесін қажеттілікті және заңдылықтарды білумен, оны игерумен байланысты түсіндіреді. Ф.Энгельс өзінің “Анти-Дюринг” атты еңбегінде еркіндік әлдебір нәрседен тәуелсіздік нышаны емес, керісінше, ол адамның жаратылыс күштеріне, қоғамдық қарым-қатынастарға және өз болмысына үстемдігі дейді. Еркіндік — нақты және салыстырмалы ұғым. Мысалы, адам әр түрлі жағдайларға байланысты еркін болады немесе одан мүлдем айырылады. Ол өмірдің бір саласында өзін еркін сезінгенімен, өзге бір салада оған жете алмауы да мүмкін. Сол секілді жеке адамның және ұлттың еркіндік дәрежесі де әр түрлі. Мұның өзі қоғамдағы өндіргіш күштердің дамуына да тікелей қатысты. Сонымен қатар ол әлеуметтік, этникалық топтардың, жекелеген адамдардың еркіндігін анықтайтын қоғамның әлеум.-саяси құрылымына да тәуелді. Міне, сондықтан еркіндік мәселесін саясаттану жағынан алып қарайтындар оны азаматтардың және тұтас бір ұлттың қоғамдық құрылым мен басқару түрін таңдауы деп түсіндіреді. Кез келген қоғамдағы жеке адам мен ұлттың еркіндік дәрежесі, ең алдымен, билік жүйесіне, оның түрлеріне (деспоттық, либералдық-демокр., т.б.) байланысты болып келеді. Либералдық-демократиялық басқару моделінің саяси еркіндік саласындағы негізгі принципі — жеке адамдардың үстемдігі емес, ең алдымен заңның үстемдігі, яғни адамдардың заңмен ғана шектелетін еркіндік құқыларын пайдалана алуы. Жеке адам мен ұлт еркіндігінің шектелуі немесе тежелуі әр түрлі объективті және субъективті себептерге байланысты. Мыс., тоталитарлық, авторитарлық жүйелердің үстемдігі, яғни демократтық құқыларға, саяси бостандықтарға (сөз, жиналыс, митинг, бірлесу, сайлау және сайлану, т.б.) қысым жасалуы, сондай-ақ, материалдық жоқшылық, рухани жұтаңдық, шектен тыс эгоизм және т.б. Шынайы еркіндік — адамдар арасындағы мәдени қарым-қатынастардың кепілі. Ендеше оның ғылыми мәні мен мазмұнын әрбір азаматтың айқын түсінуіне қол жеткізу ұлттық идеология мен саясаттың басты міндеттерінің бірі болып табылады. Сартрдың басты философиялық еңбегі «Бытие и ничто» деп аталады, ол 1943 жылы нацистер басып алған Парижде жарық көрген. Бұл кітап еркіндікке, тұлғаның таңдауына, әркімнің әлемнің де, өзінің де тағдырына деген жауапкершілігіне арналған. Сартр енді Гуссерль мен Хайдеггердің теорияларына таңданатын шәкірт емес. Оның есімін бүкіл Франция біледі. Ол «Құса», «Еркіндік жолдарымен» деген романдардың, көптеген пьесалардың, эсселердің, әдеби-сын мақалалардың авторы, сол қырық үшінші жылы – «Шыбын-шіркейлер», «Жабық есіктердің арғы жағы», «Көмусіз қалған мүрделер», «Ібіліс пен Жаратушы Тәңірі», «Лас алақандар» 447 атты пьесаларын жазады. Бұлар - философиялық, экзистенциялық мәнге толы көркем шығармалар. Философиялық көзқарастары: Сартрдың ойынша адам әлемдегі өз мәнін өзі жасайтын, олай болса өз болмысын да өзі таңдайтын әрі іске асыратын жалғыз құбылыс. Яғни оның онтологиялық негізінің өзі осында. Адамның дүниеде болу жолы, сол болудың өзіндік өзгеше тұрпаты оның өзінің туындысы. Яғни оның кім екендігін, қандай екендігін оның өзінен тыс бөтен күш анықтамайды, өзі анықтайды. Алия: Адам болмысы оның өзінің өзіне құрған жобасы. Адам өзінің іске асқан, яғни болмысына айналғанынан басқа ешнәрсе де емес. Адам еркіндігі оның түп қазығы. Ол өзін өзі таңдаудан ешбір бұлтара алмайды, таңдау ол үшін бір жазмыштай нәрсе. Сартр үшін ең басты нәрсе – абсурд пен мәнсіздіктің жағдайындағы адамның тағдыры. Адамды түңілу, үрей, ажал аңдып тұрады, әлеуметтік әлем өзінің қорқынышты, ақылға ұстатпайтын иррационалдығын танытады, Құдай адамнан, адам Құдайдан безеді, бірақ абсолютке деген сағыныш, ностальгия адамды жібермейді. Сартр абсурд тұтқынынан шығу жолдарын іздестіреді. Адами шындық, экзистенция өзінің мәнсіз деректілігімен түсіндірілмейді. Экзистенция арқылы біз өзімізден тыс жерде боламыз, күнделікті нәрсенің шегінен асамыз, әлі келмеген болашаққа барамыз, яғни трансцендециямен айналысамыз. Сартр қазіргі философиялық дискурста соншалықты бір жаңа мәселені көтеріп отырған жоқ. Тіпті, «минералдану» деген терминнің өзі Муньеден кездеседі. Сартрдың қосқан үлесі сол, ол матиматикалық формула деңгейіне дейін сериалдылықты терең талдап, серт феноменін, террорды, беделді зерттеген. «Минералдану» жағдайында экзистенцияның, адами нақтылықтың сақталу шарттары қандай болмақ? «Сериядан» шығуға, адами нақтылықтың төлтумалығын сақтауға, еркіндіктің сәулесін көруге үміт бар ма? Егер біз бұл сауалдарды адамның еркіндігі, ең әуелі, Құдайды таңдау дегенге сенген «Болмыс пен бейболмыстың» авторына қойғанда, ол персоналистер Макс Шелер, Мартин Хайдеггер сияқты жауап беретін еді. Бірақ кейінгі Сартр, «Диалектикалық зердені сынаудың» авторы, француз зияткерлері арасында сәнге айналған марксизммен одақ құруға ұмтылады (бұл ұмтылыстың күштілігі соншалықты, тіпті, 90-жылдары Жак Деррида марксистік идеологияның күйреуінен орын алған «зиятты шоқты» тіркейді). Есейген Сартр енді Құдай туралы ештеңе айтпай, өзін «экзистенциализмнің атеистік қанатына» жатқызатын болды. Оған енді қалғаны бір-ақ нәрсе еді: «таптардың күресіне», «пролетариаттың күшеюіне» үміт арту, өйткені бұлар сериалдылықты ерітеді, еркіндік элементі мен шынайы ынтымақты енгізеді-мыс. Сартрдың ойынша, күрес пен зорлық экзистенциалды еркіндіктің шарты болады. Әлеуметтік таптардың зорлықшыл қуатына жүгінуге мәжбүр болған ойшыл шынайы руханилықтың ұстанымын тастап, дәл осындай күмәнді қорытындыға келеді. Барух Спиноза (1632-1677) Амстердамда еврей отбасында дүниеге келіп, өуелі сауда-саттықпен айналысқанымен, кейінірек философияға біржола бет бұрды. Оның ілімінде алғашқы кезде жаратылыстану мәселелері көбірек болғанымен, ол бірте-бірте этикалық доктрина қалыптастыру, адам мәселесін терендеп зерттеу ісіне басты назар аударды. Негізгі еңбегі — «Этика». Спиноза адам табиғаттың ажырамас бөлігі екеніне сенімді. Табиғатта механикалық заңдар үстемдік құрса, адам қызметінде оған ойлау қосылады. Спиноза адамгершілік принциптерінің табиғи сипатын ерекше атап кәрсетеді. Бірақ оның философиясында құдай — табиғаттың өзі. Ол субстанция, құдайы табиғатта кездейсоқ ештеңе жоқ, адамдардың құдай деп жүргендері өздері түсінбеген табиғат. Спиноза адамгершіліктік ережелердің құдайдан туындайтындығын теріске шығарғанымен, оның философиясынан жеке эгоизм идеясын кездестірмейміз. Ең бастысы — Спиноза адамның еркіндігін, оның ақыл-ойының еркіндігін жария етеді. Оның ойынша, адам адамгершілікті өз бойында еркін қалыптастыруға қабілетті, қорқыту, үрей (мемлекет және басқа адамдар тарапынан) арқылы адамгершікке тәрбиелеу мүмкін емес, себебі оның табиғаты ізгілікті.Адам өмірінің мәнін Спиноза бақытқа жету деп түсінді, осы бақытқа жету жолында оның ақыл-ойы адамгершілік ережелерін ту-ындатады. Спиноза сезімді парасаттан төмен қойып, адамгершілікті ақыл-оймен байланысты қарастырады. Ақыл-ой белсенді, оның күші танымның дамуы процесінде өсе түседі. Еркін ақыл-ойға ие адам еш қысымсыз басқа адамдармен тамаша қарым-қатынас орната алады, яғни ақыл-ойдың көмегімен рахатқа бөленеді. Осыдан Спинозаның мемлекет туралы пікірі туындайды, ол мемлекеттің мақсаты — адамның еркіндігін қамтамасыз ету деп тұжырымдайды. Жансеп: Спиноза адамды өмірдің барлық жағдайында да еркін болуға шақырады. Тіпті өлімнен де қорықпау керек, себебі мәңгілік ештеңе жоқ. Сондықтан да еркін адам өлім туралы мейлінше аз ойлайды, өлім туралы күні-түні қайғырып, мұңға бату — құлдықтың бір түрі. Спиноза адамдарды өз бақытсыздықтарына салыстырмалы түрде қарауға шақырады (біз «философиялық» деп атап жүрген көзқарас). Өмірде бәрі де өтпелі, қазіргі сәтсіздік — себептіліктің бір звеносы, әлем деңгейінде ол болмашы ғана нәрсе. Бір қарағанда үстіртіндеу болғанымен, Спинозаның бүл философиясы өмір туралы ойланған адамның жан жарасын жеңілдетуге біршама пайдалы. Ол адамды тәуелсіз, еркін, ешкімге де, ештеңеге де жалтақтамай өмір сүруге үйретеді және дүниедегі құбылыстардың, адам өміріндегі проблемалардың бәрі де уақытша, өтпелі екендігін дәлелдейді. Өмірден жиі түнілетін қазіргі заман адамына Спиноза философиясы аса пайдалы. АЛЬБЕР КАМЮ (7 қараша, 1913ж, Мондови, Алжир – 4 қаңтар, 1960ж, Вильблевен, Франция) — француз жазушысы (әдебиетшісі), әрі философы, публицист, экзистенциализм өкілі. Көзі тірісінде оны «Батыстың ар-ұяты» деп атаған. 1957 жылы әдебиет саласы бойынша Нобель сыйлығына ие болды. Философиялық шығармалары: «Сизиф туралы аңыз», «Бүлікшіл адам», «Бөгде», «Індет», «Құлау», «Калигула», «Жаңылыс», т.б. Оның шығармаларында жатсыну мәселесі қойылып, адамға тән болатын абсурдтық сезім қарастырылады. Абсурд ол үшін өз шектілігін түсіне білетін анық та айқын ақыл-ой. Дүниенің өз мағынасы жоқ, ал тек өмірге мағына беретін «адам ақиқаты» бар. Осы ақиқатқа сүйене отырып, адам лайықты өмір сүре беруге тиіс. «Бүлікшіл адам» атты еңбегінде А.Камю адамның еркіндігі мен құқықтары туралы мәселелерді көтеріп, гуманистік тұрғыдан шешуге, сөйтіп адамды еркіндік пен сұлулық жолын таңдауға, жан-жақты рухани дамуға шақырады. Камю философиясының басты мәселесі – өмір мәні мәселесі, шын мәнінде адам өмірі мағынасыз, мәні жоқ. Адам өмірі – абсурд, қисынсыз, негізсіз. Өмір алдында – тұнғиық, ештеме, ажал, өлім тұр. Абсурдтік бүлік экзистенциализмі. Бұл дүние – бөтен, жат, қорғансыз, құқықсыз, дәрменсіз, дүдәмал, немқұрайды дүние, ондағы адам өзін «бөгде» сезінеді. Тек өлім табалдырығының алдында ғана адам бұл дүниеде өзін еркін, тыныш және бақытты сезінеді. Абсурд – барлық философиялық мәселелерді ашатын кілт, болмыс пен ойлаудың, барлық мүмкін болатын әрекеттердің, өмір сүрудің өзегі. Камю шындықтық дегеніміз қисынсыздық, ақылға сыймайтындық – деп жазды. «Мен осы хаостан өзгені, осы кездейсоқтықтың билігінен, осы анархиядан туындайтын қасиетті тепе-теңдіктен өзгенің бәрін, мені қоршаған дүниені, жалпы дүниені терістеуім мүмкін». Осындай дүниеде рационалдық таным бізге «жол көрсеткіш» бола алмайды. Дүние иррационалдыққа, мағынасыздыққа толған және «орасан иррационалдық» тұтастықта қалған. «Тек нағыз бір-ақ философиялық мәселе бар – ол өзіне қол салу мәселесі, өз жанын өзі қию мәселесі. Өмірді сүру, не сүрмеу, ол оған тұра ма, не тұрмай ма, осыны шешу – философияның түпкілікті мәселесіне жауап беру. Одан басқаның бәрі – дүние үш өлшемді ме, парасат тоғыз немесе он екі категорияны басшылыққа ала ма – бұл екінші қатардағы мәселе». Адамның жалғыздыққа душарлығы, оның ажалдығы, ашылмауы, тіршіліктің қисынсыздығы және трагизмі, ностальгия және дүние әурешілігінен, әлемдік хаостан жатсыну – осының бәрі Камю шығармашылығының өзегін құрайды. Пессимистік иррационализм мен рационалдық танымның қақтығысын Камю былай көрсетеді: «Мен ештемеге сенбейтінімді және барлығының қисынсыздығы жөнінде айқайлаймын, бірақ мен өзімнің айқайыма күмандана алмаймын және ең болмағанда өзімнің наразылығыма сенуім керек. Осылай маған абсурд тәжірбиесінде берілетін ең алғашқы және жалғыз айғақ нәрсе - ол бүлік». «Бір адам зардап шеккен зұлымдық, барлығы үшін жұқпалы індет болады. Дариға: Біздің күнделікті сынағымызда бүлік, ойлаудағы «когито» ролін ойнағандай ойнайды: бүлік ең алғашқы айғақтық. Бірақ бұл айғақтық кісіні жалғыздықтан арылтады, барлық адамдар үшін бірінші құндылықтың негізі болатын – жалпылық болады. Мен бүлік шығарып тұрмын, сондықтан өмір сүріп тұрмыз». Дүниені басқаруда қисынсыздық емес, бір мағына бар, бірақ оны түсініп шешу өте қиын- осы ұстатпайтын мағынаны ашатын кілт – бүлік болып табылады. Философиялық көзқарастары: Ол құдайға сенім жоғалған, барлық сүйеніштен айырылған бұл әлемдегі құндылықтар қақтығысында өмір сүріп отырған адамның санасын таңдайды. Сүйеніш іздеудің мәні жоқ екендігін ұққан, санасы «жұлмаланған» мұндай адам ендігі жерде тек қана өзіне сенуі тиіс. Тек бір ғана нәрсе бар - адам өмірінің ашықтығы. «Психологизмдегі ілім мен пікір» (1914), «Уақыт және болмыс» (1927), «Техника туралы мәселе» (1935), «Болмыс және уақыт», «Жалған сүрлеулер» (Ешқайда апармайтын жолдар) (1950), «Тілге баратын оқапта» (1959), «Метафизикаға кіріспе», «Ойлау дегеніміз не?» (1954), «Проселок», «Дүние дидары дәурені» («Время картины мира») (1938), «Что такое метафизика?», «Европейский нигилизм», «Доклады и статьи» (1954), «Тождество и различие» (1957), екітомдық «Ницше» (1961) т.б. Мартин Хайдеггер – бүгінгінің ең көрнекті ақылдыларының бірі. Ол бейклассикалық әлемге өту үшін ерлікке татитын қызмет атқарды. Хайдеггер Батыс философиясы үшін дәстүрге айналған субьектіні (адамды) обьектіге (табиғатқа) қарсы қоюды жоққа шығарып, шығыстық тәжірибиеге тән «адам және әлем» деген тұтас контексті қайта қалпына келтіруге талпынған. 458 Сондықтан ол өзінің философиясын Шығыс пен Батысты, Европа мен Азияны жалғап тұрған желіге теңейді. Хайдеггердің іргелі онтологиясы, әлем мен адам туралы жаңа ілімі шығыстық және батыстық елдерде ерекше танымал ілімге айналды. Оны африкалықтар мен француздар, немістер мен жапондықтар, қытайлар мен испандар оқиды. Оны қазақтар да оқыды және оның тұжырымдамасы қазақ ойшылдарының, ең әуелі Абайдың философиялық ізденістеріне жақын екенін аңғарды. Философиялық көзқарастары: Философия дамуының күрделі жолын сыни тұрғыдан пайымдай отырып, М.Хайдеггер өзінің «Болмыс және Уақыт» еңбегінде адамның әлемнен бөлінуі техникалық өркениетке тән деп сипаттайды. Техникалық өркениет адам мен әлемді бір-біріне қарсы қояды, ал субьект пен обьект бөлінісінің философиялық негізделуі, сонымен қатар субьекттің обьектіге белсенді ықпалы мен оны бағындыруы Жаңа заманда жүзеге асты. Европалық нигилизм феноменін сынап зерделей отырып, М.Хайдеггер болмыс тақырыбына оралып, адамның өз болмысын өзекті мәселе ретінде қарастырады. Философтың ойынша адам осындағы – болмыс болып табылады. Адам өмірі көбіне мәнсіздікті сезінумен, жалғыздықпен, азап шегумен байланысты. Олай болса, не нәрсе мән болып табылады? Мәнді болып табылатын нәрсе - адамның нақты болмысы, уақыттағы болмыс. Адамның өмір сүруі бүкіл бүтінді, әлемді өзіне қамтитын «осы» мүмкіндігін жүзеге асырумен сипатталады. Демек, «Болмыстың болмысы» мәнді болып шығады, ал оны ұғыну үшін тілге құлақ түру қажет, тілдің өзін сөйлету керек. Тіл арқылы әрбір адам өзін-өзі ашады, өзінен хабар береді, өзінің жағдайын, көңіл-күйін білдіреді, ал сол арқылы өзінің әлемге деген, өзіне деген қатынасын айқындайды. Ал бұл поэзиялық тілде мүмкін болады. Дәл осындай тіл адамның жағдайын, көңіл-күйін, оның өзіндігін, ол қандай болса соған сәйкестігін ашып көрсетеді. Поэзия әлемді, ондағы ахуалдандыру «тәсілін ашып», поэзия тілі арқасында адам өзінің кім екенін, мақсаты мен тағдырын таба алады. жүктеу/скачать 31,94 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|