Дәріс Отбасы және қазіргі заман Отбасы және неке түсінігі

Дәріс 6. Отбасы және қазіргі заман 
 
1.
 
Отбасы және неке түсінігі
2.
 
Некелік-отбасылық қатынастардың тарихи типтері 
3.
 
Некедегі рөлдер мен қарым-қатынас 
4.
 
Отбасының теориялық талдауы 
5.
 
Ажырасу 
 
Отбасы тарихи өзгеріп отыратын әлеуметтік құбылыс, себебі формасы өндірістік 
қатынастарға, оның ішінде меншіктік қатынастарға тікелей тәуелді. Отбасы - белгілі бір 
әлеуметтік нормалар, санкциялар, мінез-құлық, ерлі-зайыптылар, ата-аналар мен балалар
арасындағы қарым-қатынастарды реттеушілікпен сипатталатын әлеуметтік институт
болып табылады. 
Қазіргі заманда бір типті отбасы жоқ. Отбасылық қатынастардың формалары түрліше 
болуының себебі белгілі бір қоғамның даму дәрежесімен және ондағы қоғамдық 
қатынастардың сипатымен анықталады. Қазіргі кезде бар отбасының типтері мыналар: 
тотемдік қауым (ру), патриархальды туыс топ, патриархальды отбасы және жеке отбасы. 
Патриархальды туыстар тобы (туыстық отбасы) өткен замандарда үндіевропалық 
халықтардың бәрінде болған, ал кейбір халықтарда қазір де бар. Бұл отбасында бірнеше 
ұрпаққа жататын отбасы мүшелерінің бәрі туысқан аға-іні, апа-сіңілі болып табылады. 
Отбасының басшысы біреу-ол отбасының атасы болып табылады. 
Мұндай отбасы тибеттіктерде және Оңтүстік Индияда тұратын тода деген халықта 
кездеседі. Моногамды патриархальды отбасында оның басшысы мүліктің бірден-бір иесі 
болып саналады. Жеке отбасы –бүгінгі таңда дүниеде ең кең тараған отбасының түрі. Бұл 
отбасы енді тек әлеуметтік топ қана емес, сондай ақ заң жүзінде бекітілген топ. 
Отбасы 
көптеген 
қоғамдық 
ғылымдардың: 
әлеуметтанудың, 
құқықтанудың, 
этнографияның психологияның, демографияның зерттеу обьектісі болып саналады. 
Отбасы әлеуметтануы екі бағытта дамып келеді. Оның бірінші бағыты бойынша 
отбасының тарихы зерттеледі, екінші бағыт әлеуметтік институт ретіндегі қазіргі 
отбасының қалпын және шағын әлеуметтік топ ретіндегі жағдайын зерттейді . 
Әлеуметтану отбасының функцияларына, отбасы саласындағы келеңсіз құбылыстарға
(ажырасу санының артуы, жалғыз бастылардың санының өсуі) талдау жасауға да үлкен
көңіл аударады. 
Отбасының локалдануы - бұл тек туыстық қарым-қатынастармен шектеліп қалмай
туыстардың бірлесе өмір сүретіндігін де мойындайды, сондықтан олардың тұрмысында
ортақ элементтердің болуы, отбасымүшелерінің экономикалық өзара көмек көрсетуі 
ұнемі ұшырасып тұрады. 
Отбасының құрылымы - бұл оның негізгі элементтерінің тұтастығын қамтамасыз ету тәсілі 
болып саналады. 
2. Отбасындағы билікті бөлу, яғни билікке, лидерлікке ие болу және ондағы міндеттерді 
бөлу сипатына қарай отбасының екі типі сақталған. Оның біріншісі —дәстүрлі немесе 
авторитарлық отбасы. Дәстүрлі отбасында мынандай сипаттар тән: 
· Ер адам негізгі мәселелер бойынша шешім қабылдаушы болып саналады, оның
қожайындығы басым; 

· әйелдің ер адамға экономикалық жағынан тәуелділігі; 
· отбасындағы міндеттерді бөліп, ер адамның және әйелдің міндеттерінің бекітілуі. 
Отбасындағы билікті бөлуге орай қалыптасқан отбасының екінші түрі - згалитарлық немесе 
демократиялық отбасы. Бұл отбасында: 
· ұй шаруасына қатысты міндеттердің отбасы мүшелері арасында тең, әділ бөлінуі; 
· ерлі - зайыптылардың тұрмыстық мәселелер бойынша бірлесіп шешім қабылдауы; 
· демалыстарын бірге өткізуі, балалар тәрбиесіне бірдей қатысуы тән. 
Ерлі-зайыптылардың немесе олардың ата-аналарының, туыстарының алатын орнына қарай 
отбасылар гемогенді және гетерогенді болады, Гемогенді отбасында ерлі-зайыптылар 
бірдей әлеуметтік жіктен шыққандар болса, ал гетерогенді отбасында олар әртүрлі 
әлеуметтік топтардан, касталарлдан, таптардан тарайтындар. Отбасы мен некені 
әлеуметтік және демографиялық белгілерінің ерекшеліктеріне қарап гомогамдық отбасы 
және гетерогамдық отбасы деп бөлу әдісі де қолданылады. Гомогамдық отбасы 
мүшелерінің ұлты, жас мөлшері, кәсібі, білімі біртектес болса, ал гетерогамдық отбасында 
бұл көрсеткіштер керісінше әр түрлі болып келеді. Отбасы кеңістік-аумақтық, яғни тұрған 
мекег-жайына қарап патрилокалды және матрилокалды болып бөлінеді. Патрилокалды 
отбасында жас жұбайлар кұйеуінің әкесінің ұйінде тұрады, матрилокалды отбасында 
келіншек пен кұйеу жігіт әйелдің ата-анасының ұйінбірге мекендейді. Жас жұбайлар ата-
аналарынан мұлдем бөлек тұратын болса, онда оны неолокалды отбасы дейді . 
Әрбір қоғам некеге отырар жастарға таңдау берерде отау тігушілердің өздеріне қандас 
шағын топқа жатпайтын, бөтен жердегі адамға ұйленуіне ғана рұқсат етеді, бұл құбылысты
экзогамия деп атайды. 
Некеге отырар кезде тек өз тобының ішінен ғана жұбай тандауды талап ететіндер де бар, 
мұндай мәдени үлгі эндогамия деп аталады. Экзогамиялық және эндогамиялық некелермен 
қатар некенің моногамия және полигамия деген түрлері де бар. Моногамияда бір ер 
адам бір ғана әйелмен некеде тұрады. Полигамияда бір жұбайлардың бірінің, яғни
бір әйелдің бірнеше ер адамдармен немесе бір ер адамның бірнеше әйелмен некеде 
болуы. 
Отбасының маңызы оның атқаратын қызметі арқылы анықталады. Екінші сөзбен 
айтқанда, отбасының мазұны мен қатынасы тікелей байланысты. Отбасы қоғамның 
бастапқы ұясы, қоғамдық әлеуметтік құрылымның негізгі элементтерінің бірі бола 
отырып, көптеген ұясы, қоғамдық әлеуметтік құрылымның негізгі элементтерінің бірі 
бола отырып, көптеген әлеуметтік қызметтерді атқарады. 
Отбасының бірінші міндеті - ұрпақ жалғастыру қызметті. Бұл барлық тарихи кезеңдерде 
қоғам үшін де, жеке адам үшін де маңызды қызметті болып келеді. Бірақ жұбайлардыңн 
балалы болу тілегі, қоғамның қай кезеңінде болмасын, оны қанағаттандыратын әлеуметтік 
жағдайларға сәйкес өзгеріп отырған, қазіргі де солай. Мысалы патриархальды отбасы – 
шаруашылық экономикалық қажетіліктен туған. Қоғам әр түрлі әлеуметтік саясатты 
басшылыққа ала отырып, яғни өмірге адам әкелудің экономикалық, әлеуметтік 

жағдайларын жасай отырып, ерлі – зайыптылардың өз тілегінен көп не аз баласы болуына 
итермелейді. Мыс. Қытай отбасында бір бала ғана болу саясаты жүргізілді. Бұл тарихи 
факт. Мұның зиянды жағы – отбасында бір баланың болуы ұрпақ жалғасуына, халықтың 
өсуіне кері әсерін тигізеді. Соның нәтижесінде туу азаяды да, елдің еңбек ресустарының 
негізі болатын жұмысқа қабілетті адамдар азайып кетеді. \ 
Отбасының екінші маңызды қызметі - материалдық – экономикалық және тұрмыстық - 
шаруашылық мәселелері. Отбасының бұл қызметті қазіргі уақытта бірінші орынға 
көтеріледі, себебі халықтың әлеуметтік жағдайы төмендеп кетті. Сонымен бірге отбасы 
мүшелерінің экономикалық тәуелділігі артты., әсіресе көп балалы отбасында. Отбасы 
мүшелелерінің шаруашылық - тұрмыстық қызметін ерлі – зайыптылар бірігіп атқаруы 
қажет. Бұрынғы кезде әйел үйде үй шаруасын жүргізді, бала туды, оны тамақтандырып 
тәрбиеледі, ал ері шаруашылық жұмысын жүргізді, отбасының экономикалық 
дербестігіне жағдай жасады. Қазіргі жағдай өзгерді. Әйелдер ерлермен бірдей жұмыс 
істейді. Сондықтан шаруашылық – тұрмыстық қызметті бірігіп атқару өмір талабына 
айналды. 
Отбасының қызметтерінің бірі – тәрбиелеушілік қызметі: оны қоғамдық тәрбиенің ең 
тиімді деген жүйесі де алмастыра алмайды. Оның негізгісі – баланы өмірге келтіру ғана 
емес, сонымен бірге оған әлеуметтік - мәдени ортаның құндылығын қабылдаттыру, үлкен 
ұрпақтың тәжірбиесін жас ұрпақа жеткізу, бойына сіңіру, яғни балаларын өздерін 
қоршаған ортаға және қоғамға пайдалы азамат етіп өсіру әке – шешенің маңызды міндетті. 
Отбасының тәрбиелеушілік міндетіне тікелей байланысты оның тағы бір қызметі бар. 
Оны дамытушы міндет деп атауға болады. Ата – аналар балалардың жеке ерекшеліктерін 
неғұрлым ертерек байқау керек. Сонда ғана балар өздерінің ішкі қабілеті мен дарынын тез 
дамытады. Жас күнінен бастап олардың қабілетін байқап, оған сәйкес тәрбиелеу бағдар 
беру қажет. Отбасының жыныстық міндеті де бар. Отбасының бұл міндеті жайлы соңғы 
уақытқа дейін айтылмай келді, ал бұның маңызы басқа қызметтерінен бір де бір кем емес. 
Зерттеушілердің көрсетуіне қарағанда, жыныстық жағынан сәйкестік рухани сәйкестіктен 
кейін үшінші орын алады. 
Отбасының құрамы деп олардың мүшелерінің өзара жиынтығын айтамыз, оған 
туысқандықтан басқа рухани, азаматтық қатынастар, билік, бедел қатысы да жатады. 
Жұбайлардың өзара билік белесіне сәйкес отбасының екі түрі болады. 1. Демократиялық; 
2. Традициялық немесе авторитарлық. 
Бала санына байланысты 4 түрі отбасы болады: 1. Көп балалы; 2. Орташа ( екі балалы ) 3. 
Бір балалы; 4. Баласыз отбасылар. 
Отбасы әр түрлі басқа жағдайларға байланысты да топқа, түрге бөлінеді. Олардың шартты 
сипаты түрліше. Мысалы, баланы тәрбиелеу әсеріне қарай жайлы және жайсыз отбасы 
болады. Материалдық жағдайына қарай, табысына қарай да отбасы жоғары, орта, төмен 
болып бөлінеді. 
Отбасы әлеуметтік институт ретінде. Отбасы әлеуметтік институт есебінде адам 
қоғамнының қалыптасуы мен бірге пайда болды. Отбасының дербестігі болғанымен, бірақ 
отбасылық қатынастар қоғаммен, оның дамуымен тікелей байланысты. 
Отбасы – кіші әлеметтік топ, ал оның мүшелері некемен немесе қаны бір туыстығымен, 
тұрмыстың ортақтығымен және өзара адамгершілік жауапкершілікпен байланысты. 

Отбасы – қоғамның бастапқы ұясы, қоғамның әлеуметтік құрылымының негізі болып 
табылады. 
Ер мен әйел - отбасының екі ірге тасы, бұл ірге тас үйленумен құрылды. Отбасында 
адамдар ұрпақ жалғастырады. Сонымен қатар қоғамның қартайған, еңбекке жарамсыз 
мүшелеріне қамқорлық та осындай іске асырылады. Отбасы тұрмыстық қатынасты 
қалыптастырудың да алғашқы ұясының бірі. 
Отбасының негізін қалайтын неке - ол ерікті де тең болуы керек, күштеп немесе 
тәуелділіктің салдарынан некелестіруге болмайды. Отбасы әртүрлі жыныстар арасындағы 
жұбайлық қатынас болғандықтан, табиғи, адалдық – экстетикалық қатынасқа негізделуі 
керек, жұбайлардың сүйіспеншіліктен қанағат алуы материалдық есепке негізделуі тиіс. 
Отбасының қоғамдық құндылығы тек меншікке, мұрагерлік мүддеге негізделмеуі қажет, 
ол жеке адамдардың рухани қалыптасу, дамуына байланысты болуы қажет. Сондықтан да 
қоғам некелік - отбасылық қатынастың нығаюына тікелей ынталы болып, соған 
қамқорлық жасайды. Отбасы жұбайлардың, ата – аналардың қоғам алдындағы 
жауапкершілігі нәтижесінде дамып, нығая түсуі керек. 
Социологтар неке мен отбасының рухани-адамгершiлiк негiзi махаббат пен парыздық, 
жауапкершiлiк пен мiндеттiң бiрлiгi деп атап көрсетедi. 
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
1. Абсаттаров Р., Дакенов М. Әлеуметтану. Алматы, 2014 
2. Иекенов А.И. Әлеуметтану негіздері. Алматы, 2014 
3. Қарабаев Ш.Қ. Әлеуметтану негіздері. Алматы, 2017 
4. Рахметов Қ.Ж., Болатова А.Н., Исмагамбетова З.Н., Социология. Алматы, 2013 
5. Биекенов К.У., Биекенова С.К., Кенжакимова Г.А. Социология: учебное пособие. 
Алматы, 2016 
6. Бринкерхоф Д., Уейте Р., Ортега С. Әлеуметттану негіздері. Алматы,
Ұлттық аударма бюросы, 464 б., 2018 
7. Ритцер Д., Степницки Д. Әлеуметтану теориясы. Алматы, Ұлттық аударма
бюросы, 856 б., 2018 
8. Волков Ю.Г., Мостовая И.В., Добреньков В.И. Социология: Учебник. М.: Гардарики, 
2013. 
9. Кравченко А.И. Социология: учебник для вузов. М., 2014. 
10. Жаназарова Ж. З. Семья и общество. – Алматы, 2014. 
11. Кодекс РК «О браке (супружестве) и семье». Алматы, 2014