Дәрістердің ҚЫСҚаша мазмұны дәріс – «Бастауыш мектептегі критериалды бағалау» жоо-дағы оқу пәні ретінде
| ТҮСІНІКТІ НАҚТЫЛАУ
|
|
Холистикалық бағалау – ағылшынша «holism», грек «holos» тұтас қысқа мерзім ішінде және жалпы түрде бағалау |
Қалыптастырушы бағалаудың пайда болуына байланысты ғалымдардың «Білім беру бағдарламасын тұрақты жетілдіруде өзіндік орны бар» бағамдау үдерісін сипаттау үшін «қалыптастырушы» деген терминді алғашқы болып Майкл Скривен қолданған (1967) деген факті кең тараған. Сондай-ақ, ол бағамдау «мектеп басшыларына бірыңғай білім беру бағдарламасын әзірлеп, бағамдау үдерісін өзінің бастапқы рөлінде қолдану арқылы оны қайта қарай отырып, мектеп жүйесі жұмсайтын шығындарды ақтау мақсатындабасқа баламалармен салыстырғанда айтарлықтай артықшылығы бар ма екені туралы шешім қабылдауға мүмкіндік береді» деп атап өтті. Осы ретте «бұл рөлдегі бағамдауды жіктеу үшін «қалыптастырушы» және «жиынтық» терминдерін ұсынған.
Екі жыл өткеннен кейін Бенджамин Блум (1969) мектеп тестілеріне дәл осындай айырманы қолданды: оқыту оқу үдерісінің әрбір сатысында кері байланыс ұсынып, түзетіп отыру мақсатында «қалыптастырушы бағамдауды» қолдану мүлде өзгеше. Қалыптастырушы бағамдау дегеніміз оқу үдерісінде мұғалімдер мен оқушылар көмек ретінде қолданатын қысқа тестілер бойынша бағамдау дегенді білдіреді. Мұндай тестілерді жіктеп, бағамдаудың пікір тұжырымдауға көмектесетін бөлігі ретінде қолдануға болғанымен, біз қалыптастырушы бағамдауды баға қою үдерісінен бөліп алып, тікелей оқыту үшін қосымша құрал ретінде қолдану анағұрлым тиімді.
Бенджамин Блум өзінің әріптестерімен бірге кейінгі жұмыстарында «қалыптастырушы бағамдау» терминін қолдануды жалғастырды, ал Ұлыбританияда жоғары оқу орындарында «негізгі бағалаудың алдындағы кез келген бағалауды» сипаттау үшін «қалыптастырушы бағалау» термині қолданылды. Бірақ ХХ ғасырдың 70-ші жылдары мен 80-ші жылдарының басында термин зерттеушілер мен практиктердің назарына іліне қоймады. Жалпы «қалыптастырушы бағалау» мен «қалыптастырушы бағамдау» терминдері тестілер тәрізді ресми бағалау рәсімдерін атау үшін қолданылды.
Натриелло (1987) және Крукстың (1988) ертедегі зерттеулерін толықтыру мақсатында Блэкпен Уильям (1998) сыныптағы қалыптастырушы бағалаудың ықпалы туралы зерттеуге шолу жасады. Өздерінің шолуларындағы ақпараттың көпшілікке қолжетімді болуын қамтамасыз ету мақсатында олар мұғалімдер мен саясаткерлерге арнап өз зерттеулерінің нәтижелерінің саясат пен тәжірибеге ықпалы туралы мақала әзірлеп, Блэк және Уильямс (1998) қалыптастырушы бағалауға төмендегідей анықтама берді: «Біз мұғалімдер оқушыларды және оқушылар өздерін бағалау үшін орындайтын барлық шараларды қамту үшін «бағалау» деген жалпы терминді қолданамыз, бұл шаралардың көмегімен оқумен оқыту үдерістерін түрлендіру мақсатында кері байланыс ретінде қолдануға болатын ақпарат аламыз. Оқушы қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін оқытуды икемдеуде осы дәлелдер қолданылса, бұндай бағалау қалыптастырушы бағалауға айналады».
Луни: «Қалыптастырушы бағалау – оқудағы қажеттіліктерді анықтап, сәйкесінше оқыту үдерісін өзгерту мақсатында оқушының алға ілгерілеуі мен материалды игеруін жиі, интербелсенді бағалау» деп анықтама берген (2005).
Каль: «Қалыптастырушы бағалау мұғалімдер оқушылардың өтіліп жатқан тақырыптар мен дағдыларды игеруін бағалау үшін қолданатын құрал. Белгілі бір тақырып өтіліп жатқанда оқушының қате түсінігін және түсінбеген мәселелерін анықтаудың «өзегі» болып табылады» (2005) деген.
Бағалау туралы тәжірибелерді зерттеу нәтижелері Ұлыбритания ғалымдарынан құрылған Бағалауды реформалау тобы бағалаудың жеті қағида ұсынады:
оқыту және оқудың ажырамас бөлігі болып табылады;
балаларды оқу мақсаттарымен таныстыруды көздейді;
стандарттарды білудге және көмек көрсетуге бағытталған;
өзін-өзі бағалауға тартуды көздейді;
балаларды өздерінің алдағы қадамдары мен оларды қалай қолдану қажеттігін анықтауға көмектесетін кері байланыспен қамтамасыз етеді;
әрбір оқушының оқуға сенімін нығайтады;
оқушылардың да, мұғалімнің де бағалау деректеріне шолу жасап, олар туралы рефлексиялауын көздейді (Броудфут және басқалар, 1999).
Осындай бағалауды сипаттауға арналған терминді іздеген кезде олар оны қолдану аясының көптігінен «қалыптастырушы бағалау» термині пайдасыз болуы мүмкін деп ұйғарды:
«Қалыптастырушы» деген терминді түрліше түсіндіруге болады және әдетте жиі жүзеге асырылып, оқытумен бірге жоспарланатын бағалауды білдіреді. Мұндай бағалаудың құрамында оқуға көмектесетіндер деп анықталған барлық сипаттамалардың болуы міндетті емес. Мұғалімге егжей-тегжейлі түсіндіруді немесе машықтануды қажет ететін салаларды анықтауға көмектесуде қалыптастырушы болуы мүмкін. Оқушыларға өз жұмысына берілген бағалау немесе жасалған ескертулер олардың тапсырманы дұрыс не қате орындағанын ғана көрсетіп, оқуда әрі қарай алға жылжудың жолдарын нұсқамауы ықтимал (Броудфут және басқалар, 1999).
Броудфут, Догерти, Гарднер, Харлен, Джеймс және Стобарт (2002) және т.б. ғалымдар «Оқушылар оқудың қандай сатысында екенін, қандай бағытта жүру және сол бағытқа қалай жету керектігін шешу мақсатында мұғалім мен оқушылардың дәлелдерді іздеуі және түсіндіру үдерісі» деп өздері анықтама берген және «оқу үшін бағалау» терминін қолдайды.
Бұған дейін «оқу үшін бағалау» термині Гарри Блэк мақаласында жариялады (1986). Сондай-ақ, бұл термин 1992 жылы Америкалық білім беру саласындағы зерттеушілер қауымдастығының мақала тақырыбы (Джеймс, 1992) болса, үш жылдан кейін Рут Саттон (1995) кітабына атау етіп алды. АҚШ-та Рик Стриггинс бұл терминнің таралуына көп еңбек сіңірген автордың бірі болып табылады.
Британия (2001) мен АҚШ-тағы (2005) екі конференцияның жұмысының негізінде 2009 жылы Даниде өткен «Оқу үшін бағалау» жөніндегі халықаралық конференцияда мынадай анықтама қабылданған:
Оқу үшін бағалау – ізденетін, ойланатын, диалогтан, таныстырылымнан, қадағалауданалынған ақпараттың негізінде әрекет ететін, сол арқылы күнделікті оқуды жақсартатын оқушылардың,мұғалімдер мен сыныптастардыңкүнделікті жұмысының бөлігі (Кленовски, 2009).
«Оқу үшін бағалау» тіркесін «оқуды бағалаумен» салыстырғанда, тартымдырақ екені сөзсіз, бірақ Беннет (2009) айтқандай, бір терминді екіншісімен ауыстыру анықтамамен байланысты қиындықтарды жеңілдетуге ғана көмектеседі.
Алайда, Блэк,Уильям және олардың әріптестері атап өткендей, бір жағынан оқу үшін бағалау мен оқуды бағалау арасындағы айырмашылық, екінші жағынан қалыптастырушы бағалау мен жиынтық бағалау арасындағы айырмашылық мүлде әртүрлі болып табылады. Жоғарыда аталған бірінші айырмашылық бағалау жүзеге асырылатын мақсатпен байланысты, ал екіншісі, өзі бағытталған қызметке тікелей қатысты болады. Блэк, Уильям және олардың әріптестері оқу үшін бағалау мен қалыптастырушы бағалау арасындағы қатынасты: «Оқу үшін бағалау бұл – ең алдымен оқушылардың оқуын алға ілгерілету мақсатында әзірленетін және қолданылатын кез келген бағалау. Осылайша, есеп беру, рейтинг құрастыру немесе біліктілігін растау мақсатында әзірленетін бағалаудан ерекшеленеді. Бағалауға арналған жаттығулар мұғалімдер мен оқушылар өздерін және бірін-бірі бағалауда кері байланыс ретінде қолдана алатын ақпарат берген жағдайда ғана бұл жаттығулар оқуға жағдай туғызады. Оқу қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында оқыту барысында ескерілген жағдайда ғана бағалау «қалыптастырушы бағалауға» айналады – деп тұжырымдаған.
2009 жылы Блэк пен Уильям өздерінің бастапқы анықтамасын сәл басқаша тұжырымдады, бұл Бағалауды реформалау тобының анықтамасымен үйлестірді. Олардың тұжырымдауынша, қалыптастырушы бағалау: оқуда алдағы қадам туралы шешім қабылдау үшін мұғалімдердің, оқушылардың және сыныптастарының жетістіктері туралы ақпаратты қаншалықты іріктейтіндігіне, үсіндіретіндігіне және қолдануына байланысты.
Кронбахтың (1971) байқауынша, бағалау бұл – қорытынды жасау рәсімі. Қорытынды оқушының ағымдағы үлгерім деңгейіне немесе оның болашақ нәтижелеріне қатысты болса, бағалау жиынтықтау қызметін атқарады. Егер қорытынды алдағы оқуды барынша арттыра алатын оқыту жаттығуларына қатысты болса, бағалау қалыптастырушы қызметін атқарады. Демек, жиынтық пен қалыптастырушы арасындағы айырмашылық – бағалау түріне емес, бағалау барысында алынған ақпараттың негізінде жасалған қорытынды түріне байланысты. Бағалау барысында алынған бір ақпарат екі түрлі қорытынды жасауға жарауы мүмкін. Жалпы алғанда, алдағы қадамдарды анықтаудан гөрі, оқушының оқудың қандай сатысында екенін анықтау жеңіл.
Осы анықтамаға қатысты пікірталаста Блэк пен Уильям (сонда) бірнеше мәселені атап көрсетті:
1. Мұғалім, оқушы немесе сыныптасы болсын – кез келген адам қалыптастырушы бағалау жүргізе алады.
2. Анықтама шешімге бағытталған. Бұл ретте деректердің негізінде шешім қабылдауға емес, шешімнің негізінде дерек жинау басты назарға алынған. Нақты айтқанда, оқушыларға қойылатын талаптар тұрғысынан жиналған қарапайым деректер деп қабылдайтын болсақ, деректер негізінде шешім қабылдауды сол шешімнің негізінде дерек жинаумен салыстыра алуға болады. (Вайнер, 2011). Бұл өте маңызды, өйткені деректер негізінде шешім қабылдау барысында ең алдымен оқушыларға қойылған талаптардың неге қол жеткізуге көмектесетінін ескермей, жай ғана дерек жинауға назар аударылуы мүмкін, осылайша оқушылардың не үйренуі керектігіне қойылған талаптар екінші кезекте қалып қояды. Ал не істелуі керектігі туралы шешім қабылдаудан бастайтын болсақ, нақты белгілі бір қорытындыны толықтыратын деректер ғана жиналады.
3. Анықтама оқытудағы келесі қадамдарға қатысты қорытындының дұрыс болуын талап етпейді. Адамдарды оқытудың күрделілігін есепке алатын болсақ, оқыту іс-әрекетінің кез келген реті тиісті әсер береді деп кепілдік беру қиын. Жинақталған деректер бағалаудың шынайылығын дәлелдейді.
4. Анықтама дәлелдерді түсіндіру нәтижесіндеоқытудың түрлендірілуін талап етпейді. Бағалау барысында іріктеп алынған дәлелдер мұғалімнің бастапқы жоспарлаған шаралары, шындығында, іс-әрекеттің ең озық әдісі екенін білдіруі мүмкін.
Блэк пен Уильям олардың анықтамасының салдарларының бірі қалыптастырушы бағалау «оқу үдерісін ретке келтіру мақсатында оқытудағы «ықтимал сәттерді» құрып, оның берік қалануын көздейтіндігінде деп түсіндіреді (2009).
Алайда, мұндай ықтималдық сәттері ауадан алынбайды. Мұғалімдер, сыныптастар және оқушылардың өздері осындай ықтималдық сәттерінде білім түзіп, оны тұрақтандыру жолдары оқытуды жоспарлауды, білім беру бағдарламасын, педагогиканы,психологияны және таным теориясын қарастыруды көздейді. Алайда, оқудағы осы ықтималдықсәттеріне ерекше назар аударылса, «бағалау»ретінде қарастыруға болатын оқытуаспектілері назарсыз қалады, осылайша қалыптастырушы бағалау тұжырымдамасын барлық оқуды қамтитын деңгейге дейін кеңейтуге кедергі келтіреді, тиісінше, қажеттімәселелер назарсыз қалады.
Ал, оқытуды, әдістерді жақсарту мүмкіндіктерін анықтауға бағытталған оқу үшін бағалау (ОүБ) дербес тұжырымдама ретінде 1999 жылдан кейін қолданысқа енді. Оған себеп болған «зерттеу нәтижелері туралы мұғалімдерді және әдістеме жасаушыларды ақпараттандыру мақсатымен 1989 жылдан бастап жұмыс жүргізген Ұлыбритания академиктерінен құралған Бағалау реформасының тобы (Assessment Reform Group) автор болған осы аттас (ОүБ) кітапша жарияланғаннан кейін белгілі болды».
Сөйтіп, «оқыту үшін бағалау» концепциясы 1999 жылдан бастап танымал бола бастаса, Қазақстанда мұғалімдердің деңгейлік курстарынан бастап 2012 жылдан кең өріс ала бастады
Қалыптастырушы және жиынтық бағалаудың тарихи кезеңдеріндегі атауына жасалған талдау 1-кестеде көрсетілген.
жүктеу/скачать 4,69 Mb.
Достарыңызбен бөлісу:
