Дыбыстардың үндесуі
жүктеу/скачать 31,78 Kb.
|
дәріс№ 2 үндестік заңы
- Бұл бет үшін навигация:
- Жазылуы
- Әдебиеттер тізімі
| Жазылуы айтылуы
Бұрынғы бұрыңғы Жанға жаңға Дүйсенбі дүйсембі. 4. Түбір сөз с, з дауыссыз дыбыстарының біріне аяқталып, қосымша ш, с дауыссыз дыбысынан басталса с дыбысы өзгеріп ш дыбысына, з дыбысы өзгеріп с немесе ш дыбысына айналып естіледі. Мысалы: Жазылуы айтылуы Бозжанов Божжанов Оразжан Оражжан 5.Біріккен сөздердің бірінші сыңары н дыбысына бітіп, екінші сыңары б, п, к, қ, ғ, г дыбыстарының бірінен басталса бірінші сөздің соңындағы н дыбысы м немесе ң дыбысына айналып естіледі. Мысалы: Жазылуы айтылуы Жанғали Жаңғали Жанпейіс Жампейіс дауыссыз дыбыстардың үндесуі болып табылады. Тілдің ауызша фонемасында дыбыстар үндестік заңына сәйкес үнемі үйлесіп, жымдасып қолданылады. Егер айтуда осы үндестік сақталмаса, бұзылатын болса мұның өзі айтуы мен жазуы арасында өзгеріске ұшырайды. Өйткені жазу сөздің айтуын дәл бере алмайды. Оның үстіне морфологиялық принцип басшылыққа алынатын біздің жазуымызда түбірдің соңғы дыбысы көбіне өзгеріссіз жазылады. Мысалы: жан етістігінен өрбитін жанды, жанбады, жанған жоқ сияқты формаларда түбірдің бастапқы қалпы сақталып жазылады. Қысқасы морфемалардың жігінде қатар келіп акустикалық немесе артикуляциялық жақтан тіл табыса алмаған жағдайда дыбыстардың бірі екіншісін өзіне жуық басқа дыбыспен алмасуға мәжбүр болады. Алмасу - альтернация (лат. және орыс. тілінен чередование) - әр түрлі сөзформалардың құрамында кездесетін бір морфеманың бір дыбысының кіші дыбыстың өзгеруі. Сонымен дыбыстық алмасу - фонетикалық жағдайдың (көрші дыбыстың) нәтижесі, мұны комбинаторлық (лат. біріктіру, тіркесу) немесе позициялық (лат. жағдай, шеп) өзгеріс деп те атайды. Ал сәйкестік спонтанды (лат. кенет пайда болған, байланыссыз) өзгеріс түрде танылады. Үндестік заңы көрші дыбыстар мен буындардың бір-біріне ықпал етіп, бірінің екіншісіне бейімделіп тұруына негізделеді. Ықпал негізінен морфема мен морфеманың аралығында қатар келген дыбыстар мен буындардың арасында болады. Ал мофеманың өз ішіндегі дыбыстар мен буындар көп буынды сөзге тарихи дамудың нәтижесінде қалыптасқан құйма деп қараймыз да, сол дайын күйінде танимыз. Сонда түбір морфеманың соңғы буынды қосымша морфеманы тілдің қатысы жағынан жуан немесе жіңішке етіп игеріп тұрады: дала-ның, дала-ға т.б Дыбыстардың бір-біріне ықпал етіп негізінен екі түрлі болады: а) дауыс қатысына қарай (салдыр) немесе айтылу орнына (артикуляциясы) қарай. Көрші дыбыстар айтылу жағынан да бір-біріне азды-көпті ықпал етіп тұрады. Дегенімен түбір мен қосымшаның аралығында қатар келген дыбыстар алдын ала ыңғайласып, үйлесіп келетіндіктен дыбыс алмасулары да онша көп емес. Бұларға қарағанда сөз бен сөздің дыбыстар көбірек алмасуға ұшырайды. Игеретін дыбыстың орын тәртібіне қарай қазақ тілінде дыбыстардың бір-біріне ықпалы үш түрлі болады. 1.Прогрессивті (ілгерінді) ықпал - алдыңғы дыбыстың кейінгі дыбысты өзіне тәуелді етуі, игеруі. Сөздеріміздің бірыңғай жуан буынды немесе жіңішке болып келуі де ілгерінді ықпалға негізделген. 2.Регрессивті (кейінгі) ықпал - кейінгі дыбыстың алдыңғы дыбысты тәуелді етуі, игеруі. 3.Тоғыспалы ықпал - көрші дыбыстардың ілгерінді, кейінді қарсы әсері. Әдебиеттер тізімі: 1. Бейсенбаева К. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. А., 1995. 2. Мырзабеков С. Қазақ тілінің фонетикасы. А., 1993. 3. Қазақ грамматикасы. А., 2002. 4. Қараев М. Қазіргі қазақ тілі. А., 2001. 5. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. А., 11998 жүктеу/скачать 31,78 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|