ҒАРЫШТЫҚ АППАРАТТЫҢ БАҒДАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ, ТҰРАҚТАНДЫРУ ЖҮЙЕСІ

Ғарыштық аппараты (ҒА) – ғарыш кеңістігінде орналасқан және спутниктік байланысты ұйымдастыруға арналған техникалық құрылғы, яғни тығыз атмосфера сыртымен ұшатын ұшу аппараты.

Ғарыш аппараты (ҒА) - негізгі үш құрамдас бөліктен тұрады. Олар: пайдалы жүктеме, платформа және адаптер.

• 
  Пайдалы жүктеме – бұл белгі бір мақсатқа арналған құрылғы.
  
• 
  Платформа – бұл пайдалы жүктемені орналастыруға арналған және пайдалы жүктеме мен жалпы ҒА-ның жұмыс істеуіне қажетті жағдайды қамтамасыз ететін құралдарды қамтиды. Пайдалы жүктеме мен платформа жеке модульдер түрінде немесе бірыңғай конструкцияда жасалуы мүмкін.
  
• 
  Адаптер – бұл зымыран–тасығышқа ҒА-ын түйістіретін тасымалдаушы элемент ретінде қолданылады.
  

Орбитаның параметрлері ғарыш аппаратының жүйелеріне , ата п а йтқанда , бағдарлау, электр энергиясымен және  жылуме н қамтамасыз ету жүйелеріне  әсер етеді. Алайда , көп жағдайда  орбитаның параметрлері пайдалы жүктеменің сипаттамаларына  күшті әсер етеді. Сондықтан жобалаушы пайдалы жүктеменің сипаттамаларына  сүйене  отырып орбитаны және  ғарыш аппаратының талап етілетін сипаттамаларын таңдайды, мысалы, бағдарлау, электр энергиясымен және  жылумен қамтамасыз ету жүйелерін, жұмыс жасау бағдарламасын анықтайды. Содан кейін осы талаптарды қанағаттандыратын ғарыш аппаратының техникалық жағы анықталады.

Бағдарды анықтау мен басқару жүй сі – ҒА -ның бұрыштық орна ла суын а нықта уды және  оның бағда рын ба сқа руды жүзе ге а сыра ды. Е ң қа ра па йым ҒА -та ры орбитада  ба ғдарла нба ға н жағдайда еркін қозғалады неме се  пассивті әдісте рме н, мысалы, айна луме н, Же рдің ма гниттік немесе  гр вита циялық өрісіме н әре ке ттесу а рқылы ба ғда рла на ды. Соныме н қа та р ола р орбита да ғы бұрыштық орналасуын өлше тін датчикте рме н жабдықта луы мүмкін. Не ғұрлым күрде лі жүйе ле рде  ҒА -ның бұрыштық орна ла суы тура лы а қпа ра тты өңде уге а рна лға н құрылғыла р және  бұрыштық орна ла суын, жылда мдығын, кине тика лық моме нтін өзге ртуге а рна лға н ба сқа ру моме нтте рін (мыса лы, эле ктрома гнитте р) не ме се  ба сқа рушы күште рді (ре а ктивті қозға лтқышта р) тудыра тын а тқа рушы орга нда рды қолда на ды. Ба ғда рды ба сқа ру жүйе сінің мүмкіндікте рі орна ла суды, дәлдікті, жылда м әре ке т е туді, ма не вр жа са у та ла пта ры және  ұйытқытушы әсе рле рге  қа тысты ба сқа рудың жүзе ге а сырылуы тиіс ба сқа рыла тын эле ме нтте р са ныме н және  өстер а рқылы а нықтала ды.

Ғарыштық аппа ра ттың (ҒА ) а йна лма лы қозға лу жүйе сін ба сқа ру, яғни, массала р це нтіріне  қа тысты қозға лысын ба сқа ру жүйе сі – борттық а ппа ра тура ның күрде лі және  жауа пты бөлігі боп та была ды. ҒА -ты қолда ну және  ола р а рқылы тәжірибе лік есептерді ше шу тиімділігі осы жүйе ле рдің функциона лды мүмкіндікте ріне , соныме н қатар эксплуа та циялық және  те хника лық сипа тта мала рына  тәуелді.

Жалпы функциона лды мүмкіндікте рі мол жүйеле р, бәрімізге  бе лгілі, га зоре а ктивті түтікше лі жүйе ле р не ме се  микроре а ктивті қозға лтқышта р болып та была ды. Бірақ бұла рдың ке мшілігі – жұмыс де не сінің шығыны. Сондықта н бұл жүйе ле рде  ҒА -ты тиімді функциона лдау уақыты шекте улі.

Сол себепті ғарыш техникасын құра стырушыла р ба сқа рудың па ссивті жүйеле ріне  көп көңіл бөледі.

Пассивті жүйеле р басқарушы моменттерді құру үшін се ріктің сыртқы фа кторла рын па йда ла на ды. Сыртқы фа кторла рға , мыса лы, Же рдің гра вита циялық және  ма гниттік өрісте рі, күн сәуле сінің қысымы, а эродина мика лық күште р жа та ды. Бұл жүйелерде  жұмыс де не сінің шығыны болма ға ндықта н па ссивті де п аталады.

Пассивті жүйе ле рдің әр типі, өзіне  тиісті өзге шелікте рге  ие .

Күн же лке нде рін па йда ла ну, яғни күн сәуле сінің қысымын па йда ла на тын жүйе  қа же тті ба сқа ру моме нтте рін құру үшін үлке н жұмыс бе тін қа же т е те тіндікте н, құра стыру жа ғына н күрде лі болып ке ле ді.

Аэродинамика лық жүйелердің тиімділігі төме н орбиталық биіктікте рме н ше кте улі. Мұнда й жүйе арқылы ұза қ функцияна лда на тын се рік үшін, орбита  па ра ме тріне а тмосфе ра ның кеде ргісі әсе р е те ді.

Орбиталды биіктікте рі үлке н диа пазонға  ие  және  орбита лдық координа тта р жүйе сінде  қа ра па йым әдісте рме н ба ғда рла уды қа мта ма сыз е туге  мүмкіндік бе ре тін ке ң а уқымды жүйе  ре тінде  гра вита циялық жүйе ле р а лына ды. Бұл жүйе ле рдің кемшілігі – ба сқа ру моме нтін өзге рту күрде лілі. Бұл ке мшілік а лдын а ла   ғындыру және  ке ңістікте  бұру се кілді ба сқа ру функцияла рын орында уға  мүмкіндік бе рме йді.

Осы аталға н пассивті жүйеле рдің ішіне н ере кше  орынды ма гниттік басқа ру жүйе ле рі а ла ды. Ма гниттік жүйе ле рде  ба сқа ру моме нтте рін а лу үшін ға рыштық ке ңістікте  се рікті қорша ға н ма гниттік өріспе н өза ра  әсе рле се тін а рна йы ма гниттік а тқарушы органда р қолданылады.

Электр энергиясымен қа мтама сыз ету жүйесі – ҒА -ның жүйе ле рін және  пайдалы жүктеме ні энергияме н қоректендіре ді. Ол энергия көзіне н (әдетте  күн эле ме нтте рі), эне ргия жина ғышта рда н (ба та ре яла рда н), эле ктр эне ргиясын түрле ндіру және  тарату құрылғысына н тұрады.

Жылумен қамтамасыз ету жүйесі – ҒА -ның те мпе ра тура сын та ла п е тіле тін а ра лықта  ұста п тұруды жүзе ге а сыра ды. Бұл құрылғыла рды бе лгілі бір ре тпе н орна ла стыруда н, құрылғыла р бөле тін жылу ме н Күнне н, Же рде н және  ға рыш ке ңістігінде гі сәуле ле рде н а лына тын жылула рдың а ра сында ғы бе лгілі бір ше кті са қта п тұру ма қса тында  жылу оқша ула ғыш жа бындыла рды па йда ла на ды. Ке йде  па ссивті құра лда р көме гіме н ке ре кті темпе ра тура ға  қол же ткізу мүмкін е ме с бола ды. Бұл жағдайларда  те мпе ра тура ны ре тте у үшін а ктивті құра лда р (эле ктр жылытқышта р) және  жылу құбырла ры қолда ныла ды. Жүйе нің па ра ме трле рі құрылғыла рдың қа лыпты жұмыс жа са уына  қа же т те мпе ра тура  және  жоға ла тын жылу ша ма сыме н а нықта ла ды.