Дипломдық ЖҰмыс мамандығы 5В061200 «Метеорология»

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

Хисметова А. Н.

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК-ШЫҒЫСЫНДА КҮН ШҰҒЫЛАСЫ ҰЗАҚТЫҒЫНЫҢ ТАРАЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Мамандығы 5В061200 – «Метеорология»

Алматы 2021 ж

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
География және табиғатты пайдалану факультеті
Метеорология және гидрология кафедрасы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В061200 – «Метеорология»

Орындаған: _______________________________________Хисметова А. Н

Қорғауға жіберілді:

Кафедра меңгерушісі _________________________________ Полякова С.Е.

Алматы 2021 ж

РЕФЕРАТ

Дипломдық жұмыстың көлемі 45 беттен, 23 суреттен, 15 кестеден және кіріспе, қорытындыдан, 3 қосымшадан, 16 пайдаланылған әдебиеттен тұрады.

КҮН ШҰҒЫЛАСЫ, КҮН ШҰҒЫЛАСЫ ҰЗАҚТЫҒЫ, КҮН ШҰҒЫЛАСЫ ҰЗАҚТЫҒЫНЫҢ ТАРАЛУЫ ЖӘНЕ ТАРАЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.

Мақсаты: Қазақстанның оңтүстік-шығысында күн шұғыласы ұзақтығының таралу ерекшеліктерін жан-жақты зерттеп қарастыру.

Обьект – күн шұғыласы

Соңғы жылдары күн шұғыласы ұзақтығы туралы сұрақ кеңінен талқылануда. Әлемдік ғалымдардың көбісі күн шұғыласы ұзақтығының таралуы әркелкі екенін мойындап отыр. Бұл таралу біздің Орта Азия аумағында айқын көрініп жатыр.

Күн шұғыласының ұзақтығы деп күн сәулесінің тікелей түсіп, жер бетін жарықтандыратын уақытты айта аламыз. Метеорологиялық станцияларда ол гелиографтармен өлшенеді, олар әдетте фокусталған күн сәулесінің әсерінен арнайы қағаз таспада немесе фотоқағазда із қалдырады.

Күн сәулесінің ұзақтығы климаттың маңызды элементі болып табылады. Бұл күннің ұзындығына, географиялық ендік пен жыл мезгіліне, сондай-ақ тікелей радиацияға жол бермейтін бұлтқа байланысты.

Күн сәулесінің ұзақтығын сағатпен немесе мүмкін болатын ұзақтықтың пайызымен, яғни күннің ұзындығымен (салыстырмалы ұзақтығы) білдіруге болады. Соңғы жағдайда бұлттылықтың күн сәулесінің ұзақтығын қаншалықты төмендететіні айқын көрінеді.

Нәтижелері:

• 
  аймақтың негізгі климаттық ерекшеліктері зерттелді, физико-географиялық сипаттамалары қарастырылды;
  
• 
  зерттеу аумағында орналасқан метеорологиялық станциялардың күн-жұғыласы ұзақтығы бойынша мәліметтер қатары жинақталды;
  
• 
  жинақталған мәліметтер қатарына статистикалық талдау жүргізілді, күн шұғыласы ұзақтығының таралау ерекшеліктері сипатталды.
  

РЕФЕРАТ

введения, заключения, 3 приложение, 16 использованных литератур.

СОЛНЕЧНОЕ СИЯНИЕ, ПРОДОЛЖИТЕЛЬНОСТЬ СОЛНЕЧНОГО СИЯНИЯ, РАСПРЕДЕЛЕНИЕ ПРОДОЛЖИТЕЛЬНОСТИ СОЛНЕЧНОГО СИЯНИЯ И ОСОБЕННОСТИ РАСПРОСТРАНЕНИЯ.

Цель: всестороннее изучение особенностей распределения продолжительности солнечного сияния на юго-востоке Казахстана.

Объект – Солнечное сияние

В последние годы широко обсуждается вопрос о продолжительности солнечного сияния. Многие мировые ученые признают, что распределение продолжительности солнечного сияния неравномерно. Это распространение хорошо видно на территории нашей Средней Азии.

Под продолжительностью солнечного света можно сказать время, когда прямые солнечные лучи проникают и освещают поверхность Земли. На метеорологических станциях он измеряется гелиографами, которые обычно оставляют следы на специальной бумажной ленте или фотобумаге под воздействием сфокусированного солнечного света.

Продолжительность солнечного света является важным элементом климата. Это зависит от длины солнца, географической широты и времени года, а также от облака, которое предотвращает прямое излучение.

Продолжительность солнечного света может быть выражена в часах или в процентах от возможной продолжительности, то есть длины (относительной продолжительности) дня. В последнем случае становится ясно, насколько облачность снижает продолжительность солнечного света.

Результаты:

• 
  изучены основные климатические особенности региона, рассмотрены физико-географические характеристики;
  
• 
  собран ряд данных по продолжительности дня метеорологических станций, расположенных на территории исследования;
  
• 
  проведен статистический анализ ряда накопленных данных, описаны особенности распределения продолжительности солнечного сияния.
  

ABSTRACT

SOLAR RADIANCE, THE DURATION OF THE SOLAR RADIANCE, THE DISTRIBUTION OF THE DURATION OF THE SOLAR RADIANCE, AND THE DISTRIBUTION FEATURES.

Purpose: a comprehensive study of the distribution of the duration of sunshine in the south-east of Kazakhstan.

Object – Solar lights

In recent years, the question of the duration of the sun's rays has been widely discussed. Many world scientists recognize that the distribution of the duration of the sunshine is uneven. This distribution is clearly visible on the territory of our Central Asia.

Under the duration of sunlight, we can say the time when direct sunlight penetrates and illuminates the surface of the Earth. At meteorological stations, it is measured by heliographs, which usually leave traces on a special paper tape or photo paper under the influence of focused sunlight.

The duration of sunlight is an important element of climate. This depends on the length of the sun, the geographical latitude and the time of year, as well as the cloud that prevents direct radiation.

The duration of sunlight can be expressed in hours or as a percentage of the possible duration, that is, the length (relative duration) of the day. In the latter case, it becomes clear how much cloud cover reduces the duration of sunlight.

Results:

• 
  the main climatic features of the region are studied, the physical and geographical characteristics are considered;
  
• 
  collected a number of data on the duration of the day of meteorological stations located in the study area;
  
• 
  a statistical analysis of a number of accumulated data is carried out, and the features of the distribution of the duration of the sunshine are described.
  

МАЗМҰНЫ

Кіріспе

Күн шұғыласының ұзақтығы деп күн сәулесінің тікелей түсіп, жер бетін жарықтандыратын уақытты айта аламыз. Метеорологиялық станцияларда ол гелиографтармен өлшенеді, олар әдетте фокусталған күн сәулесінің әсерінен арнайы қағаз таспада немесе фотоқағазда із қалдырады.

Күн сәулесінің ұзақтығы климаттың маңызды элементі болып табылады. Бұл күннің ұзындығына, географиялық ендік пен жыл мезгіліне, сондай-ақ тікелей радиацияға жол бермейтін бұлтқа байланысты.

Күн сәулесінің ұзақтығын сағатпен немесе мүмкін болатын ұзақтықтың пайызымен, яғни күннің ұзындығымен (салыстырмалы ұзақтығы) білдіруге болады. Соңғы жағдайда бұлттылықтың күн сәулесінің ұзақтығын қаншалықты төмендететіні айқын көрінеді.

Бұл дипломдық жұмыста Қазақстанның оңтүстік – шығысындағы (Алматы облысындағы) станциялардың күн шұғыласы ұзақтығының Алматы БГМС, Айдарлы, Жаркент, Мыңжылқы, Нарынқол, Талдықорған станциялары бойынша 1991-2020 жылдар аралығындағы таралу ерекшеліктеріне анализ берілді, уақыттық жүрісі қаралған, сонымен бірге, негізгі статитикалық сипаттамалары анықталды.

Жұмыстың өзектілігі: Күн сәулесінің ұзақтығының сипаттамаларын зерттеу қазіргі климаттың өзгеруін және оның табиғатқа әсерін бағалау үшін, сондай-ақ энергияны үнемдейтін өнеркәсіптік технологияларды енгізу және экологиялық таза энергия ресурстарын жедел дамыту үшін маңызды. Кеңістік-уақыт таралуының ерекшеліктерін және күн сәулесі ұзақтығының климаттық көрсеткіштерінің динамикасын тереңірек зерттеу және нақтылау қажет.

Жұмыстың мақсаты: Қазақстанның оңтүстік-шығысында күн шұғыласы ұзақтығының таралу ерекшеліктерін жан-жақты зерттеп қарастыру.

Жұмыстың міндерттері:

1. Аймақтың негізгі климаттық ерекшеліктерін зерттеу, физико-географиялық сипаттамаларын қарастыру;

2. Зерттеу аумағында орналасқан метеорологиялық станциялардың күн-жұғыласы ұзақтығы бойынша мәліметтер қатарын жинақтау;

3. Жинақталған мәліметтер қатарына статистикалық талдау жүргізу, күн шұғыласы ұзақтығының таралау ерекшеліктерін сипаттау.
1 Әдебиеттерге шолу

Күн сәулесінің ұзақтығы бірдей, ауа температурасы, ылғалдылық, бұлттылық, жауын-шашынның мөлшері мен ұзақтығы сияқты жиі айтылатын метеорологиялық көрсеткіш. Күн сәулесі-бұл жер бетінің бізден тығыз бұлттармен жабылмаған тікелей күн сәулесімен жарықтандырылуы. Бұл күн энергиясы ағынының бөлігі "тікелей сәуле" деп аталады.

The NASA Surface Meteorology and Solar Energy Data Set мақаласында келесідей тұжырымдама алынды: «Күн сәулесінің ұзақтығы негізінен күннің ұзындығына, яғни жердің ендігіне байланысты және солтүстіктен оңтүстікке қарай артады. Алайда, бұл сипаттаманың ендік таралуы көбінесе атмосфералық айналымның сипаттамаларына және жергілікті жағдайларға байланысты бұлт жамылғысының әсерімен бұзылады, метеорологиялық аймақтардың орналасу жағдайлары да айтарлықтай әсер етеді. Күн сәулесі ұзақтығының төмендеуі атмосферада шаң мен түтіннің көп болуына, сондай-ақ горизонттың қалалық ғимараттармен үлкен қорғалуына байланысты қалаларда байқалады» [1].

Ал Николаев А.А. Пространственное распределение показателей гелиоэнергетического потенциала на территории Среднего Поволжья. Современные проблемы географии и природопользования кітабында былай айтылған: «Күн сәулесінің ұзақтығының күнделікті бағыты жылдық бағытқа ұқсас-күн биіктігінің жоғарылауымен ай ішінде күн сәулесінің сағат саны артады. Жаз айларында күн сәулесінің ұзақтығы негізінен 3-тен 21 сағатқа дейін тіркеледі, максималды ұзақтығы 20 сағаттан асады, айына шамамен түске дейін (орташа есеппен 10-нан 12 сағатқа дейін). Қысқы кезеңде (желтоқсан – қаңтар) күн сәулесінің жазбасы едәуір кеш басталады және ертерек аяқталады, бұл ретте күн сәулесінің ең көп сағаты, айына шамамен 8-9 сағат, негізінен түстен кейін, 12-14 сағат аралығында белгіленеді. Егер күн күні бойы үзіліссіз жарқыраса, күн сәулесінің сағат саны күндізгі жарықтың ұзақтығына сәйкес келеді. Бұл айқын күндерде болады. Бірақ егер кем дегенде он минут болса, күн бұлтты бұлттармен жабылған болса, гелиографтың таспасындағы күйік үзіледі. Күннің соңында сіз қорытынды жасай аласыз - күн сәулесінен тікелей сәуле қанша сағат пен минут келді. Күн сәулесінің ұзақтығы ауа-райы мен климаттың маңызды сипаттамасы болып табылады, ол географиялық ендікке (күндізгі жарықтың ұзақтығының өзгеруінен кейін) және атмосфераның айналым жағдайларына байланысты өзгереді. ауа массаларының өзгеруі, сонымен бірге бұлттылық пен атмосфераның мөлдірлігі, содан кейін күн сәулесінің нақты байқалатын ұзақтығын идеалды жағдайда мүмкін болатын шамаға жақындатады, содан кейін оны алып тастайды.

Полярлық аймақтарда күн сәулесінің тәуліктік ұзақтығы 24 сағатты құрауы мүмкін. Тәулік бойы жұмыс істейтін күннің әсері таңқаларлық-жазда жиі ауа-райының қолайсыздығына қарамастан, Арктикада күн сәулесінің сағаттары өте көп. Мұның салдары-жаз айларында экваторлық мәндерден кем түспейтін жарқын энергияның айтарлықтай жалпы кірісі. Солтүстік полюс аймағындағы бұл жылудың жылдық мөлшері экваторға қарағанда үш есе аз, бірақ мамыр, маусым, шілде айларындағы айлық сомалар күн сәулесінің ұзақ болуына байланысты шамамен бірдей.

Антарктида осыған байланысты керемет парадокстардың бірін ұсынады. Жарты жылдық полярлық түнге қарамастан, мұзды материкке жылына орта есеппен 120 килокалория сәулелі энергия түседі, экваторлық аймақта күн жылуының жылдық түсімі. Жаз айларында күннің тәулік бойы жарқырауымен суық Антарктида экваторлық ыстық елдерге қарағанда әлдеқайда көп жылу алады. Бұл атмосфераның үлкен мөлдірлігіне және күн радиациясының нақты байқалған шамаларына жақын сәйкестікке байланысты. Тағы бір нәрсе-мұз жамылғысының ақ қалқаны, бұл жылудың барлығы дерлік әлемдік кеңістікке қайта оралады.

Метеорологтар бұл көрсеткішті кеңінен қолданады, бұл күн ресурстарының қаншалықты пайдаланылатынын елестетуге мүмкіндік береді. Күн сәулесінің нақты ұзақтығының белгілі бір жерде мүмкін болатынға қатынасын салыстыра отырып, әсіресе күнге бай аудандарды анықтауға болады.

Бұрынғы КСРО аумағындағы ең шуақты жерлердің бірі-Қырымның батыс жағалауы, онда күн сәулесінің жылдық ұзақтығы 3000 сағаттан асады, ал шілдеде Севастопольде бұлттармен жабылмаған күн дискісі аспанда 356 сағат бойы басым болады. Бұл Шығысқа қарағанда бірнеше сағатқа көп-Ялта мен Алуштада және Батумидің Оңтүстік Қара теңіз қаласына қарағанда 122 сағатқа көп. Сонымен қатар, Солтүстік жарты шардың "суық полюсіне" жақын арктикалық Верхоянскіде мамыр айында күн сәулесінің ұзақтығы шілде айында Севастопольдегідей үлкен. Маусым мен Шілдеде аз ғана. Верхоянскідегі күн сәулесінің жылдық мөлшері Батумиге қарағанда 400-500 сағатқа көп» [2].

1.1 Радиациялық баланстың компоненттері

Радиациялық сипаттамалардың таралуы туралы Шульгин А. А Солнечная радиация и растение кітабында былай делінген: «Актинометриялық желі өте сирек кездесетіні белгілі және актинометриялық станциялардың мәліметтері бойынша радиациялық сипаттамалардың жекелеген аудандарда егжей-тегжейлі кеңістіктік таралуын беру мүмкін емес. Сондықтан радиациялық тепе – теңдік компоненттерінің кеңістіктік таралуын талдау үшін 1981-2003 жылдардағы NASA Surface meteorology and Solar Energy (The Atmospheric Science Data Center at NASA Langley Research Center) деректері пайдаланылды. Метеорологтар бұл көрсеткішті кеңінен қолданады, бұл күн ресурстарының қаншалықты пайдаланылатынын елестетуге мүмкіндік береді.» [3].

1.2 Гелиоэнергетикалық потенциал көрсеткіштерінің кеңістіктік таралуы

Кузнецов В. Н, Идлис Г. М, Гущина В. Н Естествознание кітабында күн радиациясының келуін сипаттаған болатын: «Қазіргі уақытта бірқатар кадастрлар әзірленді, олардың көпшілігінде негізінен Күн радиациясының келуінің орташа сағаттық, айлық және жылдық сипаттамалары, сондай-ақ күн сәулесінің айлық ұзақтығы берілген. Олар бақыланатын максималды мәндердің таңдамалы көрсеткіштерін, ай мен жылдағы күнсіз ашық күндердің санын көрсетеді. Уақыт өте келе күн радиациясының мүмкін болатын өзгерістері туралы сұрақтар аз қамтылған» [4].

Қажет болатын қондырғылар мен есептелетін коэффициенттерді есептеу туралы Никифоров Г. С Здоровье и радиация кітабында келесі берілген: «Көптеген қондырғыларды әзірлеу және пайдалану үшін күн сәулесіне перпендикуляр және көлбеу бетке түсетін тікелей күн радиациясы туралы, көлденең бетінен алынған шашыраңқы және жалпы радиация туралы мәліметтер қажет. Критерийлердің бірі ретінде жылдық өзгергіштіктің салыстырмалы сипаттамасы қолданылады-вариация коэффициенті. Бұл коэффициент радиациялық режимнің орнықтылық дәрежесін (жылдан жылға) көрсетеді, сондықтан жекелеген аудандарды салыстырмалы бағалау кезінде көрсеткіш болып табылады. Кейбір жағдайларда күн радиациясының спектрлік құрамы, ұзын толқындық тиімді сәулелену туралы материалдар болуы керек. Басқа метеорологиялық сипаттамалардың ішінде, ең алдымен, бұлттылық және күн сәулесінің ұзақтығы туралы мәліметтер маңызды, кейде ауа температурасы мен желдің жылдамдығы туралы ақпарат қажет» [5].

Байшоланов С. С, Қожахметов П. Ж Жалпы метеорология кітабында Қазақстан аумағы бойынша күн радиациясы туралы келесілер берілген: «Күн радиациясы жер бетінде, атмосферада, гидросферада дамып келе жатқан барлық дерлік табиғи процестердің энергетикалық негізі болып табылады, сондықтан ол климатты қалыптастыратын негізгі факторлардың бірі болып табылады.

Күннің қысқа толқындық сәулеленуі ішінара шашырайды және атмосфераға сіңеді. Осының арқасында ол жер бетіне түзу (S) және шашыраңқы сәуле (D) түрінде жетеді. Көлденең беттің элементтері үшін есептелген осы ағындардың қосындысы жалпы сәулелену (Q) деп аталады. Соңғысының мәні негізінен орынның еніне, жыл мезгіліне және бұлттылық жағдайларына байланысты.

Қазақстанның қалыпты ендіктердегі жағдайы (40-55° С. Е.), сондай-ақ аспанды жалпы және әсіресе төменгі бұлттылықпен жабудың орташа шамасы оның аумағына күн радиациясы ағынының жоғары мәндерін айқындайды. Қазақстан алатын жарықтың едәуір мөлшері және инсоляция шамасы күн сәулесі ұзақтығының сандық сипаттамаларында өз көрінісін табады. Радиацияның ықтимал қарқындылығы мен күннің ұзақтығын сипаттайтын күннің күндізгі биіктіктері жазда ең үлкен мәндерге жетеді.

Күн шұғыласының нақты ұзақтығы астрономиялық факторлардан басқа, бұлттылық режимімен анықталады, бұл белгілі бір дәрежеде айналым процестерінің дамуын көрсетеді. Үлкен масштабтардың айналымы, сондай-ақ жер бедерінің әсері бұлттық жүйелердің республиканың солтүстік аудандарында және таулар айтарлықтай әсер ететін шеткі оңтүстік-шығыста неғұрлым ықтимал болуына алып келеді. Осыған сәйкес күн сәулесінің орташа жылдық саны, Іле Алатауының солтүстігі мен тау бөктерінде салыстырмалы түрде аз (шамамен 2000 сағат), Қазақстанның оңтүстігіне қарай үлкен мәнге жетті: Бет-Пак-Дала – 2936, Шымкент – 2892 сағат. Мұндай жоғары мәндер республиканың орталық және Оңтүстік шөлді аймақтарында бұлттың пайда болу ерекшеліктеріне байланысты. Орта Азия мен Қазақстанның күн қызған үлкен шөлдері ауаның қарқынды конвективті токтарының пайда болуы үшін жағдай жасайды, соның салдарынан су буларының конденсация деңгейі Қазақстанның басқа аудандарына қарағанда айтарлықтай жоғары көтеріледі.

Қазіргі уақытта бар актинометриялық материалдар олардың саны аз және қысқа мерзімді бақылауларының (2-3 жыл) салдарынан Қазақстанның радиациялық жағдайларын тек нақты деректер бойынша ұсынуға мүмкіндік бермейді. Осыған байланысты радиациялық режимді сипаттау үшін Қазақ КСР МГМС бес актинометриялық станцияларын бақылау деректерімен қатар климатологиялық есептеудің жанама әдісімен алынған материалдар пайдаланылды. Соңғысы күн радиациясының жылдық мөлшерін орташа дәлдікпен 5% – ға дейін және ай сайын-10% - ға дейін есептеуге мүмкіндік береді, радиациялық балансты анықтаудағы қателік 10-15% - дан аспайды. Осы жұмыста пайдаланылған карталар, Қазақстан аумағындағы радиациялық сипаттамалар туралы түсінікке белгілі схемизм енгізсе де, климаттың радиациялық факторларының негізгі шамаларының таралуының кеңістіктік-уақыттық көрінісін барынша толық қарастыруға мүмкіндік береді. Радиациялық баланстың негізгі құрамдас бөлігі және оның ең консервативті сипаттамасы-күн радиациясының жалпы мөлшері. Солтүстіктен оңтүстікке қарай жылжу кезінде жалпы радиацияның келуі айтарлықтай артады. Бұл мән бір жарым есе өзгереді, ал оңтүстікке қарай оның өсуі күшейе түседі. Республиканың оңтүстігінде жарықтың көптігі күн радиациясының үлкен мөлшерімен толықтырылады. Төтенше оңтүстікте байқалған ең жоғары Q мәні жылына 150 ккал/см²-ден асады. Қазақстанның оңтүстік бөлігіндегі оқшаулаудың өзіндік бағыты, жалпы алғанда, 7-суретте көрсетілген күн сәулесінің жыл сайынғы сағаттарының оқшаулану бағытына сәйкес келеді. Бұл қозғалыс негізінен жалпы рацияның жазғы және күзгі бөлінуіне байланысты.

Қазақстан аумағы үшін жиынтық радиацияның жылдық бөлінуі де жұмыста есептелді. Изоляциялардың орналасуының жалпы сипаты және жұмыста келтірілген Q шамаларының сандық мәндері Қазақстанның солтүстік бөлігі үшін қанағаттанарлық сәйкес келеді; 50° ендіктің оңтүстігінде айырмашылықтар бар, ал жұмыста деректер аз. Көктем айларында жалпы радиация ағындарының тез өсуі байқалады. Күн энергиясының ең көп мөлшерін Қазақстан маусым-тамыз айларында алады. Жалпы радиацияның мөлшері республиканың оңтүстігінде маусым айында 18-19 ккал/см²-қа жетеді, бұл қыс айларындағы радиацияның мөлшерінен 4 есе көп. Күзде Қазақстанның солтүстігінде жазмен салыстырғанда жиынтық радиация ағындарының айтарлықтай төмендеуі (2 есе) байқалады, бұл ретте оңтүстікке қарай бұл айырмашылық айтарлықтай аз. Күзде Қазақстанның солтүстігінде жазмен салыстырғанда жиынтық радиация ағындарының айтарлықтай төмендеуі (2 есе) байқалады, бұл ретте оңтүстікке қарай бұл айырмашылық айтарлықтай аз.

Егер жазда шашыраңқы радиацияның үлесі салыстырмалы түрде аз болса және шамамен 30% болса, онда қыс-көктем айларында ол жалпы радиацияның 50-60% - ынан асады. Бұл көрсетілген жыл мезгілі үшін Қазақстанның энергетикалық теңгеріміндегі шашыраңқы радиацияның үлкен рөлін айғақтайды.

Жер бетіне түсетін жалпы радиация оны толығымен емес, ішінара сіңіретіні және шағылысқанда атмосфераға оралатыны белгілі. Шағылысу коэффициенті, немесе альбедо (А), ең алдымен, төселетін беттің сипатына байланысты және жыл бойы Қазақстан аумағында кең шекте өзгереді. Қыста, қар жамылғысы болған кезде, ол 70-80% жетеді, жазда ол айтарлықтай төмендейді және республиканың көп бөлігінде 20-30% құрайды.

Көктемде қар жамылғысы еріген сайын сіңірілген радиация мөлшері күрт артады. Жазда, сондай-ақ күз айларында қар болмаған кезде, альбедоның Қазақстан жазығының жекелеген аудандары үшін мәні тұрақты және сіңірілген радиацияның өзгеруі жиынтық радиацияның маусымдық барысына тікелей сәйкес келеді.

Оның ішінара шағылысуымен байланысты қысқа толқындық сәулеленудің бір бөлігін жоғалтудан басқа, радиациялық жылудың үздіксіз шығыны ұзақ толқындық тиімді сәулелену деп аталады, бұл жер бетінің меншікті сәулеленуі мен атмосфераның сәулеленуінің арасындағы айырмашылық. Жер бетінің сәулелену мөлшерінің көп бөлігі атмосфераның қысқа толқындық сәулеленуімен өтеледі, бұл су буының құрамына, шаңға, бұлттылықтың сипатына және т. б. байланысты. Қазіргі уақытта тиімді сәулеленуді өлшеу деректерінің толық болмауына байланысты бұл шамада жазылған әдістеме бойынша есептелді. Есептеу нәтижелері тиімді сәулеленудің абсолютті шамалары жылдың көп бөлігінде сіңірілген радиациядан аз болатындығын көрсетеді. Абсолютті мәндер бойынша жылдық максимум, әрине, жазда байқалады. Сәулеленудің экстремалды айлық шамаларының арасындағы айырмашылық 3 айдан 5 ккал / см² айға дейін. Тиімді сәулелену шамаларының өзгеру диапазоны жыл сайын да, жыл ішінде де аз болғандықтан, карталарды құру мүмкін емес болып шықты. Тек бұл тиімді бірі-лучение артады оңтүстікке қарай өтті. Бұл температураның өсуінің басым әсеріне, солтүстіктен оңтүстікке қарай ылғалдылық пен бұлттылықтың төмендеуіне байланысты.

Жер бетінің радиациялық тепе-теңдігі (R), жер бетіне сіңірілетін қысқа толқындық күн радиациясының кірісі мен ұзын толқындық сәулеленудің жылу шығыны арасындағы айырмашылықты білдіреді (E)

R=Q(l-a)-E,

турбулентті жылу алмасуға, булануға және жер бетінде пайда болатын барлық басқа табиғи процестерге қанша радиациялық энергия жұмсалуы мүмкін екенін көрсетеді.

Радиациялық баланстың келтірілген деректері Л. Н.Демченконың 1957 жылы жарияланған есептерімен айтарлықтай ерекшеленеді, оның Солтүстік Қазақстан үшін R мәні әлдеқайда төмен: R = 10-14 ккал/см² баланс шамасы тундра аймағына тән. Өлшемдер, мысалы, Свердловск аймағында (  57°,  61°)Солтүстік Қазақстан үшін Л. Н. Демченконың есептеулерінде көрсетілгеннен үш есе артық шаманы береді.

Жылдың көп уақытында R мәні оң болады, бұл радиацияның сіңірілетін бөлігінің ұзын толқындық сәулеленуден басым болатындығын көрсетеді. Республиканың оңтүстік аудандарында теріс радиациялық балансы бар кезең бір – екі айға созылады, солтүстікте ол 3,5-4,5 айды құрайды. Алайда, теріс R мәндері салыстырмалы түрде аз және абсолютті мәні бойынша орташа есеппен 1-ге жетеді, ~2 ккал/см² айдан аспайды. Теңгерімнің нөлдік мәннен өтуі

Оң радиациялық баланстың ең жоғары мәндері Қазақстан аумағында салыстырмалы түрде аз өзгереді және негізінен 6 айдан 7 шал/см² айға дейін ауытқиды. Оңтүстікте, шөлейттер мен шөлейттер аймағында жиынтық радиацияның үлкен ағымына қарамастан, радиациялық баланстың жазғы шамалары альбедо мен тиімді сәулеленудің өсуіне байланысты азаяды.

Қазақстанның басым бөлігінде радиациялық теңгерім энергиясының негізгі шығыны булану шамасының көбейтіндісіне және буланудың жасырын жылуына тең булануға арналған жылу шығындары (Е) түрінде жүзеге асырылады. Негізінен радиациялық тепе-теңдікпен анықталатын жылу ресурстарынан басқа, құрлық жағдайлары үшін булануға жылу шығыны су ресурстарына айтарлықтай байланысты. Топырақта ылғал жеткіліксіз болған кезде жер бетінен булану және булануға жылу шығыны азаяды. 18-суретте Қазақстан үшін буланудың жылдық жылу шығындарының картасы келтірілді. Е ең үлкен шамалары жеткілікті ылғалдану аудандарында (Қазақстанның басқа аудандарымен салыстырғанда) байқалады, республиканың солтүстігінде жылына 18 ккал/см² жетеді. Булануға жұмсалатын жылудың ең аз шығыны шөлейт аудандарға жатады; жалпы алғанда, жылы мезгілде (шөлдерді қоспағанда) байқалатын ең жоғары мәндердің басталу уақыты ылғалдану жағдайларына байланысты болады.

Керісінше, ылғалды климаты бар аудандарда немесе едәуір аумақтар суарылатын жерлерде радиациялық тепе-теңдік булану мөлшерін, демек өсімдік жамылғысының транспирациясын анықтайтын негізгі факторлардың бірі болып табылады.

Булануға кететін жылу шығындарының азаюы турбулентті жылу берудің жоғарылауын көрсетеді, бұл ауыл шаруашылығы үшін радиациялық энергияның бір бөлігін ысырап етеді.

Радиациялық сипаттамаларды қысқаша талдау және оларды КСРО-ның басқа облыстарының радиациялық режимімен салыстыру Қазақстанның үлкен энергетикалық ресурстарын және белгілі бір дәрежеде ауылшаруашылық өндірісінің, гелиотехниканың және т.б. бірқатар практикалық міндеттерін шешуде қолдануға болатын мүмкіндіктерді көрсетеді» [6].
1–кесте.

Аспанның бұлыңғыр болуы жағдайында гелиоқондырғылардың мүмкін айлық жұмыс ұзақтығы (сағ) (S > 0,42 кВт / м²)

Гелиоэнергетикалық кадастрдың өлшемдеріне сәйкес: «Күн радиациясын оның қарқындылығы 0,42 кВт/м² жеткен сәттен бастап "техникалық қолайлы" деп санауға болады. Атмосфераның орташа мөлдірлігі жағдайында бұл қарқындылық күннің биіктігі 10°-дан төмен болмаған кезде байқалады, оған 50-60° с.е ендіктерде қол жеткізіледі. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, сондай-ақ әр түрлі ендіктердегі күннің биіктігі туралы ақпаратты қолдана отырып, күн ашық аспан жағдайында күн қондырғыларының максималды айлық ұзақтығы анықталды. Кестені талдаудан қарастырылып отырған шаманың жылдық амплитудасы жоғары ендік бағытында тез өсетіні көрінеді. Сонымен, маусым мен Шілдеде 60-62° ендіктерде күн қондырғысының мүмкін ұзақтығы 450 сағаттан асуы мүмкін және желтоқсан-қаңтар және маусым-шілде айларында ең аз жылдық қозғалысы бар» [7].

1.3 Климаттың радиациялық ерекшеліктері

Күн радиациясы жер бетінде, атмосферада, гидросферада дамып келе жатқан барлық дерлік табиғи процестердің энергетикалық негізі болып табылады, сондықтан ол климатты қалыптастыратын негізгі факторлардың бірі болып табылады.

Күннің қысқа толқындық сәулеленуі ішінара шашырайды және атмосфераға сіңеді. Осының арқасында ол жер бетіне түзу (S) және шашыраңқы сәуле (D) түрінде жетеді. Көлденең беттің элементтері үшін есептелген осы ағындардың қосындысы жалпы сәулелену (Q) деп аталады. Соңғысының мәні негізінен орынның еніне, жыл мезгіліне және бұлттылық жағдайларына байланысты.

Қазақстанның қалыпты ендіктердегі жағдайы (40-55° С. Е.), сондай-ақ аспанды жалпы және әсіресе төменгі бұлттылықпен жабудың орташа шамасы оның аумағына күн радиациясы ағынының жоғары мәндерін айқындайды. Қазақстан алатын жарықтың едәуір мөлшері және инсоляция шамасы күн сәулесі ұзақтығының сандық сипаттамаларында өз көрінісін табады. Радиацияның ықтимал қарқындылығы мен күннің ұзақтығын сипаттайтын күннің күндізгі биіктіктері жазда ең үлкен мәндерге жетеді (2-кесте).

Күннің күндізгі биіктігі және қысқы және жазғы күндердегі күннің ұзақтығы

Күн шұғыласының нақты ұзақтығы астрономиялық факторлардан басқа, бұлттылық режимімен анықталады, бұл белгілі бір дәрежеде айналым процестерінің дамуын көрсетеді. Үлкен масштабтардың айналымы, сондай-ақ жер бедерінің әсері бұлттық жүйелердің республиканың солтүстік аудандарында және таулар айтарлықтай әсер ететін шеткі оңтүстік-шығыста неғұрлым ықтимал болуына алып келеді. Осыған сәйкес күн сәулесінің орташа жылдық саны, Іле Алатауының солтүстігі мен тау бөктерінде салыстырмалы түрде аз (шамамен 2000 сағат), Қазақстанның оңтүстігіне қарай үлкен мәнге жетті: Бет-Пак-Дала – 2936, Шымкент – 2892 сағат. Мұндай жоғары мәндер республиканың орталық және Оңтүстік шөлді аймақтарында бұлттың пайда болу ерекшеліктеріне байланысты. Орта Азия мен Қазақстанның күн қызған үлкен шөлдері ауаның қарқынды конвективті токтарының пайда болуы үшін жағдай жасайды, соның салдарынан су буларының конденсация деңгейі Қазақстанның басқа аудандарына қарағанда айтарлықтай жоғары көтеріледі [6].

2-суретте көрсетілгендей, жылдың бұл уақыты қаралып отырған аумақтағы радиациялық ағындардың шағын градиенттерімен және жоғарғы және орта деңгейлердегі салыстырмалы жұқа бұлттардың басым болуымен сипатталады. Жалпы радиацияның мөлшері республиканың оңтүстігінде маусым айында 18-19 ккал/см²-қа жетеді, бұл қыс айларындағы радиацияның мөлшерінен 4 есе көп.

1 – Үлкен Алматы көлі, 1956 ж., 2-Калмыково, 1956 ж.,

Республиканың оңтүстігі әсіресе күн энергиясына бай. Жылдық суммалар бойынша Алматы ауданы Оңтүстік пункттерден тек Ташкентке ғана жол береді, мұнда S мәні 24%-ға жоғары [6].

Радиациялық баланстың келтірілген деректері Л. Н.Демченконың 1957 жылы жарияланған есептерімен айтарлықтай ерекшеленеді, оның Солтүстік Қазақстан үшін R мәні әлдеқайда төмен: R = 10-14 ккал/см² баланс шамасы тундра аймағына тән. Өлшемдер, мысалы, Свердловск аймағында (  57°,  61°)Солтүстік Қазақстан үшін Л. Н. Демченконың есептеулерінде көрсетілгеннен үш есе артық шаманы береді.

Жылдың көп уақытында R мәні оң болады, бұл радиацияның сіңірілетін бөлігінің ұзын толқындық сәулеленуден басым болатындығын көрсетеді. Республиканың оңтүстік аудандарында теріс радиациялық балансы бар кезең бір – екі айға созылады, солтүстікте ол 3,5-4,5 айды құрайды. Алайда, теріс R мәндері салыстырмалы түрде аз және абсолютті мәні бойынша орташа есеппен 1-ге жетеді, ~2 ккал/см² айдан аспайды. Теңгерімнің нөлдік мәннен өтуі

Оң радиациялық баланстың ең жоғары мәндері Қазақстан аумағында салыстырмалы түрде аз өзгереді және негізінен 6 айдан 7 шал/см² айға дейін ауытқиды. Оңтүстікте, шөлейттер мен шөлейттер аймағында жиынтық радиацияның үлкен ағымына қарамастан, радиациялық баланстың жазғы шамалары альбедо мен тиімді сәулеленудің өсуіне байланысты азаяды.

Қазақстанның басым бөлігінде радиациялық теңгерім энергиясының негізгі шығыны булану шамасының көбейтіндісіне және буланудың жасырын жылуына тең булануға арналған жылу шығындары (Е) түрінде жүзеге асырылады. Негізінен радиациялық тепе-теңдікпен анықталатын жылу ресурстарынан басқа, құрлық жағдайлары үшін булануға жылу шығыны су ресурстарына айтарлықтай байланысты. Топырақта ылғал жеткіліксіз болған кезде жер бетінен булану және булануға жылу шығыны азаяды. 18-суретте Қазақстан үшін буланудың жылдық жылу шығындарының картасы келтірілді. Е ең үлкен шамалары жеткілікті ылғалдану аудандарында (Қазақстанның басқа аудандарымен салыстырғанда) байқалады, республиканың солтүстігінде жылына 18 ккал/см² жетеді. Булануға жұмсалатын жылудың ең аз шығыны шөлейт аудандарға жатады; жалпы алғанда, жылы мезгілде (шөлдерді қоспағанда) байқалатын ең жоғары мәндердің басталу уақыты ылғалдану жағдайларына байланысты болады [6].

Керісінше, ылғалды климаты бар аудандарда немесе едәуір аумақтар суарылатын жерлерде радиациялық тепе-теңдік булану мөлшерін, демек өсімдік жамылғысының транспирациясын анықтайтын негізгі факторлардың бірі болып табылады.

Булануға кететін жылу шығындарының азаюы турбулентті жылу берудің жоғарылауын көрсетеді, бұл ауыл шаруашылығы үшін радиациялық энергияның бір бөлігін ысырап етеді.

Радиациялық сипаттамаларды қысқаша талдау және оларды КСРО-ның басқа облыстарының радиациялық режимімен салыстыру Қазақстанның үлкен энергетикалық ресурстарын және белгілі бір дәрежеде ауылшаруашылық өндірісінің, гелиотехниканың және т.б. бірқатар практикалық міндеттерін шешуде қолдануға болатын мүмкіндіктерді көрсетеді [6].

1.4 Күн шұғыласы ұзақтығын өлшеу

Төселме беттiң радиациялық балансын термоэлектрлiк балансомермен М-10М (8-сурет) өлшейдi. Балансомермен жер бетiне келетiн және жер бетiнен кететiн барлық қысқатолқынды және ұзынтолқынды радиациялар айырмашылығы анықталады.

9-суретте көрсетілгендей, күн радиациясының қарқындылығын бiле отырып, күн шұғыласы ұзақтығын да бiлу қажет. Күн шұғыласы ұзақтығы универсальдi гелиограф ГУ-1 аспабымен өлшенедi. Оның өлшем бiрлiгi - уақыт сағаты. Гелиографтың негiзгi қабылдағыш элементi ретiнде, өз фокусына күн сәулесiн жинайтын шыны шар (1) қолданылады. Шар фокусында жиналған күн сәулесi арнайы гелиограф лентасын (3) күйдiрiп сызық қалдырып отырады. Лента шкаласының әр бөлiгi 30 минут уақыт аралығына сәйкес келедi. Лентадағы күйген iздi сағат есебiмен алып күн шұғыласы ұзақтығы анықталады, өлшеу дәлдiгi 10 минут.

1-лента – қарашаның ортасынан ақпанның соңына дейін;

2-лента – наурыз бен сәуірдің бірінші жартысында және де

қыркұйек пен қарашаның ортасына дейін;

3-лента – сәуірдің ортасынан қыркүйекке дейін [7].

2 Қазақстанның оңтүстік – шығысының физика-географиялық сипаттамасы

Қазақстанның оңтүстік – шығысының (Алматы облысы) физика-географиялық сипаттамасы туралы электронды ресурстардан мынадай нәтиже алынды: «Алматы облысы — Қазақстан Республикасының (42º15ʹ - 47º16ʹс.е. және 74º05ʹ - 82º31ʹш.б.) оңтүстік-шығысындағы әкімшілік бөлік. Солтүстіктен оңтүстігіне 500 км-ге және батыстан шығысқа 570 км-ге созылып жатыр. Жерінің аумағы 224,0 мың км². Облыс аумағында 16 аудан және 3 облыстық бағыныстағы қала (Қапшағай, Талдықорған, Текелі) бар. Тұрғыны 1631,7 мың адам (1998). Әкімшілік орталығы — Талдықорған қаласы. Алматы облысы батысында Жамбыл, солтүстігінде Балқаш көлі арқылы Қарағанды, солтүстік-шығысында Шығыс Қазақстан облыстарымен, шығысында Қытай Халық Республикасымен, оңтүстігінде оңтүстігінде Қырғызстан Республикасымен шектеседі.

Облыстың табиғаты мен жер бедері ала-құла. Қазіргі жер бедерінің қалыптасуына сыртқы күштер, атап айтқанда ағын су мен желдің әсері көп. Ағын су жыныстарды ағызып, ойпаң жерлерге үйеді. Жер бедерінің күрделілігі климаттың су мөлшерінің, топырақтың, өсімдік пен жануарлар дүниесінің қалыптасуына әсерін тигізеді.

Балқаш және Алакөлге ұласатын солтүстігі көлбеуленген құмды жазық алқап. Бұл өңір негізінен антропогеннің аллювийлік және эолдық шөгінділерінен түзілген. Оның басым бөлігін Сарыесікатыраудың, Тауқұмның, Лөкқұмның, Қарақұмның, Қорғанқұмның қырқалы және төбешікті құмды алқаптары алып жатыр. Балқаш маңы жазығының Іле аңғары өтетін атыраулық бөлігі көне құрғақ арналармен тілімделген. Солтүстік шығыста Жетісу Алатауы мен Барлық тауының аралығында Жетісу (Жоңғар) қақпасы орналасқан. Облыстың шығысын Жетісу Алатауыныңсілемдері толығымен қамтыған. Олар тауаралық ойпаңдар мен қазаншұңқырлар арқылы бөлінген. Осы тұста Жетісу Алатауының ең биік тауы — Бесбақан (4442 м) орналасқан. Тау сілемдерінде 1300-ден астам мұздық бар, олардың жалпы ауданы 1,0 мың км2-ге жуық. Жетісу Алатауының кейбір сілемдері (Қолдытау, Алтынемел, Малайсары, Тышқантау, Текелі, Сайқан т.б.) өзен маңындағы жазық өңірлерге сұғына еніп жатыр. Облыстың оңт. және оңтүстік-шығысы Іле, Күнгей, Теріскей Алатаулары, Кетпен (Ұзынқара) жотасы және Солтүстік Тянь-Шань сілемдерінің т.б. жоталарынан құралған. Жетісу Алатауы мен Іле, Күнгей Алатаулары және Кетпен таулары аралығында Іле ойысы (аңғары) жатыр. Алматы облысының оңтүстік-батысын және батысын Шу, Іле таулы үстірттері мен далалары қамтыған (Жусандала, Бозой, Қараой үстірттері).

Облыстағы таулар Тянь-Шань тау жүйесінен бой түзеген және кембрийге дейінгі кристалды тақта-тасты тау жыныстары қабаттарынан түзілген. Сондай-ақ мұнда конгломераттар, туфтар, әктастар, граниттер т.б. палеозой жыныстары кеңінен тараған. Тау етегі және облыстың биіктігі орташа өңірлері плейстоцен мен антропогендік шөгінділерден түзілген. Облыстағы таулардың алғашқы қалыптаса бастау кезеңі герцин қатпарлығымен тығыз байланысты. Одан кейінгі кезеңдерде бұл таулар бірте-бірте мүжіліп, адырлы жазық (пенеплен) қалыптасқан. Плейстоцен кезеңінің басында, альпілік орогенез кезінде пенепленге айналған өңір тектоник. процестер нәтижесінде кәдімгі тауларды түзген. Мұнда осы кезге дейін тектоникалық процестер жалғасуда. Оқтын-оқтын болатын жер сілкінулер — соның айқын дәлелі» [8].

3 Алматы облысындағы станциялардың физика-географиялық

cипаттамалары

3.1 Алматы, Біріккен ГидроМетеорологиялық станциясы (БГМС)

Алматы, Біріккен ГидроМетеорологиялық станциясы (БГМС) жайлы ақпараттар электронды ресурстардан алынды: «Метеорологиялық бақылаулар 1859 жылдың 1 маусым күні Верный басқармасында құрылды. Бақылау кезеңдері: 1859 жылдың 1-ші маусымынан 1860 жылғы дейін, 1870 жылы, 1878 жылдан 1914 жылға дейін және 1915 жылдан бүгінгі күнге дейін жұмыс атқаруда. Үзіліс жылдары: 1859 жылдан 1878 жылға дейін, 1884 жылы маусым айында, 1885 жылы маусым айында, 1886 жылы қыркүйекте, 1892 жылдың мамыр айында, 1894 жылдың мамырында, 1908 жылдың қазан айында, 1914 жылдың желтоқсан айында, 1915 жылы маусым айында және 1930 жылы 15 шілде айында. Станция атаулары: 1885 жылдан – Вернен метеостанциясы, 1915 жылдан – Вернендық тіреу метеостанциясы, 1921 жылдан – Алма-Ата тіреу метеостанциясы, 1933 жылдан – Алма-Ата обсерваториясы, 1956 жылдан – Алма-Ата ГидроМетеорологиялық Орталық, 1993 жылдың 1-ші қаңтарынан – Алматы Біріккен Гидрометеорологиялық станциясисы деп аталынды.

Метеорологиялық станция ІІ разрядта үзіліссіз жұмыс істеп келеді. Третьяков жауын өлшегіші 1951 жылдың мауысым айында орнатылған. Ауыр тақтайлы флюгер 1950 жылдың қазан айында орнатылды, ал жеңіл тақтайлы флюгердің орнатылған уақыты белгісіз. М-63м-1 анеморумбометрі 1993 жылдың мамыр айында орнатылды.

Физика-географиялық сипаттамасы: Алматы қаласы Тянь-Шань тау массивіндегі Іле Алатауы жотасы етегінде орналасқан. Коршаған ортасы суармалы Іле Күнгей Алатау тау ауданына жатады. Жер бедері көбіне тегіс, бірақ сирек жоғары емес беткейлер мен төмпешіктер кездеседі. Алматы қалаыс теңіз деңгейінен 800 метр биіктікте орналасқан. Жотадан Іле өзеніне қарай, яғни оңтүстіктен солтүстікке қарай жазықтық біртіндеп төмендейді. Таулы төмпешіктер оңтүстікке қарай Іле Алатауының тау жотасына ауысады.

Солтүстік жотаның басты шыңдары: 15 км жерде Мохнатая Сопка (2300 м), 18 км жерінде оңтүстік-оңтүстік-шығысында – Күмбел (3150 м), 24 км оңтүстік шығысында – Тұйық Су Мұздығы (3400 м), 20 км оңтүстік-щығысында – Комсомол шыңы (3584 м), 20 км оңтүстігінде – Үлкен Алматы Көлі (2500 м) орналасқан. Қаланың солтүстігінен шығысына қарай Кіші Алматы өзені ағып өтеді. Аймақтың топырағы – қара, қызғылт-қоңыр, сазды және ұсақ тасты. Грунит сулары 15 м тереңдікте байқалады.

Алматы қаласын бау-бақшалар мен әр түрлі парктер көмкеріп тұр. Қала шетіндегі солтүстік бағыттағы жергілікті аймақ түрлі өсімдікті дала аңғарын құрайды, одан кейін құрғақ және кеңістікті аймаққа айналады. Қала аймағында әр түрлі су ресурс көздері бар.

1859-1860 жылдары метеостанция Верный Басқармасы ауданында орналасқан. 1878 жылдың шілдесінен бастап Үлкен Алматы тізбегінде орналасты. Келесі метеостанцияның ауысулары туралы мәлімет жоқ. 1908 жылдың қазанынан бастап метеостанция Верный қаласының орталығына ауыстырылды. 1915 жылы метеостанция қаладан 2 км жерден солтүстік батыс жерінде орналасты. Метеоалаң тегіс, ашық жерде орналасқан. 200 м жерде қаланың оңтүстік шекарасы өтеді, жаңында шығыстан батысқа қарай басты канал ағып өтеді. Станцияның оңтүстік және батысында егістік алаңдары, ал метеоалаңның батысында станция үйі қоршап жатыр.

Метеостанция қаланың оңтүстік бөлігінде орналасқан. Жан-жағынан көп қабатты үйлер және қызмет құрылыстары салынған, ағаштармен қоршалған. Метеостанциядан 2 километр батысққа қарай Кіші Алматы өзені ағып өтеді. Метеорологиялық алаң тегіс және жотаның кеңейтілген шыңында орналасқан. Метеорологиялық алаңның ауданы 30Х40 м. Құрал-жабдықтары Нұсқаулық бойынша орнатылған» [8].

3.2 Айдарлы станциясы

Айдарлы ауылы Шу-Іле таулы жерінде, Қазақстанның шөлейтті аумағында орналаскан. Батыстан оңтүстік-шығысқа қарай Жусандала жазығы созылып жатыр. Солтүстік және шығыста Сары Тауқұм, ал солтүстік-батысында Тауқұм орналасқан. 50 км солтүстіктен оңтүстікке қарай солтүстік-шығысында Құрты өзені ағып өтеді. Өсімдігі – жартылай шөлейтті. Топырағы – сұрғылт, шөлейтті зонаға сәйкес келеді. Станцияны ұйымдастыру кезінде метеорологиялық алаң тегіс және ашық жерде орнатылады. Ең жақын ғимараттар: солтүстік-батыста 50 м-метеостанцияның үйі, биіктігі 5 м, солтүстік-шығыста 10 м-ге дейін-мал шаруашылығы штабының ауласы, биіктігі 3 м-ге дейін.

Грунтты сулар 5-8 м тереңдікте жатыр. Метеорологиялық алаң тегіс және ашық жерде орналасқан. Жақын жердегі құрылыс орындары: 50 м солтүстік-батыста метеостанция үйі, 10 м солтүстік-шығыста отарлы мал шаруашылық штабы.

1948 жылы метеостанция бастапқы орнынан 200 м шығысқа қарай жылжытылған. Ал, 1958 жылы 120 м батыс, солтүстік-батысқа қарай, биік жерге ауыстырылды.

1968 жылдың мамыр айында метеоалаң Айдарлы ауылынан 7 км жерге ауыстырылды.

Метеоалаңның ауданы 26X36 м, құрал-жабдықтары Нұсқаулық бойынша орнатылған.

Метеорологиялық алаң Айдарлы кентінің оңтүстік-батыс шетінде орналасқан. Кент негізінен бір қабатты үйлермен салынған. Көшелер кең, жарылған [9].

3.3 Жаркент станциясы

Жаркент қаласында метеорологиялық бақылау 1890 жылдың 1 қаңтарында ұйымдастырылды.

Станцияның атауы: 01.01.1890 ж. бастап – Жаркент, 1935 ж. тамыздан бастап - Жаркент, АМСГ, 1957 ж.маусымнан бастап - Жаркент аэрологиялық станциясы, 01.07.1962 ж. бастап – Панфилов аэрологиялық станциясы, 23.02.1998 ж. бастап-Жаркент метеостанциясы.

Қолданыстағы классификацияға сәйкес метеостанция II санат бағдарламасы бойынша жұмыс істейді.

Жаркент қаласы Іле ойпатындағы шөлді жазық ауданның тау бөктерінде орналасқан. Айналадағы рельеф-бұл таулар аймағында 600 м биіктікке көтерілген жазық, содан кейін оңтүстікке қарай Іле өзеніне қарай төмендейді. Солтүстікке қарай бұл жер көтеріліп, биік тауларға, Жоңғар Алатауы жотасының оңтүстік сілемдеріне ауысады. Олардың ең жақын жері-Тышқантау таулары, солтүстік-солтүстік-шығысқа қарай 45 км жерде орналасқан, олар 4000 м биіктікке жетеді, шыңдары мәңгі қармен жабылған. Іле өзені Іле ойпатының түбімен қаладан оңтүстікке қарай 40 км жерде ағып өтеді. Таулардың Оңтүстік беткейлерінен көптеген өзендер ағып жатыр, олардың ішіндегі ең маңыздысы – қаланың батыс шетінде ағып жатқан Өсек өзені. Өзен сулары каналдар мен арықтар жүйесі арқылы суару үшін қолданылады - қалалар, дақылдар, бақтар.

Метеорологиялық алаң 1890 жылғы қаңтарда ауыл шаруашылығы мектебінің аумағында орналасқан, барлық жағынан теректермен қоршалған.

1891 жылдың қыркүйегінде метеоалаң мектеп ауласында құрылыстармен қоршалған. Барлық жағынан 30 м - де-биік теректер.

1896 жылғы қаңтарда үзілістен кейін метеостанция қала орталығында, оның өткен кезеңде орналасқан жеріне жақын жерде қайта ашылды. Метеоплощадка орналасқан сәду, айналасында ағаш, 18м оңтүстікке - үй биіктігі 4м.

1900 жылдың сәуірінен бастап метеостанция ауыл шаруашылығы мектебі жанындағы орынға ауыстырылды, онда ол 1891-1894 жылдары болды. Аула биік ағаштармен қоршалған.

1911 жылғы сәуірден бастап метеостанция үзілістен кейін жұмысын қайта бастады. Метеожағдайдың орналасқан жері ашық, қаланың солтүстік шетінде, лазаретте.

1913 жылы тамызда метеостанция оңтүстікке қарай 500 м-ге ауыстырылды. Ауа райы алаңы бақта орналасқан, солтүстік-шығыста 10 м – биік теректер, батыста 6 м – төмен сазды дуал.

1913 жылдан 1924 жылға дейінгі кезеңде станция көшірілді (жылы белгісіз). Метеоалаң қаланың солтүстік-батыс шетінде, үлкен шөл далада, солтүстікте 50 м және оңтүстікте 80 м-де-Қалалық бір қабатты ғимараттар, биік ағаштар, батыста 1 км-де-Өсек өзені орналасқан.

Метеостанция 1935 жылғы 15 тамызға дейін қала шегінде бірнеше рет ауыстырылды, бұл ретте станцияның биіктігі (барометр бойынша) қабылданады: 1890-1898жж. - 655м, 1899ж. - 646м, 1900-1912жж. - 640м, 1913-1915жж. - 650м, 1916-1935жж. - 633м (өзгерістер – биіктіктерді нақтылау есебінен, 1935 жылдың 15 наурызынан бастап станцияны ауыстырғаннан кейін биіктігі 641 м-ге тең болды.

1935 жылғы 15 Тамызда метеостанция қаладан шығыс-солтүстік-шығысқа, бұрынғы орнынан 5 км қашықтықта көшірілді. Метеоалаң 2 қабатты ғимараттан оңтүстік-шығысқа қарай 30м жерде орнатылған, басқа жақтан орын ашық.

1936 жылғы 9 маусымда метеоалаң оңтүстік-оңтүстік-шығысқа қарай 150м ауыстырылды, орны ашық.

Метеорологиялық алаң қаладан 2км қашықтықта, қала орталығынан 15км қашықтықта орналасқан. Қала негізінен бір қабатты үйлермен салынған, бірақ 3-5 қабатты үйлер бар. Көшелер кең, жарылған. Ең жақын айналасы: солтүстігінде 50 м, оңтүстігінде Сексеуіл бұтасы, шығысында 100 м, одан әрі қара жол өтеді.

Шығыс - Ақтоғай-Дружба темір жолы, оның артында кент орналасқан, батысқа қарай 50 м-метеостанцияның үйі.

Көлемі 26х26м метеорологиялық алаң, аспаптардың орналасуы стандартты, нұсқау талаптарына сәйкес келеді. Метеоалаңның беті-осы аймаққа тән табиғи шөп жамылғысы.

Жартылай қорғалған типтегі метеорологиялық алаң [9].

3.4 Нарынқол станциясы

Нарынқол кенті Солтүстік Тянь-Шаньның таулы аймағында, Қытаймен шекаралас жерде орналасқан.

Қоршаған орта Кетмен жотасымен шектелген Текес өзенінің кең таулы алқабын білдіреді. Ені 20 км-ге дейінгі алқап шығыстан батысқа қарай, солтүстіктен 20 км қашықтықта Кетмен жотасының оңтүстік сілемдерімен шектелген. Жотаның өзі солтүстікке қарай 70 км қашықтықта орналасқан және теңіз деңгейінен 3000 м биіктікте орналасқан, оңтүстіктен алқап Тянь-Шаньның орталық аймағының солтүстік сілемдерімен шектелген.

Осы жақтағы ең жақын таулар 5-7 км, одан әрі оңтүстікке қарай көтеріліп, 45 км - де абсолюттік белгілері 6000 м-ге дейін сарыжас жоғары жотасына өтеді, одан әрі Хан Тәңірі (6995 м) және Жеңіс (7939 М) шыңдары көтеріледі.

Орталық Тянь-Шаньның солтүстік беткейлерінен көптеген өзендер ағады, олардың ішіндегі ең ірілері - Баянкөл және Нарынқол өзендері,кенттен жоғары қосылып, Қытай шекарасына қарай (батыстан шығысқа қарай) 10 км ағатын Текес өзенін құрайды. Жағалаулық бөліктері өзен (солтүстікке қарай 7-8км) көп батпақты учаскелер.

Станцияны ұйымдастыру кезінде метеорологиялық алаң кенттің оңтүстік-шығыс шетінде орналасқан. Ең жақын жеке ғимараттар 50-60 м. солтүстік-батысқа қарай 60-70 м – биік топтар, 12 м-ге дейін. теректер.

1953 жылғы 6 қыркүйекте биік ағаштардан тазарту мақсатында метеоалаң шығысқа қарай 50 м-ге ауыстырылды.

1975 ж. 25 мамыр - солтүстік-шығысқа қарай 500 м., 1975 ж.қыркүйекте метеостанция шығысқа қарай 50 м. ауыстырылды, метеорологиялық алаң кенттің оңтүстік-шығыс шетінде, тегіс жерде, солтүстікке қарай сәл еңіспен орналасқан. Кент негізінен бір қабатты үйлерден, сирек 2-3 қабатты ғимараттардан тұрады.

Ең жақын ортасы: солтүстік-батыстан 50 м-ге дейін-биіктігі 13 м-ге дейін аурухана, батыстан және оңтүстік-батыстан 70 м-ге дейін-кент үйлері, солтүстік-шығыстан және оңтүстіктен 140 м-ге дейін-биіктігі 8 м-ге дейін үйлер.

Көлемі 26х26м метеорологиялық алаң, аспаптардың орналасуы стандартты, нұсқау талаптарына сәйкес келеді. Метеоалаңның беті-осы аймаққа тән табиғи шөп жамылғысы.

Жартылай қорғалған типтегі метеорологиялық алаң [9].

3.5 Талдықорған станциясы

Талдықорған қаласы Солтүстік Тянь-Шань тау етегінде, тауаралық кең алқапта орналасқан.

Алқап - 20х20км., барлық жағынан аласа таулармен – Жоңғар Алатауы жотасының батыс сілемдерімен қоршалған. Бұл таулардың абсолюттік биіктігі 1000 м-ден аспайды, одан әрі шығысқа қарай 20 км және оңтүстік-шығысқа қарай 25 км қашықтықта негізгі жотаның таулары көтеріліп, абсолютті биіктігі 2000 м-ге жетеді.

Алқап қоршаған таулардан ағып жатқан көптеген өзендермен қиылысады, солтүстік-батысқа қарай едәуір көлбеу жазық сипатқа ие.

Өзендер, сливаясь құрайды көлемі бойынша екінші ағыны көл Балқаш - Қаратал өзені,протекающую оңтүстіктен солтүстікке жақын шығыс шетінде қала, содан кейін күрт поворачивающую батысқа қарай. Жаз мезгілінде суару нәтижесінде өзен суы аз болады.

Ағаш өсімдіктері-бақша екпелері және қала саябақтары.

Топырақ: Ашық каштан, құмды-тасты шөгінділерде сазды, суару жағдайында жақсы егістік жерлерді білдіреді. Бұл жерлерде күріш, картоп, сондай-ақ қант қызылшасын өсіру кеңінен дамыған.

Станцияны ұйымдастыру кезінде метеорологиялық алаң қала орталығында, алаңда орнатылған.

1930 жылғы 2 тамызда метеоалаң солтүстік-батыс шетіне ауыстырылды және тегіс жерге орнатылды.

1933 жылдың қыркүйегінде станция оңтүстік-батыс шетіне ауыстырылды. Метеоалаң тегіс және ашық жерде, ғимараттар мен ағаштардан алыс, жазғы уақытта қарқынды суарылатын дақылдар мен бақтармен қоршалған. Суару кезінде су метеожағдайға жиі құйылады.

1947 жылғы 17 шілдеде метеоалаң оңтүстікке қарай 200м ауыстырылды. Бұл 150м солтүстік-шығыс – бақшасы, шығысқа 60м – салынған. Басқа жағынан рельеф тегіс және ашық. Солтүстікке-суармалы бақтар, оңтүстікке-шөппен жабылған өріс.

1989 жылғы 21 мамырда метеостанция солтүстік-батысқа қарай 1,5 км-ге ауыстырылды.

Метеорологиялық алаң ашық және тегіс жерде, қаланың солтүстік батыс бөлігінде, әуежай ауданында орналасқан.

Ең жақын орта: оңтүстік пен батыста 20 м - де - биіктігі 7 м-ге дейін, солтүстігінде 50 м-ге дейін-бақша.

Көлемі 26х26м метеорологиялық алаң, аспаптардың орналасуы стандартты, нұсқау талаптарына сәйкес келеді. Метеоалаңның беті-осы аймаққа тән табиғи шөп жамылғысы.

Метеорологиялық алаң ашық [9].

3.6 Мыңжылқы станциясы

Биік таулы Мыңжылқы станциясында метеорологиялық бақылау тарихы 1935 жылдың шілде айында ұйымдастырылды. Бақылау кезеңі: 1935 жылдың шілде айынан қазіргі уақытқа дейін. Өзгертілген уақыттар: 1939 жылдың 4 қараша күні, 1942 жылы 16 қараша күні, 1935 жылдан станция атауы Мың-Жылқы, ал 1971 жылдан бастап Мыңжылқы деп аталды. Метеостанция жұмыс істеу жіктемесі бойынша ІІ разряд бағдарламасымен жұмыс істейді. Третьяков жауын өлшегіші 1951 жылдың 31 қазанында орнатылған. Жеңіл тақтайлы флюгер орнатылған уақыты туралы мәлімет жоқ. Ал ауыр тақтайлы флюгер 1959 жылдың 9 қазанында орнатылды.

Физика-географиялық сипаттамасы. Метеорологиялық станциясының физика-географиялық сипаттамасы бойынша Мыңжылқы биік таулы жазықтықтағы Кіші Алматы өзенінде орналасқан. Жер бедері таулы, өте қатты бөлшектенген және Солтүстік Тянь-Шань таулы ауданындағы Күнгей Алатауына тиесілі. Биік таулы жазық ұзындығы 3 км, ені 700 м және меридианалды бағытта созылып жатыр. Өсімдігі – таулы шабынды. Тлопырағы тасты және саздақты. Грунт сулары 15 м тереңдікте байқалады. Метеорологиялық алаң станцияның ұйымдастырылуымен Кіші Алматы өзенінің сол жақ жағалауында орнатылды.

1939 жылдың 4 қараша күні метеоалаң 360 м оңтүстікке қарай, одан биік жерге ауыстырылды.

1942 жылдың 16 қарашасы күні бұрынғы жеріне ауыстырды. Метеорологиялық алаңның ауданы 26Х19 м. Құрал-жабдықтары Нұсқаулық бойынша орнатылған [9].

4 Қазақстанның оңтүстік – шығысы аймағы бойынша күн шұғыласы ұзақтығының климаттық таралуы

Осы жасалған жұмыста Қазақстан Республикасының оңтүстік-шығысы аумағы бойынша күн сәулесінің негізгі құрамдастарының келуі туралы көпжылдық статистикалық деректер келтірілген. Күн белсенділігінің 11 жылдық циклінің мәліметтеріне сүйене отырып, күн радиациясының келуін болжауға болады, оны кейіннен күн жылыту және ыстық сумен жабдықтау жүйелерін есептеу үшін қолдану керек.

Күн радиациясының әр түрлі түрлерін бақылау деректерінің қатарлары бақылау ерекшеліктеріне байланысты өзіндік сипаттамаларға ие. Ең алдымен, бақылаулар басқа метеорологиялық шамаларды бақылау үшін белгіленген мерзімдерден басқа мерзімде жүргізіледі. Уақытылы бақылаулар жеткілікті сенімді деректерді алуға мүмкіндік бермейді.

Климаттық анықтамалықтарда әдетте келесі Климаттық көрсеткіштер орналастырылған:

• 
  ашық аспанда және бұлттылықтың орташа жағдайларында тікелей, шашыраңқы, жиынтық радиация мен радиациялық теңгерімнің орташа қарқындылығы (кВт/ м²-дегі энергетикалық жарықтандыру) ;
  
• 
  күн радиациясының орташа мөлшері (МДж/м²) сәуленің қалыпты бетіне және ашық аспан мен орташа бұлт жағдайында көлденең бетке;
  
• 
  ашық аспан мен орташа бұлттылық жағдайында көлденең бетке күн радиациясының (МДж/м²) орташа сомасы;
  
• 
  бұлттылықтың орташа жағдайында көлденең бетке шашыраған күн радиациясының (МДж/м²) орташа сомасы;
  
• 
  орташа бұлттылық жағдайында белсенді беттің альбедосы (%) ;
  
• 
  орташа бұлттылық жағдайында белсенді беттің радиациялық балансының орташа сомасы (МДж/м²)
  
• 
  шашыраңқы және жиынтық радиация, радиациялық теңгерім үшін - жалпы бұлттылық 2 балдан аспайды, күн дискісі және радиусы 5° аймақ бұлттар мен бұлттардың іздерінен бос болады;
  
• 
  тікелей радиация үшін - бұлттарға қарамастан, бірақ күн мен күн сәулесі 5°, бұлттар мен олардың іздері жоқ.
  

10-сурет. Қазақстан аумағы бойынша жылдық күн шұғыласының таралуы

10-суретте көрсетілгендей, барлық Қазақстан аумағы бойынша күн шұғыласы ұзақтығының жылдық таралуы көрсетілген. Күн шұғыласы ұзақтығының таралуы барлық мүмкін болған бұлттылықтың, ауа райының мәліметтерін ескере отырып көрсетілген.

4.1 Күн шұғыласы ұзақтығының уақыттық таралуы

12–сурет. Күн шұғыласы ұзақтығының таралуының 1990 – 2020 жылдар аралығындағы айлық мәндері, (сағ)

13–сурет. Күн шұғыласы ұзақтығының таралуының 1990 – 2020 жылдар аралығындағы айлық мәндері, (сағ)

4.2 Күн шұғыласы ұзақтығының әр онжылдық ішінде орташа уақыттық таралуы

17-сурет. Күн шұғыласы ұзақтығының таралуының әр 10 жыл бойынша соммасы, сағ

18-суретте көрсетілгендей, Айдарлы станциясы бойынша күн шұғыласы ұзақтығының әр онжылдықтағы соммасы берілен. Ең көп таралу 1991-2000 жылдарға, ең аз таралу 2011-2020 жылдарға сәйкес келеді.

19-сурет. Күн шұғыласы ұзақтығының таралуының әр онжылдық бойынша соммасы, сағ

20-сурет. Күн шұғыласы ұзақтығының таралуының әр онжылдық бойынша соммасы, сағ

21-сурет. Күн шұғыласы ұзақтығының таралуының әр онжылдық бойынша соммасы, сағ

4.3 Күн шұғыласы ұзақтығының орташа жылдық таралуы

Қорытынды

Қазақстанның оңтүстік-шығысында күн шұғыласы ұзақтығының таралу ерекшеліктерін қарастарығанда келесі қорытынды шығарылды:

1. 
   1990-2020 жылдар аралығындағы Алматы, Біріккен ГидроМетеорологиялық станциясындағы (БГМС), Айдарлы, Жаркент, Нарынқол, Мыңжылқы, Талдықорған станцияларындағы күн шұғыласы ұзақтығының таралуы климаттық анықтамада келтірілген көпжылдық күн шұғыласы ұзақтығының таралуынан аса қатты айырмашылығы жоқ.
   
2. 
   Күн шұғыласы ұзақтығының таралуын Алматы ОГМС, Айдарлы, Жаркент, Нарынқол, Талдықорған, Мыңжылқы станциялары бойынша қарастырғанда, жалпы Айдарлы станциясында жоғары екенін байқалады. Ол сол аймақта күннің ұзақ, жазы ыстық болуымен және шөлейтті аумақта орналасуымен түсіндіріледі.
   
3. 
   Күн шұғыласы ұзақтығының таралуын Алматы ОГМС, Айдарлы, Жаркент, Нарынқол, Талдықорған, Мыңжылқы станциялары бойынша салыстырғанда, ең көп таралу Айдарлы станциясында, ең аз таралу Мыңжылқы станциясында екені анықталды. Әр станция бойынша максимальды таралулардың барлығы жаз айларында (шілде, тамыз), ал минимальды таралулар қыс айларында (желтоқсан) байқалған. Таралудың минимальды мәндерінің қысқы мезгілдерде байқалуы бұлтты ауа райының көп болуына, қардың көп жаууына сонымен қатар станцияның орналасқан жері мен биіктігіне байланысты болады.
   
4. 
   Күн шұғыласы ұзақтығының орташа таралуын әр 10 жылдыққа бөліп қарастырғанды, Айдарлы станциясында ең көп таралу, ал Мыңжылқы станциясында ең аз таралу байқалды. Айдарлы станциясындағы күн шұғыласы ұзақтығының таралуы ең аз таралу байқалған Мыңжылқы станциясындағы күн шұғыласы ұзақтығы таралуынан 3 есеге көп екені байқалды.
   
5. 
   Күн шұғыласы ұзақтығының жылдық таралуының максимальды мәні Талдқорған станциясына (2824,86 сағ), ал минимальды мәні Мыңжылқы станциясына (1589,63 сағ) сәйкес келеді.
   

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. 
   The NASA Surface Meteorology and Solar Energy Data Set. 2007.
   
2. 
   Николаев А.А. Пространственное распределение показателей гелиоэнергетического потенциала на территории Среднего Поволжья // Современные проблемы географии и природопользования. 2001. Выпуск 5-6. 141-144 б.
   
3. 
   Шульгин И.А. - Солнечная радиация и растение.  СПб.: Гидрометиздат, 2005. - 234 б.
   
4. 
   Мамонтов Г.С., Захаров В.Б. - Общая биология. М.: Высшая школа, 2003. - 366 с. 4. Ку-Нан Лиоу. - Основы радиационных процессов в атмосфере, СПб.: Гидрометиздат, 2000. - 217 б.
   
5. 
   Никифоров Г.С. -  Психология здоровья, СПб.: Питер, 2003. - 255 с. 6. Шаров В.Б. - Здоровье и радиация, Челябинск: Урало-Сибирский Дом экономической и научно-технической литературы, 2002. - 189 б.
   
6. 
   Байшоланов С. С, Қожахметов П. Ж - Жалпы метеорология. 1-бөлім, Алматы: Қазақ Университеті, 2004 ж. 101-103 б.
   
7. 
   Байшоланов С. С – Метеорология және Климатология- оқу әдістемелік құрал 32-35 б.
   
8. 
   https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C – Эл ресурс. 25.12.2020 ж.
   
9. 
   Справочник по климату Казахстана, Казгидромет, Алматы 2004ж, Выпуск 14. Алматиский область. 13-46б.
   
10. 
    Вракин В.Ф., Сидорова М.В, - Морфология с/х животных. М.: «Агропромиздат», 2005. – 539б.
    
11. 
    Оболенский В.Н., - Метеорология, М.: Гидрометеиздат, 2004. – 638б.
    
12. 
    Хромов С.П., Петросянц М.А. Метеорология и климатология.- Москва: Издательство Московского Университета, 2006. – 569 б.
    
13. 
    Дмитриева Е.Ф. Климатические особенности сезонов весны и первой половины лета в Казахстане //Труды Гидрометцентра СССР, -1984. -Вып.254. - 76-89 б.
    
14. 
    Долгих С.А., Илякова Р.М., Сабитаева А.У. Об изменении климата Казахстана в прошедший столетний период // Гидрометеорология и экология, -2005. – №4. – 6-23 б.
    
15. 
    Тверской П.Н. Курс метеорологии. – Л.: Гидрометиздат,1962. – 692 б.
    
16. 
    Байдал М.Х. Долгосрочные прогнозы погоды и колебаний климата Казахстана. - Л.: Гидрометеоиздат, 1964.
    

Кесте А.1

Кесте А.2

Жаркент станциясы бойынша 1990 – 2020 жылдар аралығындағы күн шұғыласының айлық, жылдық таралуы мәндері, (сағ)

Нарынқол станциясы бойынша 1990 – 2020 жылдар аралығындағы күн шұғыласының айлық, жылдық таралуы мәндері, (сағ)

Кесте А.5

Кесте А.6