І бөлім. Этноэкологиялық тәрбие берудің және оқушылардың экологиялық білім мазмұнының әдіснамалық теориялық негіздері

Қазіргі уақытта қоғамның алдында экологиялық тәрбие мен білім беру мәселесі тұр. Жер бетіндегі экология заңдарын бұзуға күш салатын бірден – бір зоологиялық түр – адам. Адамдардың күш санасы бар, және де сол сана мейлінше дамыған сайын экология туралы білім деңгейі төмендей түспек. Егер қазір жер бетінде адамдардың басым көпшілігінде экология мен дағды мүлдем жоқ десек, қателеспеген болар едік.

Сауаттылықтың (экологиялық) жайылуы халықтың мәдениетіне кері әсерін тигізеді. Оны тек тәрбиемен, білім берумен қалпына келтіруге болады. Басқадай жол іздеуге уақыт аз, табиғи комплекстердің бұзылуы күннен күнге өршіп барады.

Россияның ірі ғалымы А. Яблоков экологиялық білім беру проблемасына тоқталады: Адамдардың экологиялық білім алуының жаңа сатысы керек. Адамның білім мен тәрбие алудың өн бойында оқ балабақшадан жоғарғы оқу орына дейін - экологиялық білім беру мәселесі бірінші орынға қойылуы қажет. Табиғатқа қамқор сезіммен қарайтын адамды тек осылай ғана тәрбиелеп шығаруға болады. Қазіргі уақытта экологиялық білім берудің баршаға ортақ және үздіксіз жүйесінің құрылуы педагогтар алдына міндет етіп қойылды. Бұл міндет білім беру бағдарламасында бекітілген. Жаңа заман ой – пікірлерінің қалыптасу ерекшелігі мынада: ТМД елдерінде және біздің республикамызда экология мәселесіне аударылған назар басқа елдердегіден кем емес.

Қоршаған табиғи ортаға деген жауапкершілік қарым – қатынас тәрбиесінің мәселесі соңғы кезде оқушылардан бастап студенттерге дейін бастауыш сынып оқушыларынан бастап, оқу жұмысы методистерінің назарын аударды.

Экологиялық білім берідің мәні неде? Бастауыш сынып оқушыларының қабылдауына қандай экологиялық ұғымдар тән? Оқушы жастардың экологиялық мәдениетінің элементі болып табылатын табиғатқа деген қамқор сезімді тәрбиелеудің ерекшелігі неде? Қандай методикалық шарттар қолданғанда, бұл мәселе ең үлкен педагогтік нәтиже береді?

Алайда, экологиялық білімнің бағыт – бағдарын белгілеуді елеулі пікір талас туғызып отыр. Басты назарда “Табиғат аясы”, “Қоршаған орта” немесе “Табиғат әлемі” мәселесінің тұру қажеттігі принципті мәселеге ие болды.

Көптеген шет елдердегі оқу жүйесінде экологиялық білім беру әр түрлі пәндерді оқытуда сыныптағы оқушылардың білім деңгейлеріне, жас ерекшеліктеріне, өмір тәжірибелеріне байланыстырып кіріккен (интегралдық) пәндер негізінде беру жағына назар аударады. Мысалы, АҚШ–та жалпы білім беретін колледждерінде педагогикалық ұжымның таңдап алуына орай міндетті түрде оқытылатын бес түрлі экологиялық кіріккен пәндер оқытылады.

Біздің ТМД елдерінде алғашқы кездерде барлық пәндерді экологияландыру бағыты басым болғандықтан және барлық оқу бағдарламалары шамадан тыс оқу материалдарын енгізгендіктен бірінші үлгі тиімді болмай шықты. Сонда да болса, әрбір пәндердің оқу пәндердің бағдарламаларында экологиялық бағыттағы енген тақырыптар бір – бірін толықтырып, жүйелі білім беруге талпынады.

Соңғы жылдары кейбір оқу орындарында экологиялық бағдардағы пәндердің берген білімі мен тәрбиесін жинақтайтын пән “экологиялық” арнайы курс 8 – сыныптарда жүргізіле бастады. Біз оны белгілі бір жүйеге келтіріп және “Этноэкология” факультативін қосып, сыныптан тыс жұмыстармен толықтырып оқушы жастарға экологиялық тәрбие беруге талпыныс жасадық.

Ендігі кезекте, бізде оқушы жастарға экологиялық білім мен тәрбие беруде бірінші тарауында ғылыми негіздерін, мақсат міндеттерін талдаудан кейін оның мазмұндарын жасауда қандай талаптарға, ұстамдарға негізделетініне назар аударып, ұлттық оқу орындарында іске асырылып жатқан экологиялық тәрбие беру жұмыстарына негіздеме беруге талпындық. Экология ғылымын қай жағынан алып қарасаңыз да, оның биология ғылымының құрамды бөлігі екені ап–айқын көрініп тұр. Ал биология ғылымы табиғаттану ғылымының бөлігі екені зиялы азаматтардың барлығына түсінікті. Бірақ экология ғылымы биология ғылымының, биология ғылымы табиғаттану ғылымының мәселесін шеше алмайтынын кез – келген адамға түсінікті жағдай.

Экология ғылымы-табиғат қорғау ғылымының негізгі бастау бұлағы. Табиғат қорғау ғылымын, оның қағидаларын, заңдарын табиғатты өмірлік қажеттілікте пайдалануда міндетті түрде орындау мәңгілік, баянды өмір сүру негізі.

Табиғат сырын жан–жақты білуге ұмтылу, оның қорларын қажетіне пайдалану, адам баласының қанына сіңген қасиет . Бұл қасиетсіз адамның өмір сүруі мүмкін емес. Ендігі мақсат– осы қасиеттің барлығын жер басып жүрген, әрбір адамның саналы түрде өмірге пайдалануға көмектесу. Бұл мақсаттың орындалуы әрбір адамзаттың табиғат қорғау тәрбиесінен өтуінен тікелей байланысты. Осы жұмысты орындау ұстаздың міндеті.

Демек, жоғары оқу орны қабырғасында студенттерге табиғат, экология жайында тиянақты білім беріп, оларды табиғат қорғау тәжірибесінен өткізсек, мақсат түбегейлі орындалады, оқушы жастардың саналы түрде, өмір бойы табиғат қорғау ісімен айналысатын болады.

Ал келешек ұрпақты экологиялық апаттан сақтап, қоршаған ортаға деген сүйіспеншілік сезімін оятып, табиғатты қорғау жұмысына белсене араласатын ұрпақ тәрбиелеуде профессор Н.С. Сарыбековтің жетекшілік етуімен “Табиғат қорғау орталығы” құрылып, онда М.Н.Сарыбеков,БұзаубақоваК.Ж.т.б. зерттеушілер көлемді жұмыстар атқарып жатыр. Н.С. Сарыбеков алты кезеңнен тұратын отбасы бала – бақша балаларынан экологиялық сауат ашып, тәрбие берудің мүмкіндіктерін, мазмұндарын ұсынады. Мәселен, әр сәбиді табиғат қорғауға әр отбасында бастау алуы тиіс,бала–бақша бағдарламаларында балалардың табиғатты түсініп табиғатты аялау идеясын өндіру қажет. Былайша айтқанда, мектепке дейінгі әр балалар “табиғат”, “жасыл желек”, “мөлдір су”, “көгілдір аспан”, “торпалы топырақ”, “гүл”, “денсаулық”, “сұлулық”, “әдемілік”, “сайраған құс”, “жүгірген аң”, “туған елім, жерім, отаным, республикам” ұғымдарының мән – мағынасын, мазмұнын білуі тиіс. Сонымен қатар, ол негізгі және профильді мектептердің 9-10 сыныптарында “экология және табиғатты қорғау” пәнін оқытуды ұсынады.

Қоғам мен табиғат арасындағы өзара қарым – қатынастың ғылыми негіздері мен мүмкіндіктері, мазмұндары жайлы Санкт –Петербургтік ғалымдар А.Н. Жиров, И.В. Игнатенко, А.Н. Ласточкин, В.П. Саломиндердің “Геоэкология” авторлық бағдарламасының өзіндік ерекшеліктері бар. Шынын айту керек, осындай бағдарлама республикамызда әлі де қарастырылмаған. Мәселен, экологиялық тәрбие берудің негізгі мәселелердің оқу орындардың жоспарында және оның жалпы білім берудегі алатын орындары мен қисынды құрылымдық құрамдарын анықтау, экологиялық білім беруде шетелдегі әріптестердің озат тәжірибелеріне ұқыптылықпен қарау. Жоғары оқу орын бітірген студент қоғам мен табиғат арасындағы қарым – қатынастардың мән – мағынасын, мазмұнын, адам өмір сүретін ортаның экологиясын өз жанындай сақтау, айналасын қоршаған өлі және тірі табиғатқа өз бауырындай ілтипаттылықпен қарау сияқты адамзаттың құнды бағдарлары жастарға отбасынан бастап жоғарғы білім алғанға дейін жоспарлы тәрьиелене білген. Студенттердің қоршаған ортаға және өз денсаулығына деген көзқарсы адам өмір сүруіне тікелей және қосымша әсер ететін қоғам мен табиғаттың заңдылықтарын түсіну негізінде олардың оқу үлгерімі өсіп, танымдық қызығушылық қасиеттері өрбіп отырады екен.

Экология курсы оларды жүйелеуге және жалпылауға, сонымен бірге адамның ролі мен орнын түсіну үшін қажет міндетті білім мен біліктіліктің қалыптасуына мүмкіндік жасайды.

Оқу құралдарында әртүрлі типтегі сабақтарды, яғни лабораториялық жұмыстарды, танымжорықтарды, өткізу бойынша әдістемелік нұсқаулар келтірген.

Білімді терең меңгеруге студенттердің практикалық қалыптастыру әртүрлі танымдық міндеттерді мақсатты және жүйелі түрде шешуге мүмкіндік жасайды. Әрбір сабақта, әртүрлі оқу әдістерін пайдалану қажет. Мысалы, лекциялар, әңгімелесу, семинарлар, студенттердің өздігінен орындайтын жұмыстары, олардың рефераттар немесе қысқаша баяндамалар дайындауы, ойындар, диспуттар, конференциялар және т.с.с. ұйымдастыру студенттердің танымдық қызығушылықтарын арттырып, оқу белсенділіктерін дамытады.

Жалпы, қорыта келгенде студенттерге экологиялық тәрбие беру, оның интегралды сипаты жаратылыстану, қоғамдық – тарихи, гуманитарлық – эстетикалық, еңбек циклдіоқу пәндерінің барлығында белгілі дәрежеде бейнеленуін қамтамасыз етеді. Көптеген ғалымдар оның осы ерекшелігін негізге ала отырып, экологиялық тәрбиені әртүрлі дүниетанымдық, саяси адамгершілік эстетикалық, құқықтық, еңбек және т.б. тәрбие элементтерінен тұратын, өзара тығыз, байланысқан жүйе ретінде қарастырады. Бұл экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесін қандай да болмасын бір ғана оқу орны арқылы шешілуі мүмкін емес. Былайша айтқанда олардың идеяларының мазмұны кең мағынада толық қамтылған пән жоқ. Жоғарғы оқу орнындағы экологиялық тәрбие беру мәселесінің жеке пәндерде біріктірілген мазмұнның болуы, оны әрбір пәннің өз тұрғысынан қарастырылуын және педагогиканың жүйелік ұсталымын ескере отырып, бағдарламаға сәйкес басқа пәндермен де, пәнаралық байланыс негізінде зерттеуді қажет етеді.

Жоғарға оқу орнындағы экологиялық тәрбие беру ісінің педагогика теориясы мен жоғарғы оқу орны тәжірибесінде жаңа сала ретінде қызу қарқынмен дамып келе жатқандығын байқатады. Бұл салада теория мен практиканы дамытудың қажеттілігі жалпы теориялық және жеке әдістемелік бағыттағы зерттеулерді кеңейту және тереңдету қажеттілігін дәлелдейді. Бірақ қазіргі жоғарғы оқу орындарының практикасы шын мәнінде уақыт талабынан кейін қалып, ол экологиялық сауатты, тәрбиелі студенттерді дайындауды қамтамасыз ете алмай отыр. Зерттеуші ғалымдардың пікірінше мұндай жағдайдың туындауында басты себептердің бірі – экология идеясын ұғындырудың жеткіліксіздігі, табиғи ортаның бағалылығы көпшілігінде пайдакүнемдік негізде түсіндірілуі, экологиялық мазмұндағы білімдердің өзара тығыз бірлігінің болмауы деп санайды.