Диссертация 2000 жылы "е23 " Х сагат

ЭОЖ 821. 512. 122 
К,олжазба к;у1дьп1да 
-
 ,3 
НАЗАРБЕК КДНАФИН 
Ш.Ш.УЭЛИХАНОВ - ЭДЕБИЕТ ЗЕРТТЕУШ1С1 
10.01.02 - кдзак, эдебнет! 
Филология FbUbiMAapbiHbiH; кавдидаты 
FbMbiMH дэрежес1н алу уш1н данывдалгаи 
диссертащшиыч 
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т Ы 
К^закстан Рсспубликасы 
Туркестан 
2000 

Жумыс ЬС,.А.Яссауи атындагы Халыкдралык, кдзак-тур1к 
университетшщ казак: edeSuemi кафедрасында орындалды 
Рьшыми жетекш!: филология гылымдарыныц докторы, 
профессор Д.Ысхцкулы 
Ресми сарапшылар: филология гылымдарыныц 
докторы, профессор С.Негимов 
филология гьшымдарыныц 
кандидаты, доцент Э.Мусажулов 
Жетекш1 уйым: Абай атындагы мемлекетт1к университет! 
Диссертация 2000 жылы "е23_"__Х сагат _/^_^^ 
К^А.Яссауи атындагы Халыкаралык. казак-тур'1к университетшдег! 
филология гылымдарыныц кандидаты гылыми дэрежесш алу уш1н 
диссертация к,оргау жен!ндеп К. 14.44.03 диссертациялык, Кецестщ 
мэжи11с1нде к,оргалады. (Мекен-жайы: Турыстан кэласы, Ес1мхан 
алацы, 2) 
Диссертациямен К^А.Яссауи атындагы Халыкаралык 
к.азак.~тур'1К университет1тц ютапханасында танысуга болады. 
Автореферат 2000 жылы "^Л " /JC таратылды. 
Диссертациялык кецестщ 
галым хатшысы, 
филология гылымдарыныц 
кандидаты, доцент ^ . / ^ <, Ш.КерШ 

Ж¥мыстьщ жалпы сипаты 
Такзырыптьщ взект1л1п. Эдеби мураньщ тарихи мацызын xepei 
YFbiHbin, оны гылыми зерделеген Шок^н Шыдгысулы Уэлихановты] 
енбектерш жан-жакты, жуйел! зертгей тусуд! Kasipri уакьптын в: 
талап ет1п отыр. Ралым шыгармалары дву1р рухымен ундес, п1юрлер 
кутп кеше немесе дэл бугш айтылгандай тьщ, кунды. Шокзн кдза 
ауыз вдебиет1н жинап, зерттеумен 6ipre баскэ ел ауыз 9дебиетгер1не д 
кен барлау жасады. ЬСдзак; улттык едебиеттану гылымьшьщ непз11 
калады. 
Ш.Уэлихановтыц казак улттык эдебиетгану гылымыны! 
1ргетасын кдлаудагы бш1мпаздыгы, тури халыкгарыныц ауыз эдебиет 
нускдларын взара салыстыра зерттеген тэсшдер!, филологи 
гылымдарына к,оскан y^eci жвн1нде курдел! гылыми ецбек жазу ода! 
смес. Б1з такьфыптьвд аса мэнди11пн сез1не отырьш, диссертациялы 
жумысымызда ^-алымнын, эдебиет зерггеудеп аса багалы M'jpacbii 
гылыми жуйелеуге кддам жасадык,-
Рас, Шокэннан бурый да казак ауыз эдебиет1н жинаи, зерттеуи 
адамдар болды. Б1рак олардын Kenmuiiri жол-женекей жазга! 
кyндeлiктepiндe, белгит! 6ip саяхатнамалары мен хаттарында, арнаш 
кужаттык есептер1нде, мемлекетпк eлшiлiктep кез1ндеп толтырылга] 
"журналдарында" халыктьщ вз!нд1к ерекшелшне ток,тала кел111 
олардьщ тш байлыгын, эдет-салтын, макалдап-мэтеддеп сейлеуг 
шеберл1пн, суырып салма акьшдардьщ тапкырлыгын, дал 
тургындарыныц энге, куйге, жырга кумарлыгын, баскд д 
байкдгандарын кыскд баяндаумен шектелген. Олардьщ жазбаларынд 
кунды деректермен-крса-устрт .п1к1рлер, жацсак топшылаулар д 
ушьфасып отырады. Мундай кемшш1ктерд1ц бет1н ашуда, то, 
вдебиет1м1зд1ц кене нускаларына эдш бага беруде Ш.Уэлихановты! 
орны ерекше. Бул ретте Ш.Уелиханов кдзак елендер! мен ауы 
эдебиет! туралы алгаш деректер жинаган Н.П.Рычковтьщ 1770 жьин 
жарык, керген "Кундел1к жазбаларын", П.С.Палластыц "Росси 
мемлекет1н1н; турл! провинцияларына саяхатын", А.И.Левшинн1н, 183 
жылы баспадан шыкдан "К^ыргыз-кдзак, немесе к^ьгргыз-кайса 
ордалары мен даласы туралы жазбаларын", т.б. галым 
саяхатшылардыц жазгандарын ой елепнен втк1з1п, сын-ескертпеле 
жасаганын айта кеткен жен. Мысалы, А.И.Левшинн1ц каза 
олендер1Ищ суырып салып айтылатын ерекшел!пне байланысп 
"Осындай туткиылдан туган олевдер, кобшесе, магынасыз, шатпак 
жарымжан б1рдене болып шыгады" | 1 . 136-137) деген жансак п1юр1; 
Шокан аталган енбекке жазган сын макаласында (Замечания н 
третыо часть описания киргиз-казачьих орл А.И.Лсвшина) Gijiii 
сыншы рет1ндс жокка (иыгарган |2. 39-40|. 

Орыс географиялык когамындагы /Петербургта/ Шокан 
Шьщгысулына арналган архивте "Словесность" деген улкен ецбек 
сакгаулы тур. Ол казак едебиетш зертгеуге арналган. 9з1 б1рнеше 
бвл1мдерден турады: "Т1л", "Поэмалар", "Импровизация жене 
импровизаторлар", "Epxeruiep", "Макдлдар", "Мэтелдер мен 
жумбактар". Оны кез1нде Шокдн окып, эдш де кдггы сынапты. Бул 
жинакты жазган Батые Ci6ip казак scKepiniH (линейный казачьи 
войска) офицер! Е.И.Шебелин деген. Оныц жазгандарын Шокэн 
бурыннан да унатпаган |2. 422-423]. 
Эдебиет1м1зда, тарихымызды, медениет1м1зд! xepic тус!ид1руд1 
коздегендерге батыл наразылык бищ!рген Уэлиханов вз1 бас болып, 
одеби мурамыздьщ шына^ш
MOHIH 1ЪШЫМИ
непздеуге арналган 
зерттеулер жазды. Кдзактьщ халык поэзиясыиа алгаш теориялык; 
тешдау жасады. 
0к1н1шт1с1 - халык ауыз эдебиет! туралы бурыныракта айтылып, 
калыптаса бастаган кате маглуматгардыц сел улт уш1н зияндьшьц-ын 
бултартпас деректер аркылы двлелдеген, свйт1п, шынайы акик,аткэ 
жупнген Шокднньщ кунды материалдарыньщ б!разы колды болып 
кегп; жеке к1тапханасы ертелд!; колжазбаларынын кзйсыб1р1 б1зге 
жетпед!; ал б!рталайы архивтерде саргайып, шац басып жатыр. 
Оларды жинап зертгеу, кэдеге жарату - келешекпц абзал борышы. 
Ш.Уэлихановтьщ OMipi мен шыгармашылык, кьтзмет! туралы аз 
жазылган жок- Сыртгай Караганда 6epi де зерттелген сиякгы. Эйтсе 
де, галымньщ тел эдебиеггануга т!келей байланысты енбектер!н1ц эл! 
де ашылмаган кырлары жетк1я1кт1. Тап муддес! дейт1нд1 желеу еткен 
отаршылдьщ пигыл Шокдн шыгармаларынан да кемшшж табуды 
талан еткеп. кездер болды. Кенест!к шектеу саясаты улттык 
эдебиеттану гылымыньщ дамуына, сондай-ак, шокзнтануга да зияньщ 
типзда. Осы жагы ecKepuiin, диссертациялык жумыста улы галымныц 
эдебиет зертгеушш1пн саралап корсетуге, гылыми жуйел! талдауга 
басты назар аударылды. Такьфыптыц езектш1п де осында. 
Зерттеудгц мак]саты мен М1ндет1. Буг1нде кене жазбалар, 
пайдалануга тыйьш салынган эдебиеггер жарык, коре бастады. Оларды 
Ш.Уелихановтьщ одеби мурасын талдау барысында кец!нен 
пайдалану, свт'т, галымныц тел эдебиет!м!з туралы енбектер{н жан-
жакты зертгеу - диссертацияныц непзг! максаты. Осы максатка орай 
диссертант зертгеу жумысыныц алдына мынадай м!ндетгер кояды: 
- Ш.Уэ;п1ханов жинаган одеби мураны такырыптык, жанрлык 
жагынан жуйелеу; 
- галымныц ауыз одебиет! туралы зер1теулер!н1ц XIX гасырдагы 
фольклортану гылымы теориясымен байланысын amy; 
- Шоканныц казак эпосында тарихилык сипаттын басым експд1г! 
тур;иы п1к1рд1 нспздсунп eKCHiii долслдеу; 

- Ш.Уэлихановтыц халык, эдебиет! ескертйштерш жазып алу 
принциптерше токгалу; 
- Шокднныц казактын кврнскт! акын-жыраулар туындыларын 
тудгыш зерттеуш! ретандег! ецбепн сипаттау; 
- гуламаньщ xypiK халык,тары ауыз BAe6HeTiHi4 шыгармалары 
туралы ой-п11арлер1н туй1ндеу; 
- Ш.Уэлиханов зерттеулерш1н кеЙ1нп казак, фольклоры мен 
одебист1н зерттеушшерге типзген ыклалын, эдебиетгану гылымынын 
еткен! мен бупн! арасындагы ой сабактастыгын саралу; 
- oк^lIмыcтынын, кдзак ©дсбиеттану гылымыньщ непзш калаган 
зерттеуш! екен1н пайымдау. 
Так]ырыптьи^ осыган дей!|1п зерттелу децгей! жене зерттеу кездер!. 
Шокан Уэлихановтын жан-жакты галым болганын замандастары ерте 
таньщы [3]. "Современник" журналы "Ш.Уэлихановтьщ кдбшетпл!!! 
жэне ж1герл1л1г1 сонша, С1б1рде туратын буратана халыктар арасында 
бурын-сонды ондай адам болган емес" [4. 374] деп жазды. К^шкар 
сапарынан алып кайткан аса мэнд! деректернпн 1860-1861 жылдары 
орыс, нем1с баспасвздер1нде жариялануы, "Жоцгар очерктер1н1ц" 
жэне K^>Iтaйдьщ батыс провинциясы жон1ндеп шыгармаларыныц 1865 
жыльт агылшын ти11нде Лондонда басьтлып шыгуы галым ес1м1н1н кен 
таралуына cenxiriH типзд!. Батыстьщ зиялы кауымы казак 
окьшыстысын 60-жылдарда "Ресей туралы гылыми танымдар архив!" 
журналыныц (агылшын жэне нем1с) басылымдары apк^JIЛы бищ!. 
Француз географы Элизе Реклю "Жер жэне адам" дсгсн он тогыз 
томдык енбейнде Шоканнын ес1мш П.П.Семеновпен катар койды 
[5. 296]. П.П.Семенов-Тяншанский, Г.Н.Потанин, Н.М.Ядринцев, 
А.К.Гейнс . жэне ... баска, да - кврнекп.. адамдар - Ш^Уадихановтын 
дарындылыгын, оз ултын, оньщ одеби мурасын ерекше кад1р 
тугканын естел1ктер1нде, макалаларында атап керсегп. Замандастары 
Ш.Уэлихановтьщ nerisri шыгармаларын 1904 жылы Петербурггс 
шыгатын Орыс география когамынын 29-томында жариялады. Оныц 
жарыкка тыгуына профессор Н.И.Веселовский ерекше улес косты. 
Кдзан TOHKepiciHe дей1н жарияланган казак басылымдарындагы 
галым жайлы материалдар кецест1к дэу1рде найдаланылмады, сьшга 
ушырады. Э.Бекейханов, М.Дулатов, М.Жумабаев, т.б. 
арыстарымыздын Ш.Уелиханов туралы жазгандары ескерус1з калды. 
Казакстанда 1940 жылдардан 6epi Ш.Уэлихановтын вм1р1 мен 
шыгармашылык кызмет1н зерттеу журпз1ле бастады. Алгашкылардын 
6ipi болып Х.Айдарова 1945 жылы "Шокан Уэлиханов" деген к1табын 
бастырып шыгарды. Бул .монографиялык эерттсуде Шоканнын жан-
жакты галым болганы (кейб!р niKip кайшылыгана карамастан) жуйел! 
айтылды. Айдарованын курастыруымен Уэлихановтын "Макалалары 
мсп хаггары" 1947 жылы орыс т1л!нде, ат 1949 жылы казак т1л1нле 

жарык; квщ\. Шокдннын "Тандамалы шыгармалары" (1958), бес 
томдык шыгармалар жинагы (1961-1972) орыс Т1Л1'нде баспадан 
шыкты. Оны баспага дайьгалауда Э.Х.Маргулан бастаган гылыми топ 
(курамында М.С.Турсынова, Д.Х.Кармышева, З.Н.Пальгова, 
Л.М.Эуезова т.б.) eдэyip ецбек жасады. Элекецн1н колем! жуз беттей 
"Шокэн Шыцгысулы Уелихановтьщ oMipi мен кызмет!" очерк! 
еибект11{ беташары рет!нде берищ!. С.Муканов шокантануга елеул! 
улес косты. "Шокдн Уэлиханов" монофафнясын,"Шокдн Уэлихапов" 
жэне "KjamK3p кызы" пьесаларын, "Аккдн • жулдыз" романдарын, 
оншакты макала жазып, жариялады. 
Сейт1п, Ш.Уэлихановтьщ эдеби мурасын зертгеуде соны 
бетбурыс жасалды. Кептеген гылыми мак,алалар турл! басылымдарда 
жарык корд! [6]. Эйткенмен, зертгеушшер Шокдн туралы мак,ала 
жазганда, кебшесе, жалпылама кел!п, б!ршщ ойын 6ipi кайталаумен, 
галымнын эдебиет туралы п!ирлер!нен кыска сштемелер берумен 
шектелда. Ш.Уэлихановтыц одебиеттануга байланысты ец кунды 
сцбектер!, озык ойлары тоталитарлык жуйен1и салдарынан эдей! 
квмеск1"ленд!рш корсет1лд1. Моселен, галым жазып алып, жогары 
багалаган "Ед1ге" жырын сез етуге тыйым салынды. Шокан 
1иыгармаларыныц ана ти11м1зде толык жарык кермей, турл! 
сылтаулармен буркемелен1п келу! де талай купия кзтпарлардан сЫр 
аигартса керек... 
1985 жылы Ш.Уэлихановка кдтысты кдзакша-орысша 
маз\гундалган ею мындай одебиетт! кдмтыган корсетюш' жинак 
(аннотированный указатель литературы) жарык; корда. Шокантану 
саласында коп ic тындырылды. Оныц жан-жакты галым болганы ер 
кырьшан зертгелда. Окьшыстыныц - тел вдебиет1м!з жайлы 
п1к!рлер!нен с!лтеме келт]рмейтш эдебиетш! галым жок деуге болады. 
Ш.Сэтбаеваньщ "Шокдн Уэлиханов - филолог" (1985) атты 
гатабында галымныц одебиеттануга, филология саласын зертгеуге 
коскдн улес! айтылады. Р.Берд!бай "Шокан Уэлиханов" деген 
макдласында ("Кдзак фольклористикасыныц тарихы" атты к!тапта, 
(1988) эдеби мурапы багалаудагы, ауыз эдебиет!н зерттеудеп 
Шоканньщ гуламалыгын ерекшелеп корсетт!. Сондай-ак, 
Ш.Уэлихановтыц гылыми мурасы М.К.Елеус1зовтыц, С.З.Зиманов 
пен А.Атишевт1ц, Э.Маргуланныц, С.Мухтарулыныц, А.Нуркатовтыц, 
О.Сепзбаевтыц, С.Этениязовтыц, т.б. ецбектер!р1де турл! жактарынан 
зертгелд! [7]. 
Ш.Уэлихановтыц эдеби мурасына катысты Е.Магауин "Ед!ге" 
жырыныц тарихилыгы жопе коркемд!к ерекшел!г!" (1994), 
К,.Алпысбаева "Ш.Ш.Уэлиханов - фольклортанушы" (1998) zieren 
такырыптарда кандндаттык. диссертациялар коргады. К.Атпысбаона-

ньщ жумысында Шокднныц фольклорды жинау мен жариялау 
твс1лдер1, фольклориспк кезкдрасы сез болады. 
Б1зд1н гылыми жуйелеу багытымыз булардан баскаша. Узак 
жылгы 1зденуд1ц нетижес1нде жазган диссертациялык, жумысымызда 
Шокднныц тел эдебиет1м1з туралы eцбeктepiнiц ел1 де елеус1з жаткди 
тустарына айтарлыктай кецш б0Л1НД1. 
Бул диссертациялык жумыстыц кдйнар кез1, басты езеп - улы 
галымныц ер жылдары кдзак, орыс, баск,а да халыкхардыц тшдер1нде 
жарык, керген ез ецбектер!. 
Еюншщен, Шокдн шыгармаларыныц баспадан шыгуына 
камкорлык жасаган, ол туралы кунды ецбектер жазган заман-
дастарыныц п1к1рлер1. 
Ушшшшен, Ш.Уелихановтыц шыгармашыльнын жан-жакты сез 
еткен галымдардыц, акын-жазушылардыц 1Ъ1Лыми макдлалары 
(сштемеде керсетьпда). 
Тврт1ншщен, Шоканныц ембебап окымыстылыгын саралап 
керсеткен галымдардыц зерттеулер!. 
Бесшшщен, гулама галымныц эдеби бейнес1н жасауга ден койган 
каламгерлерд1ц ецбектер!. 
Алтыншыдан, Шокдн жайлы кундел1кт1 баспасвзде жарияланган 
материалдар диссертацияныц такырыбына орай пайдаланылды. 
Рылыми жацалыгы. Диссертацияда Ш.Уэлихановтыц кдзак 
едебиет1не байланысты эр кезде, эр турл! ецбектер1нде айткдн ой-
пЬарлер! GipTyrac жуиеге келт{рш1п, монографияльщ аукымда 
зерттел1п отыр. 
Шокднныц тел ауыз одебиет1м1з гана емес, баскд ел ауыз одебиеп 
туралы жигандарын жуйелеп.-салыстыра- кдрастырдык. Асацк,айгы, 
Сыпыра жыраудыц тарихта болган тулгалар екен1Н Ш.Уэлихановтыц 
ецбектер1не суйене отырып дэлелдеуге умтылдык. Кдзак ултгык 
эдебиеттану гылымыныц непзш калаган гулама галымныц гылыми 
шыгармашылык кырларын аша тусуд! кездедак. Зертгеуде шокднтануга 
байланысты нак^ы деректер, жаца угьш-тус1н1ктер аз емес. Онда 
галымныц эдеби мурасына, п1к1рлер1не, зерттеуши11К ерекшел1ктер1не 
гьшыми бага бершд!. Петербург, Омбы кдлаларьшдагы архивтерде 
сакталган Шоканныц OMipi мен шыгармашылыгына катысы бар 
колжазбалар кдрастырылды. 
Улы галымныц ецбектер! бупнп одебиеггану жоие фольклортану 
гылымыныц би!пнен зерделенд!. 
Зерттеудщ тэс1лдемел!к жэне теориялык; непздер!. 
Ш.Ш.Уэлихановтыц кдзак эдебиеттану гылымына уйыткы болган 
мураларын казак эдебист! мен фольклорыныц пепз1нде зерделеуде 
Э.Бокейханов, А.Байтурсынов, М.Эуезов, Х.Досм\'хамбетов. 
О.Маргудап, Б.Кепжебаев, К-Жумапиев, М.Раблуллин, Е.Исмаилов, 

Э.Крныратбаев, З.Лхметов, З.Кдбдолов, Т.Кеюшсв, Р.Берд1бай, 
Ш.Сетбаева, Р.Нургалиев, С.Кдскэбасов, О.Нурмагамбетова, 
Ш.Ыбыраев, Б.Уакзтов, Х.Суйшшэлиев, А.Сейд1мбеков, т.б. 
галыхщардыц енбектер1н 1ылыми-тэси1демел1к жэне теориялык; багдар 
erin устандык- Элемд1к, отандык, фольклортану жене эдебиеттану 
саласындагы гылыми зерттеулер 9Д1'стемел1к непз erin алынды.