Диссертация 2000 жылы "е23 " Х сагат

20 
фольлористер1нщ алдында турган киын да курдел! м1ндет" екенд1пн 
баса керсетед! [29. 64]. Ал осьшау курдел! де абыройлы М1ндетпц 
Шокэннан басталуы, онын кейшп зерттеуши1ерд1н п1к{рлер1мен уйлес 
келу! крттарлык,. Т.Кэк1шев Ш.Увлихановтыц "К^зак, халык, 
поэзиясыньщ турлер! туралы" ецбепн жогары багалай кел1п, оган 
айырыкд1а назар аудару кэжетт1пн ескертеда. "0йткен1, бул ецбекте 
елец-жырлардын жалпы мэн-мак,саты гана емес, олардыц кэлыц 
тындаушыга калай эсер exexiHi, кдй формада жететш! сез болады да, 
Шокдннын, эстетикалык, талап-талгамы мен 6uiiriHi4 би1к epeci 
айкындалады [30. 40]. Д.Ыскакулы Ш.Уэлихановтыц "Кдзак, халык. 
поэзиясыныц турлер! туралы" деген ецбепн "Кдзак, вдеби сыныныц 
тарихында алгаш квр1нген гылыми макдла" деп есептейд! [31. 95]. 
"Кытайлар мен мусылман жазушыларынын деректер! бойыпша, 
ертедеп казактардын ез жазуы болган жене баска кешпелитерге 
кдраганда мэдениетг1н анагурлым жогары сатысында турган" [12. 152]. 
Шокднныд мундай корытындыга келу1не онын, Орхон-Енесей, Талас 
жазба нускаларымен де таныс болуы, Кдсым ханныд тусында (1511-
1523) Кдзак хандыгыныц iuiKi жэне сырткы саяси жагдайынын 
ныгайганы, сондай-ак, Кдзакстан мен Ресейдщ арасындагы алгашкы 
саяси байланыстар осы кезенде жасала бастаганы, мундай 
дипломатиялык кдтынастардыц болгандыгын 1575-1584 жылдары 
журпзшген патша архив1н1н т1з1мдер1 айкь1ндайтыны, "38-ш1 жэш1кте 
Кдсым ханныц тусьшдагы кдзак итаптары мен квш1рмелер1 бар" 
(Археологиялык экспедиция жинактаган актшер, СПб., 1836, I т., 
N289, 339-бет) деген дерект! делел, баскд да кептеген коне жазба 
нускдларда сакталган накты фактшер себепш! болган сиякгы. 
Шокдн Уэлихановтыц, эдебиет. зертгеушш1г1 Еылымына коскдн 
улес! онын, И.Н.Березиннщ "Хан жарлыгына" жазган рецензиясы мен 
Жалаирид1н, "Жоми-ат-тауаригы" ("жылнамалар жинагы") тарау-
ларын алгаш орыс Tuiine аударып, ондагы шыгыс терминдершщ 
сезд1пн жасагынан да кершед!. 
"Хан жарлыгында" кездесетш тарихи-этнографиялык термин-
дерге, сирек колданьиштын кене сездергс тус1н1ктеме берген Шокдн 
ез ойларын бек1те тусуде Жалаирид1н енбектер1не суйенген. Токтамыс 
жарлыктарындагы кейб!р свздерд1Ц мэн1н ашуда кенскоз кдриялардан 
коп жэрдем коргенш ризалыклен айткдн. И.Н.Бсрезинге жазган 
хатында "С1з аударган Токтамыстыц Ягайлога жарлыгы мен Тимур-
Кутлыктын тархан жарлыгын жэне Сеадат-Гирейд1Н, аудармасын 
окыгапда мен кун! буг!нге дей1н Орта орда казактары колданып келе 
жаткан б1рнеше сез таптым, солардын каз1рп мэн1н С1зге хабарлауды 
жон корд1м", - деген. Одан эр! Ш.Уэлиханов хандардыц таралу 
урпактарына, Ед!гс бастаган батырлар тобына. Жалаири, Фирдоуси. 
Абылгазы, Бабыр деректср!пе токталган |21. 121-130|. 

21 
ToKjaMbic жарлыгыныц жазылу мерз1мше, кдгазьшьщ сапасы 
мен К0лем1не, уйгьтр врп)мен коне Typix тшшде жазылганына, оныц 
N1, ягаи бастапкы жолы алтын эр1ппен териггенше, ол Кдзембект1н 
окуынша, "мен1Ц свз1М Токтамыс" ("Токтамыш мое слово"), ал 
Березиншн, окуынша, "Токхамыс сез1" ("Токгамышево слово") деген 
угым GeperiHiHe назар аударады. Банзаровтын монгол транскрипциясы 
бойынша да, Кдзембек пен Березиннщ араб транскрипциясы 
бойынша да "Токтамыс сез1" деп окудыд тус1н1кти11пн айтады. Шокдн 
жарлык^ыц "Токуамыс соз!" деген тусынан орысша аударма беред!. 
Онда Асанныц поляк корольд1пне елшитгкке барганы, Троки 
кдласында болганы жайлы маглумат бар [21. 133]. 
Ш.Уелиханов "Профессор И.Н.Березиннщ "Хан жарлыгы" 
ютабына ескертпе" деген шыгармасында Сеадат-Гирей жарлыгында 
(54-бет, N99) ногайлыныц Орал ордасындагы ру басы, актастык Эли 
бид1 казак жырларында (сагасында) кун! бупнге д е т н айтылатын Kimi 
орданыц батыры Шораныц кдлай талкандаганы суреттелген [21. 138-
139]. 
"Жэми-ат-тауарихты" тарихи, одеби кyIfдьт мура рет^нде 
багалаган Ш.Ш.Уэлиханов Кддыргали Жалаири халкымыздын 
тарихын, OMipiH баска тарихшылардан жаксы б1лгенд{ктен ез 
енбепнде оларга кец орын берген1н, Tini ете керкем екен1н кьпыга 
жазган.
ECIMI
ацызга айналган, тур1к т1л1 аркылы дуние жуз1н1ц 
барлык нег!зп ттлдерьне аударылып, элемд1 шарлатан атакты "Огыз-
нама" ("Огуз-намэ") эпопеясыныц бас кэЬарманы Огызхан жайлы 
мэл1метгерге зор квн1Л болген [21. 143-144]. 
К/1Дыргали Жалаирид1н И.Н.Березин бастырып шыгарган 
"Жеми-ат-тауарих" ютабыныц свздер1 мен ceftJieMaepi ете. тартымды, 
булардыц KonmlJiiri кун! буг1нге деюн кдзакгарда тамаша сакгалган 
дей отырып, Шокдн бул енбект1н басылымында кеткен epin 
кэтелер1не, теруши1ерд1Н тус1нбест1пнен Ж1бер!лген жацсак, угымдарга 
токталады, тузетулер енг1зед1: т1лд1н грамматикалык ережелер1 дурыс 
сакталмагандыкган 6ip сез эр жерде алуан турл1 жазылган диб, тиб, 
21-бет; хак^а, гажабкд, 22-бет жене баскалар. 1л1к сеггппндеп н!ц, 
ниц, муц, 23-бет; барыс септ1пндеп та, 23-бет... жалгау-журнактар оз 
орньша дэл колданылмагандыкган сезд1н магынасын бузган. Ютапта 
баска да куцпрт орындар коп, дейд1 Шокан, й жэне б opinrepi унем! 
шатастырылып, б1р1н1н орнына eKinmici жазылган: Барак,-хан - Иарак,-
хан; Диб-Бакуй - Диб-Якуй, 21-бет; тагы сондайлар. 0ткен шак пен 
осы шактыц орнына келер пшкгын мерз1м1 койылып кеткен тустарга 
Шокан аныктамалар берген. Журт, ару, аяу, коржын, к.опа, мал, 
табын, барымта, жарау ат.,. свздер!н тус1ид1руде казак халык ауыз 
одебист1нде жи1 колданылатын улг1лерд1 мысалга келт1рген ("сел 
заманла мем камшы бонлы бала ел1м"...); куйеу1н1н, т>ъ1старынын 

22 
eciMiH бейнелеп астарлап айтатьш арулар сездерш1ц шынаиы 
астарыньщ купиясын аищан [21. 142-164]. 
Шокан вм1р сурген дэярде Франциядагы, Ресекдеп, дуние 
жузшщ баскд да елдер1ндег1 саяси создер, кафедралардагы дврютер, 
газет-журнал, к;упия уи^рмелер, узынкулак, аркрлы турл! арнамен 
тещрекке таралган еда. Буларды куныга тындаган кдзактыц данышпан 
перзенп "когамдык ер1анд1ктен айырылган халыкгьщ ез ашу-ызасын 
жэне ар-ожданын бшктен ecTyine б1рден-б1р итермелейтш одебиет 
мшбер1н" [32. 198] пайдаланган А.И.Герценн1н, жалынды шаьуыруьша 
батыл ун косты. "Чокан Валиханов владел приемами русской 
подцензурной печати" [33. 202]... 
Шокднныц кундел1ктер1нде елденеше очерк жинакуалган. Олар 
алгыр галымныц узд1к жазушылык; кдби1ет1н ацгартады. "Уэлихановты 
тек ойшыл галым гана емес, кэзактын жазушы-прозаип, деп 
мойындау мэселес! кун тервб1не койыльш отыр [34. 19]. 
Ш.Уэлиханов Уйгентас асуьшын тебес1нде турганында "ш1рк1н, 
осынау жазыкта окц-ай ушып, ат ойынын салар ма едх" (промчаться по 
нем стрелой и поджигитовать порядком), - деп жазады "К,улжа 
кундел1пнде" (1 тамыз, 1856 жыл). Содан кейш тау суреттер1н беред!. 
в з ш М.Ю.Лермонтов бсйнес!ндб таныгандай болады. К^амгердац 
"Ыстык^вл кундел1п" мен "К,улжа кундел1п" - шынаиы коркем 
туьшдылар. 
"Шокдннын бул жазгандары ,- деп танданады С.И.Марков,- XIX 
гасырдагы орыс прозасыныд тавдаулы туындаларыныц кайсысынан 
кем?! Муны жазган кезде Шоканнын; жасы жиырмадан енд1 гана 
аскап ед1. Осыдан небвр! тогыз жыл бурын гана орысша уйренген жас 
ж111т дэл осьиай еркш сейлеп, керкем жазып кету1.шынында да гажап 
емес пе?!" [J5. 42]. 
Саяхатшы галым Кдшкарга барган сапарында кептеген 
матсриалдар, ауыз эдсбиет! улплер1н1н б1рнеше турлерш, аса сирек 
кездесет1н К1таптар алып к,айтты. Этнофафиялык очерктер, санак, 
мэл1меттер1, тарихи хабарлар, уйс1ндер мен к^>IpFыздapдыц халык 
эдебиет1н1н ескертшштер! онын колжазбаларында б1рнеше дэптер 
болган... Кдшкдрда журген1нде к,олына "Тазгиряи Ходжагян" деген 
жазба тускен, ол жазбада кожалар вулет1н1н. тарихы баяндалады. Бул 
тамаша шыгарма кытайлардьп< 1758 жылы Жаркснт кдласын алуымеи 
аякталатынын, '"Кожалар тарихы" "Тарихи-Рашиди" к1табынын 
жалгасы ексн1п аныкгады [21, 403-4041. Рулама ойшьш Кдшкардан 
буларга косымша уйгыр, иран ти1дер1ндег1 тарихи жазбалар, 
шеж1релср алып кайтады. Коне муралар зерттеуш1н1н Шыгыс 
жвн1ндег1 6uiiMiH бурынгыдан да кемеллснд1ре тусед!. 
Ш.Уолиханов зерпеулершде "тарихи жыр" ("исторический 
,ажир") гермин1н колданган |21. 196|. А.Байтурсыновтыц "Эдсбнст 

23 
танытк1>1ш" ецбепнде тарихи жырдын, жанрлык; ерекшел1пне мынадай 
аныкгама беритген: "Тарихи жьф деп тарихта болган 01а1галар, 
кдзак.тан шыккан адамдар турасында баска журттардьщ тарихында 
жазылган маглуматгар бар, халыктыц ез!н1Н есшен кетпеген, к^ак,. 
басынан кеш1рген окигалары толып жатыр. Солар туралы влен ет1П 
шыгарган сездер болса, солар тарихи жыр болады" [36. 239]. Шокдн 
XYIII-XIX гасырларда, Абылай заманы тусында ерекше дамыган 
тарихи жырларга зор мэн берген. Ралымиын, "XYIII гасыр батырлары 
туралы тарихи ацыздар" ("Исторические предания о батырах 
X Y I I I B . " )
ецбепнде тарихи жырларда, ацыздарда ес1мдер1 зор 
суй1спенш1л1кпен айтылатын тарихи тулгаларга, олардыц 
кдЬармандыгына гылыми дэлд1кпен, керкем барлау жасаган. 
Шокдн - ецбектер1н орыс т1л1нде жазган жэне аса к;унды эдеби 
мураныц кейб!реу1н ToruiTin, орысша терж1малаган гулама. Оныц 
шыгармалары ана ти11м]зде эр1н, nepin толык сактап аударыла койган 
жок- Ken кь1рлы галым, одебиетш!, ойшылдыц "Тандамалысын" 
кдзакщалаган Э.Ипмагамбетов ецбеп ип бастама. 
Шокан Шыцгысулы Увлихановтыц жан-жакты галым болганын 
долелдештн кептеген ецбектер жарык кердд. С.Мухтарулыныц 
"Шокдн жэне онер" [7] гатабында галымныц музыка, енер 
саласындагы бшпрл1п сез етшсе; С.Зиманов, А.Атишевтщ "Шокдн 
Уолихановтыц саяси квзкдрастары" [7] ок|.1мыстыныц саясат, зац 
моселслер1не жуйр1к^п, "Сот реформасы туралы жазбалар" деген 
шыгармасыныц аса кундылыгы талданады; О.Сепзбаевт1Ц "3epTTeymi, 
ойшыл" [7]; М.Елеус1зовт1ц "Ш.Уэлихановтьщ экономикалык 
козкдрастары" [7] галымныц баскд кьфларын баяндайды. "Кдзак, 
эдебиеттнщ тарихы" турл! окулыктардагы арнайы макдлалар, баскд да 
басылымдар Шокдн зертгеулер1н1ц кундылыгын нактылай тусед!... 
Кррьгга айтарымыз - Шокднныц итаптарга жазган рецензия-
лары, едебиет теориясы жои1идеп п1кзрлер1 едебие^м1зд1ц тарихына, 
теориясына, сынына байланысты айтылган алгашкы саликалы ойлар 
деп б1)1ем1з. Ралымныц эдебиегпц курдел! мэселелер1не байланысты 
зерттеулер1Н осы тургьщан багалауьшыз керек. 
Диссертацияда Ш.Уэлихановтыц едебиеттануга байланысты 
зерттеулер! арнайы тарауларда гылыми жуйелен1п бер1лд1. Оныц тел 
одебиет1м1з туралы п1юрлер1 нак,тылыгымеи, гылыми дэлд1пмен 
бейнел! создерд! утымды колдануымен кунды. 
Ш.Уэлихановтыц халык казынасын кезд1н кдрашыгындай 
сактап, урпактан-урпакка жегк1зуд1 коздеген!, ол мураны жараткан эр! 
дамыткан акын, жыршыларга зор курметпсн карап, аты-жвндер1н 
шыгармаларын, руы мен мекен1н укыптылыклсн кагазга Tycipreni 
кунды деректер калдырганы: 

24 
тел эдебиет1м!здан. керкем, бай, аса багалы екен1н халкьшыздын, 
оз1не, шет журттарга аскан бигпрл1кпен делелдеген!; 
ауыз эдебие'пнщ тарихи шындыкты танытудагы манызын жогары 
багалап, оны жинап, зерттеугс, баспасезде жариялауга айрыкдта едбек 
ciniprcHi; 
к^.IpFыздыц жэне баскд тур1к халыктарыныд да ауыз едебиет!!! 
зор ыждаЬатпен тексер1п, гылыми айналымга тус1рген1; 
кдзак,тын тарихи эпосы ногайлы дэу1р1нде туганы, оларда 
реальды вм1р акик,аты басым кер1нет1нд1п туралы гылыми 
концепцияны калыптастырганы; 
казакгар afy>iH жанды, импровизаторлык енерге шебер келет1н1н 
зор cYЙicпeншiлiкпeн жазганы, т.б. пакты гылыми дерекгер арк^>1лы 
иепзделд!. 

жүктеу/скачать 1,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: