Доклады казахской академии образования Ежеквартальный журнал издается с 2008 года

 
127 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
УДК 82-31 
 
М.МАҒАУИННІҢ «ҚЫПШАҚ АРУЫ» ХИКАЯТЫНЫҢ 
СТИЛЬДІК ЕРЕКШЕЛІГІ 
 
 
 
Қ.Т. ЖАНҰЗАҚОВА 
филология ғылымдарының докторы, доцент, 
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті 
 
Аннотация 
Мақалада  қазіргі  қазақ  прозасында  өзіндік  орны  бар  М.Мағауиннің  «Қыпшақ 
аруы»  хикаятының  стильдік  ерекшелігі  көне  түркілік  идеямен  сабақтастықта 
қарастырылады. 
Түйін  сөздер:  Қыпшақ  аруы,  түркілік  рух,  көне  архетип,  уақыт  пен  кеңістік, 
мистикалық мотивтер, стиль. 
 
Қазіргі қазақ прозасында көркемдік ізденісі, тақырыбы, әдісі тұрғысынан  елді елең 
еткізген,  көзге  «алабөтен»  көрінген  шығарманың  бірі  –  М. Мағауиннің  «Қыпшақ  аруы» 
хикаясы.  Шығармадағы  фантастикалық,  философиялық  мотив,  жұмбақ  жайттар,  уақыт 
пен  кеңістіктегі  еркіндік  бірден  зерттеушілердің  қызығушылығын  тудырды,  қызу 
талқылаудың нысанына айналды. 
М. Мағауиннің  жалпы  шығармашылық  сапарында  қашанда  өзгешелікке, 
жаңашылдыққа  ұмтылатынын,  тынбай  ізденетінін  аңғарамыз.  Бұған  әсіресе  тәуелсіздік 
жылдары  жазылған  дүниелері  куә.  ХХ  ғасырдың  екінші  жартысында  жазылған 
«Аласапыран»  тарихи  роман-диалогиясы,  «Көк  мұнар»,  «Сары  қазақ»,  «Шақан  шері» 
романдары,  соңғы  жылдары  жазылған  «Қыпшақ  аруы»,  «Мен»,  «Жармақ»  романдары  – 
бірін-бірін  қайталамайтын,  көркемдік  әлемі,  айтатын  ойлары  бір-бірінен  өзгеше 
дүниелер.  Әсіресе,  тәуелсіздік  алғаннан  кейін  жазылған  туындылары  бұрынғы 

 
128 
шығармаларынан  оқиға  жағынан  да,  құрылымдық,  әдістік  тұрғыдан  да  ерекше  соны. 
Кеңестік  әдебиетте  реалист  жазушы  ретінде  қабылданатын  М. Мағауиннің  кейінгі 
туындыларында ұлттық танымға негізделген жаңа өрнектер басым. 
М. Мағауиннің  «Қыпшақ  аруы»  хикаятындағы  басты  кейіпкер  –  сұлулық.  Айсұлу 
бегім  уақыт  пен  кеңістікке  тәуелсіз  сұлулықтың  символына  айналған.  Жазушы  осыдан 
сегіз  ғасыр  бұрынғы  түркілер  тарихының  түкпіріне    ой  жіберіп,  қайта  оралып,  бізбен 
сырласып жатады. Кеңес дәуірі әдебиетінде «Аласапыран», «Сары қазақ», «Шақан шері» 
сынды классикалық дәстүрлі стильде жазып жүрген жазушының бұл хикаяты алғашында  
тосындау көрінді. Жазушының «Қыпшақ аруы»   шығармасында лирикалық бастау, ішкі 
толғаныс, фантастикалық, мистикалық элементтер араласып келген. Сюжеттік шырғалаң, 
шығарманың мазмұндық астарының қалыңдығы, уақыт пен кеңістік аясындағы еркіндік, 
өткен  мен  бүгін  арасындағы  контраст,  көне  түркілердің  тарих  сілемдеріне  назар  салу, 
ретроспективтік ыңғайдың молдығы жазушы шеберлігінің табиғи қуатын танытады. 
Жазушы Саржанның қиялы арқылы түркілер тарихының терең қойнауындағы ару 
ананың  образын  тірілтеді.  Саржан  мен  Айсұлу  бегім  уақыт  пен  кеңістіктің  шекарасын 
бұзып  шығып,  өткен  мен  бүгіннің  арасына  алтын  көпір  салады.  Уақыт  пен  кеңістіктің 
тұтастығын, жалғастығын жарып өтетін олар шығарма шешімінде өткен ғасырда қалуды 
қалайды.  Сюжеттегі  қайшылықты  сәттер,  Саржан  мен  Айсұлу  бегімнің  ерекше 
жағдайдағы  оқшау  іс-әрекеттері,  мінез-құлқы,  фабулалар  тосындығы,  көркемдік  уақыт 
пен  кеңістік  қабаттарының  молдығы  М. Мағауиннің  хикаятындағы  романтикалық 
эстетика нақыштарын әрлендіре түседі. 
«Биылғы  жұмыстың  берекесі  қашып  тұр»  деп  реалистік  мәнерде  басталған 
шығарманың алғашқы беттерінде автор соңғы жылдардың шығармашылық үшін баянсыз 
болғандығы  туралы  ағынан  жарыла  сыр  шертеді,  шығармашылық  лабораториясына 
қатысты  деректерді  санамалайды.  Тарихи  роман  жазу  барысында  археологиямен  де 
айналысып,  «Қыпшақтың  тас  мүсіндері»  кітабын  қарағанын  тілге  тиек  етеді. 
«Аласапыран»  кітабындағы  Ораз-Мұхамедтің    қиян  далаға  шығып,  бабалардан  қалған 
жәдігер  –  биік  қорым  үстіндегі  тас  балбалды  алдына  келіп  тұрғанын  есіне  алады  да, 
«Қыпшақтың  тас  мүсіндерін»  ашып  парақтайды.  Бір  тұста  жазушы:  «Жарқ  ете  түсті. 
Бұлттан  шыққан,  арайлы,  дөп-дөңгелек  күн  бетті.  Қиығы  түзу,  аялы,  үлкен  көзді.  Әсем 
иілген    саржа  қасты.  Үйірілген  оймақ  ауызды.  Жұмыр  балғын  иекті...  Тән  мен  жан 
ғажайып  жарасым  тапқан  тылсым  тұлғасымен...  Бұдан  отыз  жыл  бұрынғы  қалпы. 
Отызыңыз  не,  мың  жыл  бұрынғы.  Ұмай  текті  Қыпшақ  аруы.  Міне,  қандай  болған!.. 
Жұпыны кейпінің өзі ғаламат. Тілсіз тас мүсіннің жансыз, көшірме суреті. Мен Қыпшақ 
аруының  он  ғасыр  өтіп  кеткен  көлеңке  бейнесін  алақаныммен  бастым.  Содан  соң 
шымырлай толқын ұрған қолымды оқыс тартып алып, кітаптың бетін жаптым. 
Иә.  Өзгеше  сымбат.  Бәлкім,  дуалы,  сиқырлы...  Саржанның  түбіне  жеткен  де  сол 
сиқыр шығар. Дуасы ауыспаса, Саржан емес, мен кетуім мүмкін екен...» – деп  ару-ананы 
сипаттай  жөнеледі  [1].  Сол  сұлулыққа  бір  кездері  мүсінші  досы  Саржанның  ғашық 
болғанын баяндайды. 
Хикаят  басталғаннан-ақ  жазушы  Қыпшақ  аруының  егжей-тегжей,  толымды, 
романтикалық реңктегі  кескіндемесін сомдап, өзінің сезім-тебіренісін білдіреді:  «Ырыс-
дәулеттің  Мәйегі,  ұрпақтың  Анасы!  Елдің  Құты,  ұлыстың  Ұйытқысы.  Құт  ғана  емес  – 
күш,  ана  ғана  емес  –  ажар  екен...  Иә.  Өмір  кешкен,  жер  басқан  Қыпшақ  аруы.  Кім 
сүйінбес, кім қызықпас. Қолы жеткен  талайлы азамат  – ол да өз ортасынан озып туған 
ақылман бек, немесе қайтпас баһадүр, бәлкім, тіпті, ел үйірген, қол бастаған, ханның өзі 
асыл жар еткен, қаншама құшып сүйсе де бар құмарын тарқата алмаған, әлпештеп, аялап 
ұстаған, жұмбақ тағдырлы періште, періште ғана емес, пір...» [1]. 
Жан  мен  тән  сұлулығы  жарасым  тапқан  ару  бейнесі  арқылы  қаламгердің  әсемдік 

 
129 
идеалы  бой көрсетеді. Арудың тұлғасы  жай ғана  сұлу  дене  емес  «тәкаппар, аспани, пәк 
таза,  ғажайып».  Жазушының  шығарманың  әр  тұсында  Қыпшақ  аруының  өзінің  және 
Саржанның қабылдауындағы жалпы портреттік суреттемелерін беріп, кейде оған арнайы 
тоқталып суреттеуі оқиғаны баяндау қуатын арттырған. Қыпшақ аруы – біздің күнделікті 
көлеңкелі  өміріміздегі  жарық  сәуле  сияқты,  мәңгі  жасайтын    «ғажайып»,  сакральды 
дүние.  Қыпшақ  аруының  балбалы  –  түркілер  әлемінің  көне  киелі  архетипі,  белгілі  бір 
деңгейде  киелі  түркілер  кеңістігінің  таңбалық  белгісі.  Қыпшақ  аруын  суреттеудегі 
авторлық  сүзгіден  өткен  «аспани»,  «пәк  таза»,  «ғажайып»,  «сиқырлы»,  «дуалы» 
эпитеттерінің  жұмсалуы  баяндауға  романтикалық,  мистикалық  бояу  қосқан.  Хикаятта 
қыпшақ  аруының  белсенді  әрекеті  мен  іс-қимылынан,  көңіл-күйі  мен  психологиялық 
ахуалынан гөрі автордың лирика-романтикалық стильмен көмкерілген эстетикалық әсері, 
сүйіспеншілігі, аруды қошаметтеу, табыну, тамсану басым. 
Шығарма басталғаннан бастап әр тұста арнайы назар аударылып отырған қыпшақ 
аруының  сұлу  сымбаты  мен  киелі  кескіні  хикаяттың    эпикалық  болмысын  нәзік 
лиризммен,  жұмбақ  әсермен  байытқан.  Қыпшақ  аруының  келбет-кескіні  Саржанның 
қабылдауы арқылы да беріледі. Ол көз алдына келген аруды: «Иілген қабағы. Толық, пісіп 
тұрған ерні. Балғын иек, жазық маңдайы... Ең кереметі – көзі! Мейірлі, мұңды бота көзі!.. 
Қорықпадым, қуандым. Тек... аңыра қарап, сұлулыққа сүйсініп, көркіне табынып... демім 
үзіліп...  бір  сәт,  өлі  мен  тірінің  арасында,  елбірей,  көз  айыра  алмай,  қимылсыз,  тілсіз 
отырып қалсам керек» деп суреттейді. 
Хикаятты  баяндаушы  Мұхтар  мен  Саржан  арасында  рухани  бірлік  бар.  Саржан  
жас  кезінен  атағы  шыққан,  ерте  танылған  аса  дарынды  мүсінші  болады.  Өзі  айтқандай 
заманның талабына қарай жасаған «монстр» мүсіндеріне көңілі толмайды. Таусылмаса да 
тоқырап,  қалжырап,  даңғаза  тірліктен  мезі  болып,  әрі–сәрі  күйде  жүреді.  Мұхтарға 
«өзінің  аталарына  тартпай  туғаны»  үшін  «қор,  сорлы»  санап  қынжылатынын  айтып, 
«менен бақытсыз кім бар екен!..» деп мұңын шағады. Ол үнемі өзінің жанына, рухына бір 
нәрсе жетіспейтіндей сезінеді. 
Саржан шығарма  қаһарманы Мұхтармен өзара әңгімелесу барысында «Қайда қазір 
сол  қыпшақ»  деген  сұрағын  бірнеше  рет  қайталайды.  Сол  арқылы  бір  уақытта  сән-
салтанаты  асып,  шалқып  отырған,  бай-қуатты,  құдіретті,  мерейі  үстем  жауынгер 
қыпшақтарды  жоқтап  іздейді.  Бір  кездердегі  дүниені  дүр  еткізген  «қисапсыз  жұрттың» 
бір  бөлшегі  болған  бүгінгі  адамдарды  «тозған,  қалжыраған  қауым»  деген  өкінішін 
жасырмайды.  Сол  өткен,  кеткен  уақыттың  қайта  оралуын  аңсайды.  Саржанның 
санасында Қыпшақ аруы туралы ойды ең алғаш  тұтатқан, қыпшақтардың көне тарихын 
қозғап,  арудың  суреті  бар  кітапты    оған  көрсеткен  де    досы  Мұхтар.  Сол-ақ  екен 
Саржанның  шарқ  ұра  іздегені  табылып,  арудың  мүсіні  оның  жанын  жаулап,  күндіз 
ойынан, түнде түсінен шықпайды. Ол бүкіл жан-тәнімен, ойымен  арудың мүсінін жасап 
шығу идеясына түбегейлі байланады. Саржан баяғы рухтың ұшқынын  қыпшақ аруының 
балбалынан тауып, өзі үшін жаңа бір көркемдік әлем, жаңа дүние есігін ашады. 
Баяғыда  өтіп  кеткен,  бүгінде  балбалдың  сынығына  айналған,  бұлдыр  көлеңкесі 
ғана  қалған  ғажайып  арудың  сырлы,  әсем    сипаты  қазіргі  заманда  тіршілік  етіп  жатқан 
мүсінші  жігіттің  жүрегін  жаулап,  «басын  жадылап  алады».  Қыпшақ  аруы  бірнеше  рет 
Саржанның түсінде көрінеді. Саржан Айсұлу бегімге ғашық болады.  Өзінің бір кездері 
ханзада болғанын, Айсұлуға деген баяғы  сезімдерін қайта еске түсіреді. Бұдан мың жыл 
бұрынғы  махаббат дерті, «ешқашан жазылмас ғашықтық дерті» бүгінгі күнге көшеді. 
Өткен  замандарда  Айсұлу  Саржанның  мәңгілік  қосағы  екен.  Екеуі  бақытты  отау 
құрып, он үш жыл бойы тату-тәтті тірлік кешеді. Он үш жыл бойы құрсақ көтере алмаған 
Айсұлу  енді  арманыма  жеттім  бе  дегенде,  бала  үстінде  қайтыс  болады.  Қайғысы 
тарқамаған  Саржан  жарының  бүкіл  қыпшақта  жоқ  мүсінін  жасап  шығады.  Айсұлу 

 
130 
өнердің  құдіретімен  адам  қалпында  емес,  сырлы,  мұңды  тас  бейнесінде  қайта  тіріледі. 
Шарасыздықтан жер бетіне сыймаған Саржан тірісінде өзінің мүсінін жасап,  демі үзіледі 
де,  тасқа  айналады.  Ана  кейіптегі  Айсұлу  мен  Баба  кейіптегі  Саржанды    қол  ұстасқан 
күйі  биік  қорымның  басына  қатар  орнатады.  Алты  ғасыр  бойы  мызғымай  тұрған 
балбалдарды  адамдар  бөлшектеп  қиратып,  құлатып,  тарихынан  безді,  өткенін  ұмытты, 
қағынан жеріді. Қыпшақ аруының  қайта тірілуі ұлт рухының ұйқысынан оянып, енді бас 
көтере бастағанын меңзейді. 
Мұхтар  боратып  шығарма  жазып  жатқанда,  Саржан  да  Айсұлу  бегімнің  тас 
мүсінін  тудырады,  шедевр  жасайды.  Ежелгі  балбалдың  шағын  сынығынан  әсемдікті 
қиялында  елестеткен  мүсінші  өзінің  шеберханасында  Қыпшақ  аруының  сымбатты 
бейнесін  жасап  шығады.  Мүсін  Саржанның  көңілінен  шығады.  Ол  мүсіннің  керемет 
жасалғандығы соншалық, арудың рухы мүсінге келіп қонады. Шабыттанған мүсінші өзін 
өзі аттас ежелгі қыпшақ ханзадасы Саржанның орнына қойып, ежелгі дәуірдегі  сыңары 
Айсұлу бегімнің мүсінінің  жанына  қосып  жасайды.  Арудың  қасындағы  мүсінге ханзада 
Саржанның  руы  қонады.  Жансыз  тасқа  жан  бітіп,  тіріліп  кеткенде,  адам  әрекетіне 
санадан  тыс  сырттан  әсер  ететін  тылсым  күштердің  барлығына  куә  болғандаймыз. 
Саржанның  керісінше,  тасқа  айналып,  қоғамды  тастап  кетуі,  көне  тарихтың    төрін 
таңдауы да романтикалық белгілерден. 
Шығармаға  Саржан  мен  Айсұлудың  ғасырлардың  қойнауын  жарып  шыққан 
махаббаты, уақытқа бағынбайтын ғашықтығы арқау болған. Тас мүсінді тудырған Саржан 
болса,  оның  жанына  шабыт  құйып,  поэтикалық  күш-қуат  берген  –  Айсұлу.  Өткен  мен 
бүгіннің  арасына  көпір  салған    құдіретті  күш  иесі  хикаяттың  өн  байында  тым  аздау 
көрінсе  де,  шығарма  тақырыбына арқау болып,  оның  көркемдік тінінде концептуалдық 
қызмет атқарады. 
Саржан – өзгеше нәзік, жүрегі әсершіл жан. Ол кең даланың төсінде балбалдарды 
қашаған ата-бабалардың ежелгі дәстүрін қайта тірілте алды. Бірақ өзі де Айсұлумен бірге 
бүгінгі  қоғамда  қалмай,  орта  ғасырларға  қайта  кетті.  Болған-болмағаны  белгісіз  ізім-
қайым  жоғалды.  Әрине,  мұндай  шешім  кімді  болса  да  ойлантады.  Қыпшақ  аруының 
мүсінін  өз  көзімен  көргенге  дейін  «Біз  бәріміз  де  материалистпіз.  Мен  –  реалист 
скульптор,  сен  –  реалист  жазушы.  Тар  қапас,  темір  үйшікке  қамалған.  Дегенмен...  Е-е, 
мейлі.  Бас  ауыртпайын  десем  де,  мазамды  кетіріп  ойымнан  шықпайды»  деп  өкініш 
білдірген  Саржан    ақылдың  ғана  емес,  ғылымның  шеңберіне  сыймайтын  ғажайыптар 
туралы бас қатыра ойланады. Қыпшақ аруының жүзін көріп, дидарласқаннан кейін ол өзі 
айтқан «реалистік тар қапастың» ауқымынан шығып, «шектеулі» уақыттың да, кеңістіктің 
де  табалдырығынан  аттап  кетеді.  Өзі  біресе  орта  ғасырларға,  одан  бүгінгі  күн 
оқиғаларына  кедергісіз  араласады.  Өл  өзінің  ендігі  жолын  «жалған  өмірді  тәрк  етем. 
Жаңа бір ғұмыр бастаймын. Пенде ретінде ғана емес. Мүсінші ретінде. Көкірегім тар еді 
– кеңіді. Алдым тұман еді – ашылды. Бұғаулы құл едім – еркіндікке шықтым. Жалғыз–ақ 
мақсат, ұлы мұрат жолына бағыштадым өзімді» деп  түсіндіреді. 
«Қыпшақ  аруы»  ежелгі  арудың  қасиетінен  сыр  шертетін  тарихи  шығарма  емес. 
Көлемінің  қысқалығына  қарамастан  уақыт  пен  кеңістік  жағынан  аса  ауқымды.  Бірнеше 
ғасырлардың  оқиғасы  тығыздалып,  үлкен  философиялық  ойлар  жинақы  нығыздала 
берілген.  Қыпшақ  аруы  шығарманың  бойында  сирек  ұшырағанымен,  барлық  оқиға 
желісі, жазушының ой-толғаныстары сол арудың төңірегіне шоғырланған. Қыпшақ аруы 
Мұхтар  мен  Саржан  сияқты  белсенді  әрекет  үстінде  көрінбегенімен,  хикаяттың  өн 
бойында Қыпшақ аруына деген құштарлық, ізгі махаббат, іңкәрлік, сағыныш  жатыр. 
Қыпшақ аруы жазушы танымында – халқымыздың тарихының,  рухының символы 
ретінде  асқақтай  түседі.  Ол  –  бүгінгі  ұрпақтың  Анасы,  асыл  жар,  жалпы  қасиетті  әйел 
бейнесі  ретінде  жалпылаушылық  мәнге  ие  болған.  Қыпшақ  аруы  Саржанның  рухын, 

 
131 
тарихи жадын оятты. Бір кездері дүниенің жартысын билеп, тұлпарының дүбірінен алыс 
жұрттарды  тітіреткен  ежелгі  түріктердің,  арғы  бабаларымыздың  рухы  бүгінгі  біздің  
ұрпақтың  бойында  мүлгіп,  ұйқыда  жатыр.  Ата-бабалардан  талай  ғасырлар  бойы 
жалғасып келе жатқан сабақтастық отаршылдықтың табанына түскен тұста үзіліп қалды. 
Мүлдем  мақұрым  емеспіз.  Дүниені  дүр  сілкіндірген  ата-бабаларымыздың  үзігі 
жүрегімізде бар. Бірақ ол санамыздың терең бір қойнау-жықпылында бой тасалаған. Тек 
соны түйсініп, сезіне білуіміз керек. Сілкініп, серпілу керек. Сезімі сергек Саржандар сол 
рухты өз бойында оята алды. Хикаяттың көтерер жүгі осындай. 
«Қыпшақ  аруы»  шығармасында  фантастика  маңызды  орын  алады.  Тағы  бір 
байқайтын  жайт,  М. Мағауиннің  кеңес  тұсында  жазылған  шығармалары  дәстүрлі  үлгіде 
жазылса,  тәуелсіздік  жылдарындағы  «Қыпшақ  аруы»,  «Жармақ»,  «Қуыршақ»,  «Оралу», 
«Елес»,  т.б.  шығармаларында  фантастикалық,  ирреалдық  күштер  жетекші  орынға  ие. 
М. Мағауин  шығармаларындағы  фантастика  функциясы  –  әлі  зерттеу  нысанына 
айналмаған, терең қарастыруды қажет ететін мәселе. 
Жан  Поль  Рихтер  «ғажайыпты  қолданудың»  екі  түрлі  жалған  жолын  көрсетеді. 
Біріншісі  немесе  материалды  тәсіл  суреттелетін  фантастикалық  бейнелер  автордың 
өзімен бүркемеленіп, айдың сиқырлы сәулесі  жай күндізгі сәулеге айналады. Керісінше, 
тағы бір суреткерлер  шығармада  түсіндіріп жатпай, шындықтың шеңберінен шығандап, 
ғажайыпты  үйіп-төгіп  жинай  береді.  Алайда,  үшіншісінде,  зерттеушінің  пікірінше,  ең 
дұрыс тәсілде ғажайып бұзылмайды да және өзінің жеке тар шеңберінде де қалмайды да, 
бірақ  біздің  ішкі  әлемімізбен    жанасады.  «Өйткені  ең  ұлы    мәңгілік  ғажайып  –  ол 
адамның  сол  ғажапқа  деген  сенімі  және  рухтың  ұлы  көрінісі  –  осы  жасандылыққа, 
механикаға толы өмірімізде біздің рухтардан қорқуымыз» - дейді [2]. 
Шығармада фантастикалық желі реалды әлеммен табиғи жанасқан. Фантастикалық 
мотив  шығармада  Қыпшақ  аруына  қатысты  өрбиді.  Саржан  Қыпшақ  аруының  тас 
мүсінінен  қалған  сынықтарды  қалпына  келтіру  барысында  қатты  толқиды.  Сюжеттің 
фантастикалық  бұрылысы  (тас  мүсіннің  тірілуі,  Саржанның  уақыттың  шеңберінен 
шығып  кетуі)  кейіпкердің  Қыпшақ  аруымен  кездесуіне  мүмкіндік  жасаған. 
Фантастикалық сюжет арқылы автор өзінің қаламына тән оянған ұлттық рух тақырыбын 
енгізуге мүмкіндік алған. 
Шығарманың басында өмірдегі «таңғажайыпқа» екі түрлі көзқарас, таным беріледі. 
Саржан өзінің мың жыл бұрын Айсұлу екеуінің мүсінін жасап қалдырғанын, тас мүсіннің 
көз алдына үш рет тірі қалыпта келгенін баяндайды. Үшінші рет Айсұлу «қаз-қалпында» 
өзінің  сұлу  көркімен  сырласуға  келеді.  Екеуінің  қосылып,  он  үш  жылдан  кейін 
тағдырдың  жазуымен  бір-бірінен  көз  жазып  қалғанын,  енді  қайта  қосылу  үшін 
Айсұлудың  екеуінің  тас  мүсінін  сегіз  жүз  жыл  бұрынғыдан  да  асырып  жасау  керектігін 
айтып  кеткенін,  мүсінді  жасап  болғаннан  кейін  өзінің  орта  ғасырларға  кететінін 
хабарлайды. 
Мұнда  түс  формасы  фантастиканы  берудің  бір  тәсіліне  айналған.  Ертедегі  антика 
дәуірлерінен бері түс шығармада  «басқа екінші өмір»  ситуациясын тудырады, сонымен 
қатар романтиктерде оның ирреалды табиғатын бүркемелейді. 
Ал  автор  болса,  «манадан  бері  айтып  отырғаның  мен  жазбақ  хикаяның  алғашқы 
тарауы»  деп  сенбеген  қалып  танытады.  Тіпті  оны  «қиял  мен  шындықты  алмастырып 
алған» мүлде «ауып кеткен кісі» деп те байлам жасайды. Алайда шығарманың шешімінде 
автордың бұл жағдайдың өңінде болғанын мойындағандай болады. Ол Саржанға  келген 
таңғажайып  қыздың  елесін  көргенін  дәлелдейді.  Жазушының  Қыпшақ  аруы  туралы 
толғанысында ғажайыпқа деген сенімі астасып жатыр. Жазушы үшін «фантастикалық» – 
біздің рухымыздың қойнауында жасырын жатқан  құпия күштердің поэтикалық бейнесі. 
Жазушы  эмпирикалық  болмыстың  шекарасынан  тыс  шығып,    рухани  және 

 
132 
философиялық ізденістер әлеміне ұмтылады. 
Жазушы  хикаяттағы  оқиғаны  баяндай  отырып,  кейде  оған  қатысты  жеке  қарым-
қатынасын  авторлық  шегіністер  арқылы  білдіріп  отырады.  Кей  тұстарда  «Мен  – 
аталардың аруағы қонған ұланмын» деп өзін–өзі жігерлендіріп қояды.  Шығармашылық 
шеберханасына, шығармаларының жазылу тарихына да соғып өтеді. Саржан бойындағы 
метаморфоза  да  автордың  қабылдауы  арқылы  суреттеледі.  Қыпшақ  аруын  көріп,  оның 
мүсінін сомдағаннан кейін өңі жүдеу  болғанымен, «жүзі нұрлы. Қимылы байсал. Бұрын 
тым  қарапайым  болса,  енді  құрмет,  ықыласының  өзі  менмен,  тәкаппар  кейпі  танылады. 
Бар  бітімінен  өзіне  деген  сенім,  қайтпас  қажыр  аңдалып  тұр.  Атақ,  абырой  өз  алдына, 
шеберлік  шыңына  жеткен,  бар  мұратын  тапқан  қас  зергер.  Өнер  патшасы    кейіпті»  деп 
бағаланады.  Автордың    өз  қаһарманына  деген    жылы  қатынасы  айқын.  Оның  бұрынғы 
болмысы мен ендігі кейпі салыстырыла берілген. 
Жазушының өзінің жеке басы, шығармашылық азабы туралы толғаныстары тағдыр 
талқысына,  заманға  деген    қарым-қатынасын,  көзқарасын  көрсетсе,  Қыпшақ  аруына 
қатысты  тебіреністі  жолдар  мүсін  арқылы  көрініс  тапқан,  сәулеленген  қыпшақтар 
рухының  кереметі мен  айбынына  таң қалыс толқындарын кестелейді. 
«Қыпшақ  аруы»  хикаятында  авторлық  позиция  өзгеше,  әрі  белсенді  сыңай 
танытады. Шығарма автордың қыпшақ аруы туралы тебіренісімен аяқталады: «Қош бол, 
ғажайып Қыпшақ аруы! Сегіз жүз жылдан соң Қаламгердің қиялын тербеген  Сенің нұры 
шалқыған  сұлу  көркің    ешқашан  да  тозбайды.  Туған  халқыңның  ең  соңғы  жұқанасы 
жоғалғанға дейін жасайсың. Қош, бұдан сегіз ғасыр бұрын өткен, мен ғашық бола алмай 
қалған қыпшақ қызы! 
Жан тартса  да ғашық болар жөнім жоқ, мүмкін, сен менің туған анам шығарсың! 
Арғы  аталарыма  қуат  берген,  бауырынан  бүгінгі  ұрпақты  өрбіткен.  Жалғыз  мен  емес, 
Алаш ұранды жалпақ жұрттың Анасы!.. Дәп солай! Ел Анасы – Ұмай Ана! Жер жиһанда 
теңдесі жоқ Қыпшақ аруы!..» [1].   
Ғасырлар қойнауынан бүгінге жеткен Арудың сұлулығына, рухына бас ию поэтико-
гиперболикалық  реңктермен  әсерлей  бейнеленген.  Мұнда  Қыпшақ  аруына  тағзым  да, 
табыну  да,  болашаққа  деген  үміт  те  үстем.  Саржанның    арудың  мүсінін  қайтадан 
жасағаны сияқты, жазушы да  Қыпшақ  аруына әдебиеттің нұрын түсіріп, сөздің құдіреті 
арқылы тас мүсінге  «жан бітірген», бүгінгі ұрпақтың санасында қайта тірілткен. Екінші 
жақтық баяндау үлгісінде келер шақ етістіктің -а, е, й жұрнақтарын (ешқашан тозбайсың, 
халқың  жоғалғанға  дейін  жасайсың,  ғасырдан  ғасырға  өтесің,  мәңгі  жасайсың)  қолдану 
өткенге  сенім,  ертеңге  үміт  сезімдерін  көтеріңкі  лепте    жеткізу  қызмет  еткен.  Қыпшақ 
аруы туралы жазушы тебіренісі ежелгі бабалар  өнерінің кереметіне таңырқау сезімдерін 
өрнектейді.  Мұнда  авторлық  баяндау  символикалық  мағынамен  ұштасады.  Бұл  үзіндіде 
жазушы  позициясын,  бүгінгі  күннің  үнін  естиміз.  Жазушы  хикаятының  стильдік 
ерекшелігі  уақыт  пен  кеңістік  алшақтығын  жойып,  бүгінгі  күн  мен  орта  ғасырлардың 
оқиғаларын  тұтастыра  қамтымақ  ниетінен  аңғарылады.  Бұл  толғаныста  лирикалық, 
романтикалық  интонациямен  автордың  өзінің  белгілі  бір  көңіл  күй  әсерлерін  бейнелеу 
үрдісі басым. 
Түйіндей  айтсақ,  М. Мағауин  «Қыпшақ  аруы»  хикаяты  арқылы  халқымыздың 
бұрынғы  бет-бейнесін,  рухани  кескін-келбетін    тұтастай  қайтадан  қалпына  келтіріп,  
бүгінгі қазақтың қанындағы көне түркілік рухты қайта жаңғыртқысы келетін ұмтылысын 
танытады.  Көлемі  шағын  болғанымен  уақыты  мен  кеңістігі  кең  шығарма    жазушының 
шеберлік қуатын көрсетеді. Хикаятта қиял мен шындық, өткен мен бүгін, романтикалық, 
поэтикалық және публицистикалық бастаулардың синтезі жарасым тапқан. 
 
Пайдаланылған әдебиеттер 

 
133 
Мағауин М. Қыпшақ аруы // Жұлдыз. – 2005.  – № 16.  – Б. 3-59. 
Жан Поль Р. Приготовительная школа эстетики. – М.: Искусство, 1981.  –152 с. 
 
Резюме 
Статья  посвящена  художественно-стилевым  поискам  в  произведении  М.  Магауина 
«Кипчакская 
красавица». 
Пространственно-временные, 
языковые 
особенности 
романа 
рассматриваются  в  тесной  связи  со  стилем  писателя.  Исследуются  теоретические  понятия 
мифологического  архетипа  и  мотива  в  творчестве  художника,  а  также  показано  художественное 
мастерство писателя в изображении древнетюркского духа. 

жүктеу/скачать 4,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: