Әдебиет теориясы. 1-том
жүктеу/скачать 5,33 Mb. Pdf көрінісі
|
adebiyat teoriyası.1.
| signifiant
) мен таңбаланушы (фр. signifié ) арасындағы əдеттегі айырмашылықпен бұдан былай шектеле алмаймын. Таңбаланушы сыншының тілі əдеби шығарманың тілін білдіреді дегенім қандай мағынаға сəйкес келеді? Енді соған келейік. Бұл жерде мен тек ұқсастықты теңестіруді ғана айтып тұрғаным жоқ. Сөздер түрленудің шынайы күшіне ұласады. Олар, шын мəнінде, материалды дүние; қатты əрі үшөлшемді жəне осы қасиеттерінің арқасында вербалды коннотациялар желісінде жүзеге асуына қажетті жағдайларды іздеп таба отырып, белгілі бір өмір иірімдерін туғызады. Басқаша айтқанда, сыншының тілі автордың сезіну əлемін физикалық тұрғыдан ұқсата (имитациялай) отырып, осы іске өзін белсенді түрде арнайды. Бір қызығы, дəл осындай бейімделгіш (мимикрациялық) критицизмнің тілі өте көрнекті, тіпті автордың тілінен де айшықты; сыншының поэзиясы ақынның «поэтикасынан» да қуатты боп шығады. Бұл сөздегі мимесис (еліктеу, қайта өрнектеу) саналы түрде ұлғайтылып көріктелген, ешқашан басыбайлы болмайды. Қалай болғанда да, ол өзінің объектісіне, оның қаншалықты күрделі болғанына қарай, тіпті физикалық материямен араласып кеткен шегіне дейін ұласады. Сынның бұл формасы барша ойдың негізінде жатқан жанды субстратумның ( авторлық тілдің ықпалы ) баламасына лайықты таңырқаумен жауап бере алады. Кейде ол да тұтас ойдың өзіне тікелей ұласып, оны жеткізе алмайтындай көрінеді. Бұл – сыншыға өзі қолданып тұрған тіл əрі көмектеседі, əрі кедергі келтіреді деген сөз. Көмектесетіні – тіл оған субъект пен объектіні ажырату аса қиын сезімдік өмірді алғашқы қалпында жеткізуге мүмкіндік береді. Кедергісі – тіл талдауға ырық бермейді, қоюланып кеткен, сондықтан да бұлыңғыр, сағым тəріздес. Жеткізгісі келіп сипаттап тұрған субъективті құбылыс өз объектілерінің тұңғиығына батып кеткендей. Сондықтан сынның белсенділігі таңғажайып жетістіктеріне қарамастан, дəл осы жерде толыққанды нəтиже бермейді. Объектілерге қатысты бірегейлендіру керемет деуге келгенмен, субъективтілікке қатысты алғанда, болымсыз ғана шимай-шатпақ, сызба күйінде қала бермек. Ендеше, Ричард Жан-Пьердің сынына қатысты мынадай түйін жасауға болады. Белгілі бір субъектіні алып тастар тұста, бұл сын ебедейсіз қалыпта қандай да бір материалды дүниені əдеби шығармадан тұнбадай сүзіп алғандай көрінеді. Ал енді осыған кереғар: объектіні терістеп, мəтіннен көбіне субъективті элементтерді іріктеп шығарар сын қандай болар еді? Мұндай сынды түсіну үшін мен қарама-қарсы мəндегі шектен шығушылыққа жол беруім керек. Мен бұл сынның тілін əдеби тілді қасақана нақты бір дүниеден айыруға күш салуға тырысқан тіл деп танимын. Мұндай сындағы əрбір қатар, əрбір сөйлем, əрбір метафора мен əрбір сөздің жымысқы мақсаты нақты əлемдегі бейнелерді абстракцияның жоқтық əлеміне сіңіріп жіберу болар еді. Егер əдебиет, онсыз да нақты дүниенің вербалды ұғымындағы шынайы емес қалыпқа өтуі деп анықталған болса, онда дəл осы жағдайда, сыни пайым аталмыш өту процесінің алмастырушысы болады. Болмыстың тіл арқылы «жүзеге аспауын» (derealization) екінші деңгейге көтереді. Сана өз ойы мен «Ол не?» деген сұрақ екеуінің арасына белгілі бір қашықтықты қойып алады. Осылай беті қайтып қалған соң, əрбір объектінің дематерилизациялануының нəтижесінде жоқтыққа сіңіп, жойылу нүктесіне дейін жеткізілуінің себебінен, бұл сында ұсынылған ғаламатты біз сезінетін əлемнің немесе əдеби шығармашылық жолмен қабылдаудың эквиваленті деуге келмейді. Қатаң интеллектуализациялау барысында оның бейнесі барынша қатқылданып кеткен. Бұл жердегі сын – ендігі мимесис емес, барша образ маңызының төмендетіліп, бірдей деңгейге түсірілуі. Қысқасы, осы сыни пайым арқылы əдебиетті жоюға деген талпыныстан не құтқарады? Бəлкім, еш қарсылықсыз берілетін һəм тілге абсолютті ашықтық танытатын барлық объектінің бетін бір ғана жылтырақ əшекеймен жауып қоярмыз? Бірақ бұл да ұтымды амал емес. Ондай жағдайда (мұз астында жатқан жапырақтар секілді), бітіп болмайтын ұзақтықпен алыстатып жіберер менталды объектілердің бос мəніне тынымсыз қарсы тұрушы сананы ештеңе сақтай алмас. Сөйтіп, бұл критицизмнің тілі Жан-Пьер Ричардтың сынында орындаған рөліне қарама-қарсы функцияны атқарады. Бұл, шынымен де, əдеби шығарма арқылы жеткізілген менталды əлем мен сыни сананың бірігуіне алып келеді. Əйтсе де, ол шығарма арқылы жүзеге асады. Ақырында, барлығы бостық əлемнің бір шегінде толықтай жалғыздықта болатын, кез келген объектіден, жоғары сыншыл санадан ажыраған сананың үстемдігіне барып қосылады. Осы гипер-сынды Морис Бланшоның сыни ойы деп айтудың қажеттілігі бола қоймас... Мұны Ричардтың сынын Бланшоның сынымен салыстыру пайдалы болар деген оймен келтіріп отырмын. Өйткені бұл салыстырудан мен сыншының тілдік аппараты өз таңдауына сəйкес қарастырылып жатқан еңбекке жақындауға немесе белгісіз бір уақытқа шейін оны шығарып тастай алатынын да үйренемін. Қалауына қарай, ол сыншының тілін шығарманың сезімдік қырларына бойлататын сөздік мимикалардың көмегімен қарастырылып отырған шығармаға өте жақын баруы мүмкін. Ол – тілді таза кристалдандырушы құрал; абсолютті мөлдірлікпен субъект жəне объект арасында тіршілік ету үшін субъектінің танымдық күшін көрсетуіне көмектеседі. Сонымен қатар бір уақытта объектінің субъектіден қаншалықты шексіз ұзақтықта болуын білдіретін сипаттарын да танытады. Бұл екі жағдайдың біріншісінде сын таңғажайып жүктеу/скачать 5,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|