Әдебиет теориясы. 1-том
жүктеу/скачать 5,33 Mb. Pdf көрінісі
|
adebiyat teoriyası.1.
| Өзінің
объектілерімен, яғни өз əлемімен айқын байланыста. Бұған қарама-қарсы кейіпте мен, өзім білсем де, қалай болғанда да ішімде болып жатқанды пассив түрде жазып алуды қанағат тұтып, барынша қарапайым рөлді иеленемін. Менің сезінгенім мен ішімдегі өзгенің сезінгенінің арасында тұйықталған айырмашылық бар. Мен ілесе алмай қалып қоямын. Кəдімгідей именген түрде, артта қалғанымды сезінем. Сондықтан шығарма əуелі өзі ойланады, сосын ғана маған не ойлағанын жеткізеді. Соған орай, оқыған кезде мен тек əрекетті жай ғана бақылап отырғандай күй кешемін. Бір қызығы, бұл əрекеттің маған қатысы бар десе де, жоқ десе де болады. Бұл менде белгілі бір таңданыс сезімін тудырады. Мен бөтен жаратылысқа таң қалушы санамын. Алайда мұны мен бейне бір менікі болғандай сезінем. Бұл таңғалушы сана, шындап келгенде, сыншының санасы. Басқа бір жаратылыстың санасында болып жатқанды өзінікіндей қабылдауға мүмкіндік берілген тіршілік иесінің санасы. Белгілі бір бос қалдырылған орынды сезініп, даралық сезімін тапқан (бірақ бұл даралық айырмашылықпен бірге) бұл сыншыл сана сынға ұшырайтын санада міндетті түрде тұтастай жұтылып кетеді дегенді білдірмейді. Сын біз оқуға кеңес беретін Жак Ривьердің бөлінген əрі шешімі жоқ жуықтамасынан (аппроксимациясынан) Шарль Дю Бостың регрессивті һəм триумфалды жуықтамасына дейінгі көптеген нюанстар арасынан өтуі мүмкін. Қазір мен дəл осыны жасауды ұсынамын. Соңғы кездегі француз əдебиетінің сынына қатысты еңбектерден табуға болатын бірегейлік пен əркелкіліктің əртүрлі формаларын аша отырып, сынаушы субъект пен сыналушы объект арасындағы бұл байланыстың түрлі қыры жайлы жете түсіндіруге тырысып көрейін. Алғашқы мысалды келтіруіме рұқсат етіңіздер. Мен мысал келтіретін алғашқы сынға қатысты айтар болсам, бұл екі сананың тұтасуы иландыру дегенге келеді. Демек мұның өзі – жасырын қалатын объектіге қарай сананың бұлыңғыр қозғалысы. Ал екі сананың кемел бірегейлігі айқын тұста əрқайсысы өзінің кескінін өзгеден анық көреді. Мұндай жағдайда сыншыл сана мəңгілік жасырын қалыпта қалуы тиіс ақиқатқа жақын баруға тырысады. Бұл ұмтылысында ол осы ізденісте қолжетімді болатын құралдарды, яғни сезімді ғана қолданады. Бес сезім мүшесінің ішінде көру қабілеті айрықша интеллектуалды болып саналғанымен, дəл осы жағдайда оп-оңай бұлыңғырлыққа келіп тіреледі. Сондықтан сыншыл сана мақсатына жету үшін ішкі бір тылсым тереңдіктен тұманды тұсты тап басып, бағыт сілтер түйсігіңізге сүйенесіз. Зерттеуші өзін объектіден бөліп тұрған материалды əлемге түйсігі арқылы қармана жақындауы тиіс. Сонда ғана нəтижеге қол жеткізе алады. Өйткені болысқысы кеп тұрған интеллект (бес сезім мүшесі) барын салып, қанша жерден тырысса да, қолынан келген деңгейден əрі аса алмайды. Өзгенің санасына ұласуда жетістікке жету нəтижесіз еңбек, босқа ұмтылыс болып қала береді. Шарасыз сыншыл оқырман ретінде өз рөлін ешқашан жеріне жеткізе орындай алмайтындай көрінеді. Ол сүрінеді, абдырайды, ешқашан жеңіл оқу бұйырмаған ыңғайсыз тілден ұққысы келгенін жалына сұрайтын да болар. Айналып келгенде, ол тілді ұғу үшін мəтіннің белгілі бір бөлігін ғана түсінікті тілге аударуға мүмкіндік беретін кілтті пайдаланады. Бұл – сыншы Жак Ривьер. Дегенмен дəл осы сəтсіздіктен кейін сыншы мəтінді талдаудың барынша сəтті əдісін жасап шығады. Дəл Ривьердікі секілді, кейінгі сыншы талдауы кезінде де тұтас жоба ең негізгі деңгейде бірегейлендіру ұмтылысынан басталады. Ондай жағдайда, ең қарапайым деңгейде санадан санаға ауысып, соңынан көз жазбай қарқынына ілесіп отыру керек болады. Бұл жерде сыншы үшін өзін шығармамен теңестіру дегеніміз – ең қарапайым үлгіден басталатын бұрнағы тəжірибеден өту. Ол бұлыңғыр ой, сезім, эмоция, образдар мен саналы өмірге дейінгі сырттан таңылған пікірлер деңгейінде болады. Сол сəт сыншы шығарма ұсынған үстін-үстін ашылып жатқан, сарқылмас бастаулар мен ойлануға жетелейтін алғашқы нұсқаны өз бойынан қайталай отырып өмір сүруі мүмкін. Дəл осы имитация сананың қосымша қуатты көмек құралдарынсыз анықтау өте қиын соғатын аймақтан орын иелене алмас еді. Мұндай көмекші құрал – тіл. Сынның қандай бірегей түрі болмасын, тіл арқылы дайындалып, сол арқылы жүзеге асып, сіңіріледі. Өзгенің ой əлемінің түкпірінде тығылып жатқан терең саналы ғұмыр баламалардың тұтас сериясын туғызуға мүмкіндік беретін тілдің делдал қызметінсіз, ешқашан шынайы түрде жүзеге аспайды. Мен айтып отырған критицизмде бұл құбылыстың қалай жүзеге асатынын сипаттау үшін таңбалаушы (фр. жүктеу/скачать 5,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|