Әдебиет теориясы. 1-том
жүктеу/скачать 5,33 Mb. Pdf көрінісі
|
adebiyat teoriyası.1.
| paradigmatic
) орын ретінде келтіреді. Бут біздің санамызда жүруі тиіс баяндаушы немесе кейіпкерлер мен «ойдағы автор», яғни тұтас алғанда, мəтінде көрініс тапқан өмірдің мəні арасындағы айырмашылықтарды талдаумен де танымал. Шығармада жағымды, көрнекті кейіпкерлер аз, мүлдем болмаса да, ол мəтінмен тұтас құрылым ретінде байланысуы арқылы оқырманның бойында жанашырлық пен құрмет сезімдерін оята алады (бұл қасиеттер, өз кезегінде, автордан ерекшеленеді, өйткені онда мəтінде көрінбейтін басқа да сезімдер болуы мүмкін). Буттың əдеби туындыны дос деп тұспалдауы жайлы ойлауы бізге жанашырлық сезімінің тағы бір өлшемін көрсетеді. Біз романды мұқият оқыған кезде алуан түрлі кейіпкерлерге жанашырлық танытуды меңзейтін сəттерді жиі байқаймыз. Сонымен бірге мəтін кейіпкерлердің бəріне емес, кейбіреуіне ғана біздің назарымызды аударады, баршаға бірдей тең қарауға жол бермейді. Əдеби туындылар саяси өмірдің үлкен бөлігі үшін дертке айналғандай (эндемия), соқыр сенімдер мен ақтаңдақтардан ада емес. Орта таптағы əйелдің халін үлкен жанашырлықпен мүсіркей сөз ететін роман (Вирджиния Вулфтің романдары сияқты) жұмысшы тап өкілдерін көзге ілмеуі мүмкін. Еңбекші адамдардың күресін мойындайтын роман, мəселен, Чарльз Диккенстің романдары көптеген əйел қауымының өмірі мен тəжірибесіне салғырттау сезіммен қарауы мүмкін. Егер біз мұндай романдарды тең қамқорлық пен құрмет сезімдеріне ие демократиялық идеалдармен бірге талдайтын немесе оқытатын болсақ, онда, біз, бəлкім, бұл шығармалардың бір кемшілігі не жаңсақтығы бар екенін сезінетін шығармыз. Осы тұрғыда біз өзіміздің жанашырлық сезіміміз қалай көрінеді һəм қалай таралады деп сұрайтындықтан, жанашырлық талдау мен сыни талдау қоян-қолтық бірге тұруы керек. Сіз осы сыни сұрақтарды қойған кезде мəтіннен бір нəрсені ұғасыз: біреу өзінің ішкі жан дүниесін жаңа қырынан көреді əрі өзінің оған деген көзқарасын нақтылай түседі. Осы оқуға қатысты азаматтық жəне бағалаушы тəсілдердің екеуі де моральдық һəм саяси сипатта. Ол оқырман мен мəтін арасындағы байланыс достық пен бірлестікті қалай тудырады деп сұрайды. Сонымен қатар мəтін құрған бірлестіктердің моральдық һəм əлеуметтік бағасын беру арқылы бізді мəтінді талдауға шақырады. Уэйн Буттың бұл көзқарасы осында жаңа ғана қорғалған тəсілге, алдыңғы буыннан Лионель Триллинг ұсынған тəсілге ұқсайды. Оның ойы да либерал жəне демократиялық сипатта, «барлық азаматтар құрметке лайықты əрі кейбір іргелі еркіндік түрлері біздің терең сенімімізге тұрарлық» деген наныммен қаруланған. Бірақ консервативті сыншылар таяуда барлық осылай талдау идеясы гуманитарлық ғылымдардың жоғарыдағы дəстүріне жат, заңсыз əрі əдебиетке қарсы əрекет деп айыптаған болатын. 13 Нақты мысал келтіру үшін «Əдеби саясат» ( Literary Politics ) деп аталатын газет бағанасында Джордж Уилл жақында «əдебиетке қатысты саяси көзқарастардың эстетиканы ығыстырып жатқаны» жайлы жаза келіп, бұл тəсіл «Батыс өркениетін тудырған кітаптар мен идеяларды жаратпау арқылы осы өркениетті бөлшектеуді мақсат етеді» 14 деп түйген еді. Джордж Уилл эстетиканы саясатпен шендестіргенде, оның қандай эстетика ұғымы жайлы айтып жатқаны белгісіз. Жанашырлық пен бірлестік жайлы осында қойылған сұрақтар жаңа, оғаш сұрақтар емес. Əйтсе де олар, əдеби түсініктеме үшін көнерген. Тек оларды Ежелгі Грекиядан – Аристофан мен Аристотельден, Платон мен Плутархтан ғана табуға болады. Осы туындылардың бəрі бізден əдебиет жас азаматтың мінезіне əсер ете ме, деп қалай сұрайды? Олардың формалары мен құрылымдары қандай моральдық салмаққа ие? Осындай сұрақтар болады. Сұралғанда да, олар мəтіннің əдеби формасынан ауытқымайтындай деңгейде сұралады. Шын мəнінде, Платон мен Аристотельдің эстетикаға қосқан ең үлкен үлесінің бірі – олардың «əдеби формалардың өзі мазмұнды, сонымен қатар байыпты қабылдауға тұратын нəрселер мен əлемнің не екеніне қатысты көзқарасты жеткізеді» деген сындарлы ойлары. Біреудің «бұл сұрақтар эстетикалық емес» дегенде көздеген мақсаты не? Мұндай тұжырым Батыс дəстүрінде, оның ішінде Канттың жəне Канттан кейінгі формалистік дəстүрде таяуда ғана бас көтерген эстетика көрінісін қорғауды ғана қолдайтын шығар? Бұған сəйкес, дұрыс эстетикалық көзқарас дегеніміз – барлық практикалық мүдделерден шығатын ойлар. Канттың бұл тақырыптағы жеке ойы күрделі жəне көптеген түсіндірмелерді қажетсінеді. Бірақ оның «сұлулық қызығу сезімінсіз-ақ жаныңды рақатқа бөлейді» деген тұжырымы көптеген адамдарды «ол бізді өнерге қандай бір практикалық сұрақтар жайлы, оның ішінде, жаман мен жақсы туралы ойламай-ақ қарауға жетелейді» деп ұйғаруға мəжбүрледі. Соңғы кездері жазушылар Блумсбери Клайв Белл мен Роджер Фрай сияқты формалистік эстетиктер мұндай бөлектеу түрін шынайы эстетикалық жауаптың сипаттамасы ретінде қорғап шықты. 15 Эстетик Эдуард Буллоудың өзінің одақтастарынан алған атақты мысалына сəйкес, тұманға тап болған адамдар əдетте тұманға эстетикалық түрде қарауға қабілетсіз, өйткені олар өз қауіпсіздігін ойлап əуре болады. 16 Егер олар қауіпсіздік һəм игілік аясындағы өздерінің практикалық мүдделерін тоқтатып қойып, тек өздерін қоршаған түс пен бейнеге назар салатын болса ғана эстетикаға қол жеткізе алады. Джордж Уилл оның талабын ұғыну үшін осындай көзқарасты қорғауы тиіс. Эстетикаға қатысты өзге де жалпылама көзқарастар ішінде саяси сын эстетикалық назардың мəйекті бөлігі болып көрінеді. Формалистік көзқарас эстетикалық көзқарасқа балама бола ала ма? Оның да белгілі бір интуитивті тартымдылығы бар. Егер мен тұманнан қалай шығуды ойлап тұрсам, оның бейнесінің алуан түріне, оның түсі мен формасына, мүлде назар аудармайтыным да рас. Бұл шындыққа сай келетін қалыпты жағдай. Дəл осылай, егер мен Эллисонның романын нəсілшіл үйлесімге қалай жету керектігі жайлы нұсқаулар жиынтығы ретінде я болмаса Чарльз Диккенстің «Ауыр сəттер» жүктеу/скачать 5,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|