Әдебиет теориясы. 1-том
жүктеу/скачать 5,33 Mb. Pdf көрінісі
|
adebiyat teoriyası.1.
| dithyrambic
) , басқа да мінезі бар қаламгерлермен жүздесіп, əңгімелестім. Олардың туындыларындағы ең күрделі деген тұстарын бөліп алып, оның мəні жайында өздерінен сұрап білдім. Қазіргі таңда өз поэзиясы жөнінде жеріне жеткізіп айтып беретін адам кемде-кем дегенге сіздер сенесіздер ме?.. Сонда мен ақындардың өлеңді ақылдың күшімен емес, əлдебір даналық пен шабыттың құдіретімен ғана жазатынына көзім жетті». Бұл біздің Сократтан естіген ақындарға деген сенімсіздігімізді тағы бір рет дəлелдеді. Бəлкім, олардың дүниесіне өз пайымымызды білдіріп, біздің өздігімізден араласуымыз қатып қалған қасаң көзқарасымыздың бір бөлшегі болар. Дегенмен Платонның Сократы мына əлем үшін мүлде жұмбақ болып көрінетін ақындық ойдың ақиқаты жөнінде айтты. Ең шабытты, ең ғажап естелік ақындардың өздерінен ғана туындайтынын дəлелдеді. Əрине, ақындар сарапшылар мен профессорлар айта алмаған нəрсені жеткізе алды. Олардың айтқандары айрықша əсерлі болып келді: өлең ағаштың жапырақтарындай табиғи жолмен өнуі тиіс; ақындық – қиял тасқыны; тыныштықта ойға құйылған эмоция немесе өзгеше бір мазасыздықпен көңілге қонар құдірет. Ендеше осындай дəлелдің сипаты мен беделін сезіне білуіміз қажет. Сол романтикалық көріністер мен авторлар тарапынан жиі берілетін байыпты кеңестердің арасында ерекше бір нəзік пайымдау бар. Эдуард Юнг, Карлейль, Уолтер Патер: «Мен өмірмен салыстырғанда шығармада маңызы жоғары болып келетін этиканың екі алтын қағидасын білемін: біріншісі – өзіңді таны ; екіншісі – өзіңді-өзің қастерле ». Оқырмандарды табу мен олардың назарын өзіңе аударып, ұстап тұрудың асыл құпиясы мынандай: оған біреулерге қозғау салуға жəне өзгелерді сендіруге мүмкіндік бер, оқырманға қарай өзің бірінші қадам жаса əрі оның сеніміне ие бол. Горацийдің « егер сен менің қайғыруымды қаласаң » ( Si vis me flere ) деген ережесін дəлме-дəл, тар мағынасында емес, кең мағынасында қолданған орынды. Біз əр ақын, əрбір жазушыға: «Егер саған сенім білдірсін десең, онда шынайы болуға тырыс», – дейміз. Шындық! Онсыз ешқандай шығарма да, еңбек пен кəсіп те жоқ. Түптеп келгенде, сұлулық атаулы тек шындықтың нəзік те көркем көрінісі секілді. Тіпті суреттеу дегеніміздің өзі – сөйлем ішіндегі сөздердің осы көзқарасқа неғұрлым жақын орналасып, оқырманды өзіне баурап алуы. Хаусманның ( Housman ) кішкентай анықтамалығында парасатты поэтикалық өнімге қатысты мынадай түсініктеме берілген: «Түскі ас кезінде ішілген бір пинта (саптаяқ) сыра санамды сергітеді, түстен кейінгі уақыт – өмірімнің ең қысқа интеллектуалдық бөлігі, сондықтан да екі не үш сағаттық серуенге шығуды құп көремін. Ойша əрнемені бір шарлап, айнала болмысты, табиғатты тамашалап, жыл мезгілдерінің өзгерістерін бақылап келе жатамын. Кенеттен бойымды түсініксіз бір тылсым сезім билеп ала жөнеледі. Ойыма өлең шумағының бір-екі жолы, кейде тіпті тұтас шумақтар бірден орала кетеді...». Бұл – менің жоғарыда айтқандарымның логикалық нəтижелері. Енді өлең қалай жазылады дегенді мойындадық; олар сонымен қатар ақындықтың «тыныштықта тоғысқан эмоциялар» деген анықтамасы да бола алады. Мұны жас ақын тəжірибелік қағида ретінде жүрегіне жақын қабылдауы да мүмкін. Бір пинта сыра іш, дем ал, серуенде, белгілі бір нəрсеге қадалып қалмай, əр нəрсені ойла, заттарға көз сал, өзіңмен-өзің оңаша бол, өз жаныңа үңіл, ақиқатын ізде, өзіңнің ішкі даусыңа құлақ түр ( vraie vérité ), нағыз ақиқатты тапқан соң барып, соны айқара ашып көрсет. Мұның барлығы жас ақындарға айтылған тамаша кеңес екені даусыз. Аристотель мен Ричардстің еңбектерінен нəр алған жас ойшылдарға қарағанда, Уордсуорт пен Карлейльдің шығармашылығымен əсерленген жастардың ой-қиялы поэма туындатуға əлдеқайда бейім, қабілетті келеді. Ақындарды шабыттандыру, жастардың бойында ақындыққа жақын сезімді ояту өнері қазіргі таңда, осыған дейінгі заманмен салыстырғанда, едəуір ілгеріледі. Балаға шыншыл болуды үйретудің нəтижесі қандай жетістіктерге жеткізетіні жөніндегі Линкольн мектебінен шыққан кітаптар сияқты шығармашылық туындылар да өте қызықты дəлел келтіре алады . 10 Бұлардың барлығының, əрине, сыншылдықтан бөлек өнер саласына немесе шығарма психологиясы деп атауға болатын пəнге қатысы бар; жас ақын сəтті орындай алатын құнды əрі пайдалы шешімдер. Жеке тұлға мəдениеті, йога немесе өз-өзін дамыту жүйесі – бұлардың барлығы поэмаларды бағалау кезінде қоғамдық ғылымнан өзгешелене түседі. Колридж бен Арнольд көптеген ақындарға қарағанда, əлдеқайда жақсы сыншы болды деп айтуға болады. Егер сыншылдық үрдіс Арнольдтің, бəлкім, Колридждің бойындағы ақындықты сарқып тауысты десек, онда ол біздің дəлелімізге қайшы келмес еді. Өлеңді сынау оны туындату өнерінен басқаша. Колридж бізге «сауықтыратын» классикалық əңгімені ұсынумен қатар, «психологиялық қызығушылық» деп атаған өлеңнің түпкі түйіні, яғни поэманың генезисі туралы да айтып отыр. Дегенмен оның ақындық пен «елестетудің» ақындық сапасына берген анықтамаларын басқа жерден, мүлде өзге мағыналардан да табуға болады. Композиция психологиясы мен объективті бағалау ғылымы бір арнаға тоғысатын күн де келер, əзірге олар бір-бірінен бөлек салалар. Интенциялық мектептің «шыншылдық», «адалдық», «тосындық», «түпнұсқалық», «дарындылық», «шынайылық» деген құпия сөздері «тұтастық», «сəйкестік», «бірлік», «функция» (міндет, қызмет) сияқты басқа да нақты аксиологиялық талдау терминдерімен теңестірілгені, қысқаша айтқанда, «суреттеу» əрқашан эстетикалық қатынасты білдірген жағдайда ыңғайлы болар еді. Өкінішке орай, олай емес. Сезімді білдірудің ерен теоретигі профессор Курт Дюкасстің ( жүктеу/скачать 5,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|