Әдебиет теориясы. 1-том
жүктеу/скачать 5,33 Mb. Pdf көрінісі
|
adebiyat teoriyası.1.
| appropriation and transmission
) танылған екі əдісі бар: «жатқа айту» жəне «өз сөзіңмен мазмұнын айту». Соңғы тəсіл прозаның барлық стилистикасына мəтінді «өз сөзіңмен» мазмұндап айту керек деген кішігірім жасырын талап қояды. Бұл белгілі бір дəрежеде өзге біреудің сөзін қосдауыста баяндау болып саналады, өйткені «өз сөзің» өзгенің бірегей сөзін сұйылтып жібермеуі керек. Мазмұнын өз сөзіңмен айтқанда, жеткізіп тұрған мəтіннің айтылуы мен стилін қажет жағдайда қайталау керек болғандықтан, алуан түрлі болуы тиіс. Бұл – өзге біреудің дискурсын жеткізудің (өз сөзімен айтып берудің) мектептерде қолданылатын екінші жолы. Айтушы баяндағалы тұрған мəтіннің сипатына жəне сол мəтін қабылданып, бағаланатын педагогикалық ортаға байланысты бірнеше түрге ие. Өзгенің пікірін меңгеру тенденциясы фундаменталды мағынасында тұлғаның идеологиялық тұрғыдан қалыптасуы үшін өте маңызды. Өзгенің пікірі мұнда ақпарат, нұсқаулық, ереже, тəсіл т.б ретінде емес, біздің мінез- құлқымыздың түпнегізін, əлеммен ең негізгі идеялогиялық байланыстарымызды анықтауға ұмтылады. Ол мұнда беделді пікір һəм ішкі сенімді пікір ретінде қызмет атқарады. Пікірдің беделі мен ішкі сенімділігі категорияларының арасындағы бір- біріне мүлде жуыспайтын орасан зор айырмашылыққа қарамастан, олар бір уақытта беделді де, сонымен қатар сенімді де болып, бір сөзге біріктірілуі мүмкін. Бірақ мұндай жағдай көп кездесе бермейді. Көбіне бұл екі категория арасының жылдам ажырауынан адам сөзінің қалыптасуы идеологиялық процеске айналады. Біріншісі – ішкі сенімге ие емес беделді сөздер (діни, саяси, моральдық; əке сөзі, үлкендер мен ұстаздардың сөздері т.б.). Екіншісі – барлық артықшылықтарды жоққа шығаратын, ешқандай да беделге илікпейтін жəне көпшілік арасында жиі қабылданбайтын (қоғам пікірімен де, ғылым нормаларымен де, ешқандай сынмен де келіспейтін), тіпті заң кодекстерін де мойындамайтын ішкі сенім сөздері. Осы санаттағы идеологиялық пікірдің күресі мен диалогтік өзара байланысы жеке идеологиялық сана тарихының бейнесі іспетті. Беделді сөз бізден оларды мойындап, еншілеуімізді талап етеді. Ол бізді ішімізден көндіре алатын, өзінде бар болуы мүмкін кез келген күшіне қарамастан біріктіреді. Біз оның билігімен араласып кеткеннен кейін бір-ақ кездесеміз. Беделді сөз иерархиялық тұрғыдан жоғары саналатын, табиғи түрде өткенмен байланысты алыс аймақта орналасқан. Оны əке сөзі десек болады. Себебі əке беделін кім де болса мойындайды. Бұл – пікірталасты қажет етпейтін, шешіліп қойған, басы ашық мəселе. Сондықтан оған тең болуы мүмкін басқа пікірлер арасынан өзгеше беделді сөзді таңдаудың қажеті бола қоймас. Бірақ бұл əдеттегі қарым-қатынастарда емес, жоғары салаларға (дыбысталуға) арналған. Оның тілі – өте ерекше (қасиетті дерлік) тіл. Оның қадірін арттыруға болады. Бұл – табудың бір түрі. Тіпті мұны жеңіл қабылдауға болмайтын атауы десе де болады. Біз мұнда беделдің дəрежесін қарастыра алмайтынымыз секілді, беделді пікірлердің (мысалы, діни догманың беделі, мойындалған ғылыми шындықтар яки қазіргі уақытта оқу сəнге айналған кітаптар) көптеген əр алуан түрлеріне зерттеу жүргізе алмаймыз. Біздің мақсатымыз үшін мұндай пікірдің барлық түрлері мен деңгейі ортақ, беделді пікірді жеткізу мен ұсынуда ресми белгілер маңызды. Пікірдегі нақты шектеу мен даралануды билікпен жалғасқан сөз деңгейінде (биліктің бізді мойындап, мойындамауына байланысты емес) анықтауға болады. Ол жеке қарым-қатынасында арақашықтық сақталуын қалайды (бұл қашықтық қисынды немесе жағымсыз деп бағалануы ғажап емес, өйткені оған деген көзқарасымыз достық не жаулық ниетте болуы мүмкін). Беделді пікір өзінің айналасына (өзін интерпретациялайтын, мадақтайтын, түрліше қолданатын) өзге түрдегі пікірлердің үлкен бөліктерін топтастыруы мүмкін. Бірақ беделді пікір олармен бірге араласып кетпейді (септесу арқылы жалғасуы немесе ақырындап ауысуы мүмкін). Ол анық шектелген, ықшам, баяулап қалған, тек тырнақшаның ішінде ғана емес, арнайы жазба секілді беделі жоғарылау дүниені шекарасын айқындап (демаркациялап) айтуды талап етеді. 4 Беделді пікірдің семантикалық құрылымы өзгермейтіндей мығым, толық аяқталған бір ғана мағына береді. Бір хаттың өзі мағынасының тасқа айналғанын білуге жеткілікті. Мұндай пікірге шеңберлік (фреймдік) контекстің өзінде семантикалық өзгерістер енгізу өте қиын. Беделді пікір біздің бұлтарыссыз адалдығымызды талап етеді. Бұл – ол үшін сөздің өзін еркін иемдену мен меңгергенімізден де маңызды. Сондықтан беделді пікірде ешқандай да икемді ауысулар, басқаша бір стильге айналдыруда аяқ астынан туындаған шығармашылық нұсқалар жоқ болғандықтан, фреймдік контекстің шекарасында ойнауға мүмкіндік бермейді. Бұл біздің вербалды санамызға бөлуге келмейтін бүтін күйінде енеді. Оны толықтай қабылдауымыз керек, не болмаса, одан толықтай бас тартуымыз қажет. Ол өзінің беделімен (саяси қуатымен, институтымен, жеке өзімен) тығыз байланысты һəм оның осы беделі өзімен бірге шығандап, құрдымға да бірге кетеді. Оның бір бөлігімен келісіп, қабылдап, келесі бөлігін жоққа шығарып бөлуге болмайды. Сондықтан да өзіміз көріп отырған беделді пікірге қатысты арақашықтық, қай жағынан алып қарасақ та, еш өзгеріссіз қала бермек. Мұнда арақашықтық, араластыру мен тарату, жақындау жəне шегінуді елемеу мүмкін емес. Бұл функциялардың барлығы да адамды қалыптастыратын нақты жол ретінде һəм контексті көркемдеудегі тамаша əдіс ретінде беделді пікірдің даралығын ( жүктеу/скачать 5,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|