Трансценденталды эстетика

сезімдік қабылдауымызды ғана толыққанды таныған болар едік, оның өзі
əрқашан о бастан субъектіге тəн кеңістік пен уақыт [бар болған] жағдайда
ғана мүмкін болмақ. Өзіндік мəнге ие объектілер өз ішінде қандай күйде
болуы мүмкін екені бізге мүлде беймəлім. Тіпті ол жайлы ең сəулелі білім
берілген күннің өзінде де, оның сыртқы көрінісінен басқа ештеңені айыра
алмаймыз.
Бүкіл сезінушілігіміз заттардың тек өзіне ғана тиесілі қарама-
қайшылықтың көрінісі деген пікірмен келіссек, сезімдік пен сыртқы көрініс
түсінігі бұрмалануы мүмкін. Ал оларды өзіміз саналы түрде ажырата
алмайтын жекелеген түсініктер мен жиынтық символдар ретінде алсақ,
біздің оларға қатысты біліміміз бос һəм жарамсыз болып шығар еді.
Қарама-қайшылық пен нақты көріністің арасындағы айырмашылық
қарапайым логикаға сай жəне ол мазмұнға қатысты емес. «Құқық» кең
тараған мағынасында одан туындайтын нəзік спекуляциялардың барлығын
қамтиды. Бұл күмəнсіз. Солай бола тұра, оның ең қарапайым əрі
тəжірибелік қолданысында осы мағынаның ішіндегі əрқилы ойларды ұғына
бермейміз. Бірақ жай ғана қарапайым көрінісі бар жалпы түсінікті ақылға
қонымды деу орынсыз болар. Өйткені «құқық» ешқашан көзге көрінбейді.
Бұл түсініктегі ұғым ғана олардың өзіне тəн əрекеттерінің қасиетін
(моральдық қасиет) паш етеді. Бір жағынан, бір денедегі аңдаудың көрініс
беруінде объектіге тəн ештеңе де жоқ. Бұл – жай ғана бізге қозғау салатын
нəрсенің көрінісі мен тəсілі. Білімді сіңіруді білдіретін мұндай қабілетіміз
сезімдік деп аталады.
Тіпті бұл құбылыс бізге барынша айқындалған күннің өзінде, осы
біліміміз өзіндік мəнге ие объектіні білуімізден толығымен өзгеше күйде
қала береді.
Міне, сондықтан Лейбниц пен Вольф философиясы сезімдік пен
интеллектуалдықтың айырмашылығын айқындауда тек логикалық аражікті
мойындау арқылы, біздің біліміміздің бастаулары мен табиғаты туралы
барша зерттеулердің мүлдем қиыс көзқарастың жетегіне кетуіне мұрындық
болды. Шын мəнінде, бұл айырмашылық трансценденталды һəм білімнің
айқын я болмаса бұлыңғырлығының формаларынан бұрын, оның
бастаулары мен мазмұнына қатысты айқындалады. Сол себепті біз
сезіммен заттың өзіндік қасиетін шала-шарпы білмек тұрмақ, мүлде
танымаймыз да. Ал субъективті қасиеттеріміз жойылды дейік, онда
сезімдік пайымдау берген қасиеттерге ие объект еш жерде кездеспейді.
Кездесуі де мүмкін емес. Өйткені оның құбылыстық формасын анықтайтын

– нақ біздің субъективті қасиеттеріміз.
Мəні бар əрі олардың аңдауына тəн көріністерді кездейсоқ немесе
сезімдік қабылдауға адамзаттың тіпті де қатысы жоқ. Олардың бəрі белгілі
бір нақты көзқарасқа тиесілі болғандықтан ғана айқын аңғарамыз. Не
болмаса, түрлі мағынадағы құрылымдық ерекшеліктер арқылы аңдаумен
байланысатындықтан ғана бір-бірінен ажыратып қараймыз.
Көбіне біз құбылыстардан, шын мəнінде аңдауға болатын жəне кез келген
адамдық сезімнің бойлай алатын сипаты мен оларға кездейсоқ қана тəн,
сезімдік қабылдауға тіпті де қатысы жоқ, белгілі бір сезімінің ерекше күйі
немесе құрылымына тиесілі дүниені ажыратып қараймыз.
Əдеттегідей, осы сатыда қысқа уақыт тұрып қалып, эмпирикалық
аңдауды əрі қарай қажет деңгейде өзіне тəн жай бір құбылыс ретінде
қарастырмасақ, оның өзін еш белгісі табылмайтын, көрініссіз дүние деп
қабылдауымыз 
ықтимал. 
Ондай 
жағдайда 
трансценденталды
айырмашылығымызды жоғалтамыз да, бұдан соң біз өзімізді өзіндік мəнге
ие заттарды тани алатындай елестете бастаймыз. Алайда оның объектілерін
соншалықты терең зерттегенімізге қарамастан, сезім əлемінде тек қана
сыртқы көріністерден басқа еш нəрсемен əрекеттеспейміз. Күн шуағының
түрленуінен пайда болған кемпірқосақты жай көрініс қана деп
қабылдауымыз мүмкін, ал жаңбыр – өзіндік мəнге ие зат. Соңғы ұғым
қарапайым физикалық мағынасында қабылданғанда ғана дұрыс болмақ.
Сонан соң жаңбыр барлық тəжірибеде де, сезімге қатысты əртүрлі
жағдайларда да басқаша емес, біздің түйсігімізде нақ солай анықталады.
Бірақ біз осы эмпирикалық объектіні жалпы сипатта алып, оның мəні
барша адамзат үшін бірдей бола ала ма дегенді ескермей, объектінің өзіндік
қалпын көрсете ала ма десек (бұл жерде біз құбылыс ретінде эмпирикалық
объект болғандықтан, жаңбыр тамшысын тұспалдай алмаймыз), арадағы
объектімен қатынас мəселесі бірден трансценденталды болып шығады.
Сонан соң біз жаңбыр тамшылары жай ғана көрініс емес, олардың дөңгелек
пішіні, тіпті олар түскен кеңістік те өздігінен ештеңе де бола алмайтынын
топшылаймыз. Тек ақыл-ой түйсігіміздің болмашы түрленуі мен негізгі
формасы екенін, бұл трансценденталды объект біз үшін белгісіз боп қала
беретінін түсінеміз.
Трансценденталды эстетикамыздың екінші бір маңызды мақсаты
(міндеті) – шындыққа жанасатын гипотеза да мойындалып қана қоймай,
органон 

жүктеу/скачать 5,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: