Әдебиет теориясы. 1-том

«Адамдарды азық-ауқатсыз аш қалдыру – ешбір жағдайда да кешірілмейтін
қылмыс, оны əдейі əм еріксіз жасалған əрекет деп бөлу дұрыс емес», –
дейді 
раввин 
Йоханан.
2
Адамдар 
«ашаршылыққа» 
ұшырағанда
жауапкершілік терең мəнге ие болады. Оны жоққа шығаруға болмайды.
Келбет сөздік қарым-қатынасқа жол салады, оның алғашқы сөзі – міндет,
ешқандай «ішкі қасиет» одан жалтаруға мүмкіндік бермейді. Сөздік қарым-
қатынасқа түсуді міндеттейтін дискурс, дискурстың тууы жəне «өзін
тыңдағысы келмейтін»
3
адамды ұйытып əкететін «күші» – мұның бəрі
түпнұсқа əмбебап ақылдың негізінде жатады.
Болмыстың таным негізі, тіршіліктің мəні ретінде өзін сипаттайтын
болмыстан бұрын келеді, яғни бұл – этикалық жоспар онтологияның
жоспарынан бұрын келеді деген сөз.
3. Ақыл мен Келбет
Сөз өзара логикалық терминдерді байланыстыратын сана формасымен
бірдей емес. Осы «ұғым шеңбері» болмыс логикасының бастапқы оқиғасы
бола алмайды. Сөз үшінші жақтың бақылауына қолжетімді үйлестіруші
күштен бұрын келеді. Сөзбен үйлесетін оқиға өзі жайлы куəлік берумен
жəне осы айғақты кепілдендірумен түйінделеді. Мұндай «ұғым аясы» тек
келбет, яғни сөз ретінде жүзеге асады.
Лебізбен үйлесетін оқиға өзін айғақтаудан жəне осы айғаққа кепілдік
беруден тұрады. Өз-өзін айғақтау тек «Келбет» ретінде, сөз ретінде ғана
жүзеге асуы мүмкін. Мұнда шартсыз билікке ие сананың, əрекеттің,
жоғарғы мəртебенің, салтанат құратын егемендіктің бастауы жатыр.
Принцип тек билікпен жүзеге асуы мүмкін. Сөзді бағындыратын əсерді
іздеу немесе оның пайда болатын беймəлім бастауын іздеу жаңа айғақтарға
жол ашатын жəне сонымен қатар сөздің бастапқы шынайылығына
жеткізетін зерттеу жүргізудің мəнін арттырар еді.
Тіл өзіне тəн астарлы мəнмен, шындық пен жалғанның құбылмалы
сипатымен бірге, əлем жайлы идеялар алмасу құралы ретінде келбеттің
дара қасиетін білдіреді. Онсыз тіл қалыптаса алмайды һəм бізге
психоанализ бен социология толассыз түсіндіріп беріп жатқан əрекеттің
бірі ғана болып қалады. Сөздің тереңінде осы дара қасиет тұрмаса, бұл
барлық сыртқы əсерден бас тарту сияқты көрінеді. Егер сөз қандай да бір
келісім мен билеуге жат сөйлеушінің басым жағдайын көрсетпесе жəне
тікелей «жүзбе-жүз» дидарласудың маңызын ұқтырмаса, онда адамның

сөзі, шынымен де, мəні жағынан тілдің əрекеттер жүйесіне бірігіп, құрал
қызметін атқаратын қабілетін еншілей алмас еді. Тіл, сөз мұндай
функциядан бас тартқанда əрі өзіне тəн қасиетке сүйенген кезде жүзеге
асады.
Сөздің мəні бізге «Басқаның» ішкі мазмұнын жеткізумен түйінделмейді.
«Басқа» өзін тікелей көрсетпейді, кейде, оның жалған сөйлеуі де мүмкін.
Алайда өтірік пен шындық келбеттің айрықша мəртебелі көрінісі ретінде
абсолютті төл сипатын білдіреді, ол бір нəрсені ақиқат жəне «ақиқат емес»
деп салыстырудан қашады, ақиқат пен жалғанның екіұштылығын жояды.
Дегенмен бұл екіұшты қасиетте барлық құндылықтар өмір сүреді.
Болмыстың келбеттегі көрінісі құндылық мəртебесіне ие емес. Біз келбет
деп атаған нəрсе – оның өзі туралы ерекше көрінісі, оның əрқашан қиял
түрінде болуы мүмкін, жасанды нəрседен күмəндануы мүмкін шынайы
заттардың көрінісімен ортақ тұсы жоқ. Мен ақиқатты табу үшін өз-өзіне
кепілдік бере алатын келбетпен байланысқа түстім. Оның «эпифаниясы» –
ақиқаттығы үшін берген анты. Кез келген тілдің сөздік таңбалармен алмасу
құралы ретіндегі осы антқа қатысы бар. Сөздік таңба басқа біреу үшін бір
нəрсені білдірген кезде пайда болады. Сөйтіп, ол өзі білдіріп тұрған
нəрсенің шынайылығын айғақтайды.
Этикалық 
қатынас, 
жүзбе-жүз 
дидарласу 
бастапқы 
болмыстың
көрінісінен ерекшеленетін оқиға; осы көріністің бұзылмас шынайылығын
күйрететін немесе түрлендіретін кезде, өзіне тəнті ететін екіұшты мəндер
сөздің түпнұсқа мəнін байытуға дайын болған кезде, дискурс жоралғы мен
рəсімге айналған дұға сияқты сиқырға енген кезде, сұхбаттастар өздерінің
жанында өрбитін драмадағы рөлін ойнауға мəжбүр болған кезде
мистикалық деп атауға болатын кез келген қатынастан ерекшеленеді. Нақ
осында этикалық қатынас пен сөздің саналы сипаты жатыр. Ешқандай
үрей, ешқандай қорқыныш бірігуге қарсы өзінің бірегейлігін сақтайтын
тура қарым-қатынасты бұрмалай алмайды. Бұл қатынас бойынша жауап
ешқандай сұрақтан жалтармайды. Поэтикалық шығармашылықтың əсері,
қалай болғанда да, санамызды баурап, ырғақпен тербетіп, бізге бейсаналы
түрде əсер етеді. Өзі тудырған шығарма арқылы əрекетке жан бітіреді.
Ницшенің айтқанындай, дионистік тəсілдің арқасында суретші өнер
туындысына айналады. Ал поэтикалық шығармашылыққа сəт сайын
ырғақтың əсерін сейілтіп, бастаудың рөлге айналуына кедергі келтіретін тіл
қарсы тұрады. Дискурс дегеніміз – үзіліс пен бастау, сұхбаттасты
баурайтын, еліктіретін ырғақты күйрету, яғни бұл – проза.

«Басқаны» кейіптейтін Келбет бұдан мүлдем бөлек, ол «Бірдейді»
терістемейді, оны қинап мəжбүрлемейді. Ал көзқарас не билік немесе
таңғажайып жаратылыс бірдей болмысты жоққа шығаруға ұмтылады. Ол
өзін жылы қабылдаған жанмен тең дəрежеде, дүнияуи күйінде қалады.
Мұндай түсінік, ең алдымен, күш көрсетуден жырақ, өйткені ол менің
еркіндігімді жаншудың орнына, оны жауапкершілікке үндейді. Күш
көрсетпеу қағидасы «Бірдей» мен «Басқаның» айырмашылығын қолдайды.
Күш көрсетпеу дегеніміз – бейбітшілік. «Басқамен» яғни «Бірдеймен»
ортақ белдеуі жоқ, мүлдем бөтен жанмен байланыс жеккөрініш сезімінен
ада. «Бірдей» мұндай сезімді тұтастық жағдайында бастан кешіреді.
Гегельдің диалектикасы да осыған негізделеді. «Басқа» «Бірдейді»
диалектикалық қозғалысқа түсіретін ақылға қарсы тұрмайды: ол – алғашқы
саналы білім, барлық білімнің шарты. «Басқаның» ақылмен жалған
текетіресі өзінің еркіндігіне сенімді, өзін батыл көрсететін «Бірдейдің»
байсалды бірегейлігін танытады. «Басқа» болса «Бірдейді» ұялтып, оны
шектейді. «Менде» тəуелсіз түрде өмір сүретін əрі барлық қатысу əрекетіне
жат мұндай мінсіз бірегейлік, «Басқада» «Бірдеймен» қақтығысудың
орнына, онымен тең дəрежеде пайда болып, сұхбаттасады, яғни өзін сұхбат
пен келбет арқылы танытып, биіктен көрінеді. Сол кезде еркіндік өзін
шектейді. Ол қарсылыққа тап болудан емес, өзінің билігін, өзінің кінəсін
түйсінуден қорқып, осы қадамға барады. Алайда кінəмшілдік сезімі оны
жауапкершілік деңгейіне дейін көтереді. Кездейсоқ, яғни иррационалды
нəрсе енді одан тысқары емес, онымен біте қайнасып кеткен құбылыс
ретінде көрінеді. Кездейсоқ құбылысты басқа бір нəрсе шектей алмайды,
оны өзінде жоқ эгоизм қасиетін ақтау шектейді. «Басқамен» жəне оның
трансценденциясымен (шексіздігімен) байланыс, яғни оның шұғыл əрі
кездейсоқ имманентті сипатын сынға алатын байланыс менің «Меніме»
осыған дейін болмаған қасиетті дарытады. Бірақ менің еркіндігіме деген
мұндай «əсер» күш көрсету мен кездейсоқтыққа нүкте қояды һəм Ақылды
негіздейді. Егер мұғалім насихаттайтын ақиқаттың ұшқыны оқушының
бойында болса ғана адамдағы қандай да бір қасиетпен байланысып, оның
ойымен үйлесуге жол ашылады деп түйіндеу – майевтиканы (адам
бойындағы жасырын білімді қосымша сұрақ қою арқылы ашу өнері) заңды
қолданыс аясынан шығарып тастау деген сөз. Менің бойымдағы шексіздік
идеясы Мен өзінің шегінен шығып кететін мазмұн қасиеті 

жүктеу/скачать 5,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: