Editor-in-Chief Shakir Ibrayev Редакция алқасы Редакционная коллегия
Ескеева М.Қ. Көнетүркілік тілдік тұлға
жүктеу/скачать 4,45 Mb. Pdf көрінісі
|
N.Kelimbetov
| Ескеева М.Қ. Көнетүркілік тілдік тұлға
тілдегі дөрекілік пен оғаштықтардан, тыңдаушыларға қолайсыздық тудыратын сөз орлымдарынан аулақ болуды талап етеді. Әдеп нормаларының қалыптасуы өзара сабақтас екі жүйеден – ұлттық этикалық ұстанымдар мен жалпыадамзаттық этикалық құндылықтар бастау алады, одан әрі жеке адамның ой-өрісі мен ішкі мәдениетіне сай орнығады. Этикалық компоненттер мен эстетикалық элемент- терден, моральдық нормалардан тұратын әдеп ережелері адамдар арасындағы қарым-қатынастың жоғары мәдени деңгейде ұйымдастырылуының басты шар- ты болғандықтан, ол жеке субъектілердің адами құндылықтарды түсінуіне, оны сөз жүзінде ғана емес, іс-әрекетінде де көрсете білуіне байланысты. “Мәдениет – адамды тұлға деңгейіне көтеретін негізгі құрал” [12, 12 б.] болып табылатындықтан тіл мәдениеті де тілдік тұлғаның әлеуетін көрсететін негізгі құндылықтардың бірі. VІІ-ІХ ғасырларда жазылған Орхон ескерткіштері тілінің лексикалық қорында сөз этикетіне жат лексемалық бірліктер кездеспейді. Көне түркі жазба ескерткіштері тілінде бірде-бір дөрекі сөздердің қолданылмауы көнетүркілік тілдік тұлға болып табылатын ескерткіш мәтіндері авторларының тіл мәдениетінің жоғары деңгейін көрсетеді. Бұл – тұтас этностық топтың этикалық мәдениетінің жоғарылығын, өздеріне тән сөз мәдениетін қалыптастырғанын айғақтайды. Сөз мәдениеті әдеби тіл нормасымен тығыз байланысты екені белгілі. Әдеби тіл нормасын сақтау тілдік тұлғаларға қойылатын басты талаптардың бірі. Жалпы әдеби тіл нормаларын сақтау тілдік ландшафтың үйлесімділігін, тіл экологиясының тазалығын қамтамасыз етеді. Әдеби тіл нормасы – біріншіден, сол қоғамда орныққан ортақ тілдік заңдылықтарды қолдануды міндеттейді; екіншіден, тілді қарабайырлықтан сақтайды; үшіншіден, кірме сөздерді талғап қолдануды жүктейді. Орхон ескерткіштері тілі осы талаптардың бәріне жауап береді. Көне түркілердің өзімен өзі томаға-тұйық өмір сүрмегені белгілі. Іргелес жатқан қытай елімен, парсы тілді соғдылармен тығыз қарым-қатынаста болғаны ескерткіштер мәтінінде айқын жазылған. Этносаралық қарым-қатынас тіларалық қарым-қатынасты тудыратыны, яғни тілдік кірмелілік мәселесін туындататыны да белгілі. Алайда Күлтегін, Білгеқаған, Тониқук ескерткіштері тілінде кірме сөздердің өте аз қолданылуы таң қалдырады. Ғ.Айдаровтың көрсетуі бойынша, Тониқук ескерткішінің тіліндегі кірме сөздер ретінде соғды тілінен енген он үш сөзді ( аŋ “аң”, аŋïz “аңыз”, jаbïz “жауыз”, bаd ”теріс, жаман”, bаz “бейбітшілік”, еrüŋ “ақ”, jаlаbаč ”елші”, šаd “шад”, jаt “жат”, čïntаn “сандал /ағаш түрі/”, jut жұт”, bаrq “жай, сарай”, jаzuq “жазық”), табғаш (қытай) тілінен енген бес сөзді ( kunčuj “бикеш”, kuj “күйме”, sеŋün “әскери қолбасшы”, Čаčа sеŋün “кісі аты”, tаbγаš “қытай”), санскрит, сирия тілінен ауысқан бір сөзді ( мар “ұстаз”) көрсетеді [13, 49-50 бб.]. Ғалымның соғды сөздері деп берген кейбір лексемалар таза түркілік сөздер ретінде қарастырылуда, мысалы: * aŋ→aŋla «узнать, понять, вникнуть» (СДЕ, 209); aŋa «разуметь, понимать» (ДТС, 46): Anïγ ol öz aŋlar «сұм ол өзi-ақ аңғарар» ~ тат., қар., ққалп., ноғ. aŋla ; башқ. Aņnan ; қаз. aņla, aņγar. Ескi қыпшақ тiлiнде aŋ→aŋïl «помнить, вспом- 63 |