Editor-in-Chief Shakir Ibrayev Редакция алқасы Редакционная коллегия
Ескеева М.Қ. Көнетүркілік тілдік тұлға
жүктеу/скачать 4,45 Mb. Pdf көрінісі
|
N.Kelimbetov
| Ескеева М.Қ. Көнетүркілік тілдік тұлға
бағындырады. 711-712 жылдары Жетісу бойындағы елдерді бағындырып, Бол- чу өзенінің маңындағы он оқ тайпаларының әскерін жеңеді. 712-713 жылдары Сырдария өзенінен өтіп Темір қақпаға дейін жетеді. 716 жылы қайтыс болады. Қапаған ханның түркі халқы үшін істеген еңбегін Тониқук жоғары бағалағанын, өзі де оған адал қызмет атқарғанын аңғаруға болады: Qapaγan qaγan olurtïm. Tün udïmatï küntüz olurmatï. Qïzïl qanïm tökti, qara terim jügirti. Isig küčüg bertim ök. Ben özüm uzun jelmeg jeme ïttïm oq “Қапаған қаған... түн ұйықтамадым, Күндіз отырма- дым.. Қызыл қанымды төктім, Қара терімді ағыздым. Күш-қуатымды да бердім. Мен өзім ұзақ шабуылдарға да қатыстым» Тон.51,52 (Айд.ІІ,113). Beg: Beg-čor Тон. 31, Urugbeg Е., 26, Umajbeg Е., 28, Siligbeg КТү. 33. Билеуші тап өкілдеріне, қағанның туыстары мен балаларына тән титуларлық лексема beg моносилла- бы да көне түркілер антропожүйесіндегі екі құрамды атаулардың компоненті ретінде жиі қолданылады. Жалпы түркі тілдеріндегі bek≈beg≈bej≈bij түбірлес моносиллабтар кешеніне кіретін қазақ тіліндегі бек, би сөздері мағыналық жағынан сараланған. Түркі тілдеріндегі титуларлық лексемаларға тән ерекше белгі ретінде олардың моносиллабтық компонентін сақтай отырып, гендерлік негізде жіктелуін айтуға болады: бек → бегім, би → бике, бикеш, бибi, бүбi. Қазақ тілі антропожүйесі де бек, би моносиллабтары арқылы жасалған есімдерді кеңінен қамтиды. Бек, Бекмырза, Бекзада, Айбек, Бижан, Айбүбi, Қызбике т.б. қазақ тiлi антропожүйесiндегi bek моносиллабы арқылы жасалған есiмдердiң этномазмұнында «тектiлiк, әдептiлiк, мәдениеттiлiк» идеясы сақталған. Čor/čur: Balu čor Е. 24 , Qara čur Тал. 2 , Küli čor, Mojun čur МЧ. І , Tamγan čor Он. 4 т.б. Көне түркі тілінде «мерген, әскери шен» (Аманж. ІІ, 88) мәнінде жұмсалған čor/ čur моносиллабы қырғыз тілінде čoro «ближайший сподвижник эпического бо- гатыря» (КРС, ІІ, 369) сөзінің, қазақ тілінде «ерке, еркін» мәніндегі erke šora тұлғасының құрамында, антропонимдер жүйесінде сақталған: Шора, Бекшора т.б. 716-734 жылдар аралығында билік жүргізген түркі қағаны – Құтлығ қағанның үлкен баласы, Күлтегіннің туған ағасы – Білге қағанның мемлекет басшы- сы ретінде халыққа жасаған еңбегі, ерлік істері Білгеқаған, Тониқук, Күлтегін ескерткіштерінің мәтінінде баяндалады. Bilge qaγan антропонимі де қағанның тұлғалық сапасын сипаттайтын есім: Білікті хан/Дана хан . Құтлығ қағанның кіші баласы, көне түркі дәуірінің ірі тұлғасы Күлтегіннің есімі де аристократиялық топқа тән гонорофорлық антропонимдер қатарына жатады: kül лексемасы «атақты, даңқты» мағынасын берсе, екінші компонент – tegin сөзі teg/tek «шығу тегі, ата тегі» моносиллабының өзек семасын арқау еткен. Көне түркілік tegin лексемасының толық мазмұны қазақ тіліндегі tekti сөзінде сақталған. Түркі қағандарының ақылшысы, уәзірі болған түркі ойшылы Тониқуктың түркі халқына көрсеткен қызметі Тоникуқ ескерткішінің мәтінінде өз атынан ба- яндалады. Н.Шаймердинова Тониқуктың тілдік тұлғасын феномендік деңгейде жан-жақты қарастыра отырып: “Текст памятника Тоньюкука можно в целом представить как процесс ментального лексикона. Именно рассуждения, раз- 59 |