Editor-in-Chief Shakir Ibrayev Редакция алқасы Редакционная коллегия
АЛТАИСТИКА ЖӘНЕ ТҮРКОЛОГИЯ, №2, 2012
жүктеу/скачать 4,45 Mb. Pdf көрінісі
|
N.Kelimbetov
| АЛТАИСТИКА ЖӘНЕ ТҮРКОЛОГИЯ, №2, 2012
нить» (Құрыш. 85). Қазақ тiлiндегi aŋγal, aŋqaw сөздерi де aņ моносиллабы негiзiнде жасалған. Ескерткiштер тiлiнде қолданылған * an→anïγ лексика- сы құрамындағы * an моносиллабы да aņ тұлғасының фонетикалық варианты. Көне түркi сөздiгiнде anïγ сөзiнiң «дурной, плохой» мәндерi берiледi (ДТС, 45). Ал Ғ.Айдаров Тоникуқ ескерткiшi тiлiндегi anïγ лексемасының «ақылды, сұм» мағыналарын көрсетедi (Айд. II, 100, 111). Ескерткiштер тiлiндегi anïγ сөзiнiң оппозициялық мәнде қолданылуы танымдық негiзде қалыптасқан құбылыс. Қулық-сұмдықтың артында да аңғарымпаздық жататындығы адамзатқа белгiлi заңдылық. * aņ/an моносиллабы «ой→ойлау» кешенiнiң фонетика-семантикалық дамуын көрсететiн тұлғалар қатарына жатады. Аŋ лексамасының семантикалық мазмұны ab~av~aw кешенімен де байланысты екенін көрсетеді: ab «охота, зверь» КЧ. 9; Е. 41 (ДТД, 32): Ab albaγ «охота (на диких зверей), развлечение» Тал. (Аманж. I, 96) ~ ескi қып. ~ av/aγ «сеть» (Құрыш. 76), құм., қар., ноғ. av , башқ., ққалп., қаз. aw. Ab/aw моносиллабы алтай тiлдерiне ортақ, полисемантикалы құрылым, түркi тiлдерi бойынша «аңға шығу», «жабайы аң», «жабайы құс», «қуу», «қоршау», «тосқауыл», «аңду», «балық ұстауға шығу», «балық ұстайтын құрал», «жабайы құс», «аң ұстайтын құрал» т.б. (ЭСТЯ I, 61-62) мағыналарының белгiлi болуы аталған тұлғаның түркi тiлдерi дамуының тектiлдiк кезеңiне дейiн- ақ қалыптасқан лексема екенiн бiлдiредi. jat «враг» Е. 41; «чужбина» Е. 11; «чужой» (ДТС, 247): jatda tüņürima adïrïldïm «Я растался на чужбине со своими родственниками» (Аманж. II, 121) ~ қаз., ққалп. žat ; ноғ., башқ., тат. jat. jat/žat түбiр-негiзiн jaγ «жау» моносиллабымен төркiндес болуы мүмкiн. Э.В.Севортян *ja тұлғасының «бөтен», «жауласушы» мәндерiн көрсетедi (ЭСТЯ IҮ, 56). jut «падеж скота, бескормица» (ДТД, 45) БҚ. 31; Maγï qarγan qïšladuqda jut boldu «Мағы қорған қыстаған кезде жұт болды» (Сартқ. II, 204, 196) ~ қаз., ққалп., ноғ. žut; башқ., тат. jot; ноғ., құм. jut. jit, jut моносиллабтарының жалпы тұрпатындағы ұқсастық пен жалпы мазмұнындағы идеяның ортақтығы олардың төркiндес сөздер екенiн бiлдiредi. Салыстырыңыз: * žud→ züde. jit «исчезать, теряться» (ДТС, 263), «погибать» (ДТД, 47) МЧ. II, 17; КТү. 27: inim Kultegin birle, eki šad birle ölü jitü qazγantïm «iнiм Күлтегiнмен, екi уәзiрмен өлiп-жiтiп құрадым» (Айд. I, 177) ~ қаз. žit→ölim-žitim. jaz→jazï «долина» Тал. 7; «равнина, степь» КТк., 3: ilgerü Šantuņ jazïqa tegi süledim «Iлгерi Шантуң жазығына дейiн соғыстым» (Айд. II, 168) ~ қаз., ққалп. žazïq, тат. jassï; башқ. jasï. Қыпшақ жазба ескерткiштерiнде де jasï «кең, ауқымды» мағынасы сақталған (Құрыш. 125). Түркiстан қаласының бұрынғы атауы Йассы топонимi де jas/jaz тұлғасынан тарауы мүмкін. Тарихи түбiрi jaj/ žaj етiстiктерiнiң құрамындағы * ja/*ža (АЭ, 141) тұлғасы: дастарханды жай, оралған кiлемдi жаз. Күлтегін және Білгеқаған ескерткіштері тілінде де осы сөздер және бірен- саран қытай антрапонимдері қолданылады. Ескерткіштер тілінде кірме сөздердің сирек қолданылуы, көне түркілік тілдік тұлғалардың тіл тазалығын сақтауға аса 64 |