Ежелгі Закавказье мен Орта Азия Закавказья тарихын қарастыру

1. 
   Закавказья тарихын қарастыру
   

Мүліктік жіктеліс. Тайпа көсемдерінің молалары. Бекіністердің салынуы және қару-жарақ жасаудың дамуы. Тайпааралық соғыстар. Закавказье тайпаларында таптық қоғамның және мемлекеттің пайда болу процесі.

Урарту-Ван патшалығының құрылуы Урарту мемлекетінің күшеюі және Сардури I және Ишпуини тұсында оның орталықтануы.

Б.э.д. УІІІ ғ. І-ші жартысыңдағы Ван патшалығы. Урартудың Сардури I және Руса I тұсында Ассириямен күресі. Саргон ІІ жорығы. Урарту, мемлекетінің дағдарысы және күйреуі.

Урарту экономикасы. Патша шаруашылықтарының ролі. Урарту қогамының әлеуметтік құрылымы. Саяси құрылысы, әкімшілік және әскери жүйесі. Урарту мәдениетінің жетістіктері. Урарту сына жазу. Қалалық және бекіністік сәулет өнері. Мүсін өнері, бедерлеу және бОяу өнері. Металлпластика өнері. Урарту пантеоны. Урартулықтардың хетт жане хуррит мәдени мұрасын пайдалануы. Закавказье, Иран, скиф халықтарының мәдениетіндегі Урарту мәдени дәстүрлерінің көрінісі.

Закавказьедегі Урартудан кейінгі кезең Ежелгі Армян патшалығының құрылуы. Ервандидтер әулетінің билеуі және олардың Персиямен қарым-қатынасы. Кавказдың Қара теңіз жағалауындағы грек колониялары. Колхидадағы мемлекет. Иберида /Шығыс Грузия/ және Албаниядагы /Азербайжан/ алғашқы мемлекеттік құрылым. Олардағы құл иеленушілік қатынастардың қалыптасуы.

2. 
   Ежелгі Орта Азиядағы мемлекеттер жағдайын қарастыру
   

Едәуір көлемді жерлерді меншіктенген шіркеу феодалдары да үстем тапқа жатты. Қарапайым қауым мүшелері шинақандар егіншілікпен, жүзім шаруашылығымен, мал бағумен шұғылданды. Әрбір шаруаның отбасындағы адамның санына қарай қауымдық жерлер жыл сайын қайта бөлініп тұруға тиіс болды.Шинақандар көптеген феодалдық міндеткерліктерді канал қазу, жол, көпір салу, т.б.атқарды.Басқада елдердегі феодалдық қоғамдағыдай Арменияда да, IY – Y ғасырларда белгілі бір дәрежеде құлдардың еңбегі пайдаланылады. Бірақ құлдар енбегі қоғамдық құрылыстың феодалдық сипатын бұзған жоқ.Армян құл иеленуші мемлекеті бірте – бірте феодалдық монархияға айналды.

XIII ғасырдың бірінші жартысында орнаған монғол үстемдігі Орта Азия халықтарының өсіп өркендеуіне көп кедергі жасады. Онда егіншілік мәдениеті құлдырады. Қиратылған қалалар қиындықпен қалпына келтірілді.

Басқақтар бастаған монғолдардың әскери отрядтары мен алыпсатарлар халықты күйзелтті. 1224жылы құрылған Шағатай ұлысын 1251 жылы Батый мен Мөңке бөліске салды.Батыйға Мәуераннахр тиді. XIIIғасырдың 60 жылдарында Шағатай немересі Алға ұлысты қайта қалпына келтіріліп, Шағатайлар билігін орнатты. Алғанның мұрагерлері Мубарак пен Барақ Ислам дінін қабылдаған болатын. Ұлыстың астанасы Жетісудан Мәуераннахрға ауысты 1266. Кебек ханның 1318 – 1326 тұсында етек алған феодалдық қырқыстар ол өлген соң ұлысты ыдыратты. Асқақ Темір билігінің 1370 – 1405 орнауымен Мәуераннахрдағы Шағатай билігі жойылды.

Әр феодал тәуелсіз болуға, өз жерін шағын дербес мемлекетке айналдыруға ұмтылды. Армян феодалдарының ала ауыздылығын Иран мен Визиянтия пайдаланып қалмақ болды. Мұндай ала ауыздықтар Грузия мен Әзірбайжан феодалдары арасында да болды.

Армияндар грузиндермен одақтаса отырып, Иранға қарсы талай рет көтеріліске шықты.Римдіктер 391жылы Батыс Армениядағы патшалықты жойды. Ал Шығыс Армения Иранның қол астында болды. Ондағы өзін – өзі басқарушылық 428 жылы жойылды. Билікті Иран наместнигі марзпан жүргізді. Иран армяндардан христиан дінін тастап,зороастризмді қабылдауды талап етті. Армяндар 450 жылы Иран билігіне қарсы көтеріліске шықты. Оны Вардан Мамиконян басқарды. Ол алдында жеңіске де жетті. Арташата өз билігін жариялады. 451жылғы 26 мамырда Аварайда шайқас болды. Вардан қаза тапты.Армяндар партизандық соғысқа көшті. 571 жылы тағы көтеріліс болды. Оны Вардан Мамиконян Кармир басқарды. 572ж. Армян көтерісшілері Иран әскерін талқандады. Бірақ толық тәуелсіздікке жете алмады. Иран наместнигі армяндардың өз ішінен тағайындалатын болды.

Закавказьенің грузин тайпалары мекендеген батыс бөлігінде феодалдық қатынастар III – IY ғасырлардан бастап қалыптасты.Ол қатынастар YI ғасырда орнығып болды.Феодалдар азнаур деп аталды. Грузяда ерікті қауым мүшелері де, ерікті қызметкерлер де болды. Феодалдық қоғамның едәуір категориясы ерікті емес уазнолар болды. Жер YI ғасырдың өзінде – ақ сату, сатып алу обьектісі болды.IY ғасырда Картли патшасы Мириан христиандықты қабылдап, оны өз жерінде зорлық пен бекіте бастады. Картли патшалары сасанидтердің, ал Эгриси Батыс Грузия патшалары – Визатия императорларының вассалдары болды.

Сасанидтық Иранға қарсы күрес Y ғасырда Картлиде Вахтанг Горгасал қасқыр бас патша тұсында күшейді. 484жылы грузиндер мен армяндар иран билігіне қарсы бірлесіп қимыл жасады. Бірақ бұл күрес сәтсіздікпен аяқталды. 523 жылы жаңа көтеріліс басталды. Бұл көтерілісті талқандағаннан кейін сасанидтер Картлидегі патша өкіметін жойды.

Византиямен Иранның Закавказьеге ие болу үшін жүргізілген күресі YII ғасырға дейін созылды.YII ғасырдың орта кезінеде византиялықтар иран әскерлерін қуып шығып, Закавказьеде өз үстемдігін орнатты.

YII ғасырдың екінші жартысында Византияны қуып шығып, Завкавказьені арабтар жаулап алды. Шаруаларды қанау күшейе түсті. Шаруаның құлдан айырмашылығ – өз шаруашылығының болуында. Бірақ бас бостандығы мен еркінің құлдан көп айырмашылығ болмайды.

IY ғасырда Арменияда, Грузияда, Әзірбайжанның солтүстік бөлігінде христиан діні орнады. Арабтардың жаулап алуы нәтижесінде YIII ғасырдан бастап Әзірбайжанда ислам діні орнады. Ислам діні де, христиан діні сияқты, феодалдар билігін нығайтуға көмектесті. Арабтар, византиялықтар Завкавказьеге талай рет басып кірді. Арабтарға қарсы күресте Армения, Әзірбайжан, Грузия бір –біріне көмектесіп отырды Арабтар YII ғасырдан I X ғасырдың II жартысына дейін Закавказьеде, Орта Азияда билік жүргізді.Халыққа ауыр алым – салық салынды. Жер салығын ьөлеумен қатар, мұсылман еместер жан басына салынатын арнайы алым — салық төлеуге тиіс болды. Шаруалардың осы алым – салықтары бас тартпауы үшін олардың мойынына қорғасыннан белгі салып, Олардың тұрғы жерлерін жазып қоятын болды.

773 – 775 жылдары Армениядағы басталған шаруалар көтерілісі екі жылдан кейін әрең дегінде жаншып басталды. Әзірбайжанда 816 – 837 жылдары Бабек көтерілісі болды. Осы қозғалысқа қатысушылар қызыл жалаулылар немесе қызыл киім кигендер деген атпен белгілі қызыл түс – көтеріліс символы.

Бұл қозғалыс хурремиттер ілімінің діни жамылғысында болды. Әлемнің екі негізінің құдай мен жын – перінің, ізгілік пен зұлымдылықтың күресін мойындаған және жекеменшікпен әлеуметтік теңсіздікке негізделген қоғамдық құрылысты зұлымдық негіздің туындысы деп есептеген секталар хурремиттер деп аталған.

Көтерілістің ұрандары – жерді селолық қауымдарға беру және шаруаларды феодалдық тәуелділік пен міндеткерліктермен азат ету болды. Антифеодалдық шаруалар қозғалысы, сонымен қатар жат ел басқыншыларына қарсы бағытталған азаттық соғысы болды. Көтерісішілер араб әскерін бірсыпыра жеңіліске ұшыратты. Алайда жергілікті феодалдар көтеріліске опасыздық етті. Олар араб билеп – төстеушілеріне қарсы жер үшін болған күресте көтерілісшілерге қосылса, кейінен шаруалар қозғалысының кең өріс алыуынан қорқып, қайтадан араб халифтарының жағына шығып кетті.

Қозғалыс басып жаңшылды. Халифтың әмірі бойынша Бабектің қол – аяғының ұштарын кесіп, оны креске кесіп тастаған. Опасыз біреу Бабекті арабтарға ұстап берді, олар оны азаппен шапқылап өлтірді. Бабектің қолын бөлек шауып түсіргенде өзінің қанын бетіне жағып, былай деп үн қатты; Өліп бара жатқанда адамның жүзі қуқыл тартады, жауларыма жүзімнің қуқыл тартқаның көрсеткім келмейді.Сұмдық азаппен өлтірілсе де, жаулары батырдың ынырсығанын да есіте алған жоқ.

851 жылы Арменияда, Картлиде Грузия және Солтүстік Әзірбайжанда араб езгісіне қарсы үлкен халықтық көтеріліс басталды. Оңтүстік – батыс Армениядағы Сасун таулы аймағында Овнан Хутский басқарған халық жасақшылардың атағы айрықша шықты. Олар мысырлық Мелик басқарған араб әскерлерін тас – талқан етіп, Муш қаласын алды. Ондағы халиф наместнигін өлтірді.

Завкавказьедегі арабтар билігі IX ғасырдың екінші жартысында құлатылды. Бірақ 1071 жылы Завкавказьені түріктер басып алды. 1097 жылы IY Давид патша Грузияны түріктерден азат етті. 1121 жылы Дидгеар шайқасында грузин әскерлері мұсылман әскерлерін женді. Тбилисиді азат етіп, астанасың Кутайсиден сонда көшірілді. Тамара 1184 – 1207 жылы патша тұсында Грузия әскери – саяси табыстарға жетті.

Ерте ғасырлық Орта Азия туралы мәләметтер Авестада тұжырымдалған Ол б. З. б. Бір мың жылдықтың 1 жартысында жазылған. Ирандықтардың зороастриялық діни шығармаларының жинағы.III — YI ғасырдарда толықтырылып, қайта өнделген. 21 кітаптан тұрады.

Орта Азия IY — Y ғасырларда орта Азия тәжік, түркімен, қырғыз өзбек халықтарының арғы ата –бабалары тұрды. Хорезм, Бактрия Согдиана мемлекеттері құрылып, өмір сүріп жатты. Ол елдің халықтары қолдан суарылатын егіншілкпен айналысты, қаналдар қазылды Суландыру жүйесін жасау өте көп адамның еңбегін талап етті. Арпа, бидай, тары, мақта егілді. Бау – бақшаларда шабдалы өрік, жүзім, алма, алмұрт өсті. Мал шаруашылығы кең өріс алды. Бұл жақта жібек өсіру де белгілі болды. Мемлеттің шекараларында қос дуалды берік қамалдар тұрды. Олар көгалды алқаптарды сол кезде қазіргі Қазақстанның даласын мекендеген көшпелі тайпалардың шабуылынан қорғады.

2.XIY ғасырдың екінші жартысында Орта Азияда Орта Азияда бірнеше халық көтерілістері болды. Мысалы; 1365 жылғы Самарқандағы халық көтеріліс Мәулен – заде деген медресе шәкірті мен Әбу – бәкір Келеви деген мақта түтуші басқарды.Қаланың еңбекші халқы өкімет билігін өз қолына алды.1388 жылы көтеріліс Хорезмде болды. Бұл қозғалыстарда Темір басып тастап отырды.

1395 жылы Темір өзіне қарсы шыққан Тоқтамысты Алтын Орда ханы талқандап, орыс жеріне қарай аттанды. Оның қолдарының орыс жерлеріне келіп кіруі Мәскеуде қауіп – қорқыныш туғызды. Қала қорғанысқа дайындала бастады. Бірақ Темір Рязань жерінің шекарасында екі апта аялдағаннаң кейін, Азов пен Каспий бойындағы далаларға қарай бұрылды. Кетер алдында Елец қаласын талқандады.

Темірдің Алтын Орданы талқандауын Мәскеу өкіметі тиімді пайдалана қойды; ол Алтын Орда бекіткен алым – салықты төлеуін тоқтатты. Темір өлген соң Орта Азиядағы билік үшін өзара қырқыстар күшейді. Шағатай мемелекеті құлады.XY ғасырдың бірінші жартысында Самарқандта Темірдің немересі Ұлықбек 1409 – 1449 билік жүргізді. Бұл кезең Орта АЗзия мәдениетінің гүлденген кезеңі болды.Ұлықбектің тұсында Самарқандта биіктігі 55 метр тамаша обсерватория салынды. Онда сол кездегі көрнекті астрономдар қызмет етті.Ұлықбектің өзі Европа мен Азия мәлім болған астрономиялық кезеңдер құрастырды.

XY ғасырдың ортасында Гераттағы солтүстік батыс Ауғаныстан өкімет билігін Темір әулетінің өкілі сұлтан Хусейін басып алды.Самарқанд сияқты, Герат та мәдени өмірдің орталығы болды. Онда өзбектің ұлы ақыны Әлішер Науай 1441 – 1501 туған.Науаи энциклопедист болған. Ол поэзиямен, музыкамен, көркем суретпен, ғылымен шұғылданды.Науаи 30 дан астам шығарма жазған. Ол шығармаларын ана – тілі өзбек тілінде жазылған. Аса көрнекті гуманист болған Науаи әлеуметтік әділетсіздік пен езгіге қарсы күресті, еңбекті дәріптеді. Оның бастамасы бойынша және ішінара оның өзінің қаржысына кітапханалар, ауруханалар, оқу орындары салынған.

Закавказье халықтары.XIY ғасырдың ортасына дейін Закавказье халықтары Хулагидтердің билеуінде болды. Хулагу мемлекетінің негізін қазіргі Әзірбайжан құрады. Тұтас жер округтері жаулап алушы монғол феодалдарына әскери лендер ретінде беріліп отырды. Қазына