ПƏН БОЙЫНША ДƏРІСТЕРДІҢ КОНСПЕКТІСІ

2.ауыл шаруашылыќ ґнімдерініѕ шикізаттары.
Отын энергетикалыќ ресурстар деп – негізгі ґндірістік процеске кґмекші ќызмет атќаратын ресурстарды 
айтады, яєни бўл ресурстар ґндірісте ґнімді ґндіруге жаєдай жасайды. Отын энергетикалыќ ресурстарды 
мынадай 2 топќа бґлеміз: 
1. ґндірілуі мїмкін отын энергетикалыќ ресурстары; 
2. наќты жаєдайда ґндірілетін отын энергетикалыќ ресурстары. 
Єылым мен техника дамыєан сайын ресурстарды ґндіру жјне ґѕдеу формалары жылдан-жылєа дамытылып 
келеді. Сондыќтан, ґндірілетін ресурстардыѕ барлыєын мынадай 3 топќа бґлеміз: 
І. Отын энергетикалыќ баєыттаєы ґндірілетін ресурстар (табиєи газ, кґмір, т.б.); 
ІІ. Минералдыќ ресурстар (тїсті металдыѕ барлыќ тїрлері); 
ІІІ. Минералды емес баєыттаєы ресурстар. 
Шикізат жјне отын энергетикалыќ ресурстары негізгі ґнеркјсіпті дамытушы ресурстар. Сондыќтан да, бўл 
ресурстар саны, кґлемі жаєынан ґскен сайын ол елдіѕ экономикасы да ґседі. 
2. Отын энергетикалыќ ресурстарыныѕ балансы деп – экономикада ґндірістік жјне пайдаланылатын отын 
энергетикалыќ ресурстардыѕ жиынтыєын айтады. 
Отын энергетикалыќ ресурстар балансы басќа да баланстар сияќты 2 жаќты кґрсеткіштерден тўрады: 
сол жаєында (І-ші кґрсеткіш): 
1) ґндірілетін отын энергетикалыќ ресурстарыныѕ кґлемі; 
2) сыртќы экономикалыќ байланыстардан келетін отын энергетикалыќ ресурстар немесе импортталєан 
отын энергетикалыќ ресурстар; 
3) отын энергетикалыќ ресурстардыѕ ќалыптасќан негізгі ќоры. 
Баланстыѕ оѕ жаєында (ІІ-ші кґрсеткіш): 
1) шаруашылыќта пайдаланылєан электроэнергетикалыќ шыєындары, отын энергетика шыєындары; 
2) экспортќа шыєарылєан отын энергетикалыќ ресурстар. 
Отын энегетикалыќ ресурстардыѕ балансын ќалыптастыру халыќ шаруашылыєында ќолданылатын 
ќажетті отын энергетикалыќ ресурстардыѕ кґлемін алдын-ала аныќтау їшін жјне сол ќажетті отын 
энергетикалыќ ресурстарєа жоспар жасау їшін ќажет. 
Отын энергетикалыќ ресурстардыѕ балансыныѕ ќўрылымы сол елде ќалыптасќан ґнеркјсіп саласымен 
байланысты. Отын энергетикалыќ ресурстардыѕ балансыныѕ ќўрылымы мынадай ресурстардан тўруы 
мїмкін: 
1. электроэнергетикалыќ ресурстар; 
2. отын ресурстары; 
3. ґнеркјсіпке ќажетті шикізат ресурстары. 
Отын энегетикалыќ ресурстардыѕ балансын ќалыптастыру жјне оны дамыту белгілі бір деѕгейде арнайы 
шараларды ќажет етеді. Олар: 
1. баланс ќўрамында арзан ресурстардыѕ їлесін ўлєайту; 
2. атом электроэнергиялыќ жїйелерді дамыту; 
3. мўнай мен газды ґндірудегі жјне ґѕдеудегі технологияларды дамыту; 
4. отын энергетикалыќ ресурстардыѕ балансын ќалыптастыруда тиімді јдістерді ќолданады. 
Отын энегетикалыќ ресурстардыѕ балансын ќалыптастыру не їшін ќажет. 
1.елде ќалыптасќан табиєи ресурстарды тиімді пайдалану їшін; 
2.отын энергетикалыќ ресурстардыѕ ґндірілу технологиясы мен јдістерін жетілдіру їшін; 
3.отын энергетикалыќ ресурстардыѕ ґндірудегі ќажетті салаларєа кїрделі ќаржы жўмсау їшін; 
4.отын энергетикалыќ ресурстардыѕ экспорттыќ жјне импорттыќ операциялардыѕ кґлемін аныќтау їшін. 
3. Отын энергетикалыќ ресурстардыѕ экономикада белгілі бір орны бар ресурстар болєандыќтан оны 
тиімді пайдалану кез келген елдіѕ жаєдай жасайтыны белгілі. Сондыќтан, отын энергетикалыќ ресурстарды 
тиімді пайдаланудыѕ мынадай баєыттары бар: 
1.отын энергетикалыќ ресурстардыѕ балансыныѕ ќўрылымын жетілдіру; 
2. отын энергетикалыќ ресурстарды саќтауда, тасымалдауда арнайы алдын-ала ўйымдастырылєан 
шаралар арќылы жїзеге асыру, 
3.шикізаттардыѕ ґѕдеу кезінде жоєары сапалы технологияларды пайдалану; 

4.бўл ресурстардыѕ ќалдыќтарын екінші рет ґѕдеу ґндірісін ќалыптастыру; 
5.ґндірістерде химиялыќ ґѕдеу салаларын ќалыптастыру. 
Отын энергетикалыќ ресурстарды экономикалыќ тўрєыда пайдалануды тиімді ќалыптастырудаѕ мынадай 
артыќшылыќтары бар: 
1.ґнеркјсіп салаларыныѕ шикізат ќорын байытады (ўлєайтады); 
2.дайын ґнімдердіѕ экологиялыќ тазалыєын ќалыптастырады; 
3.шикізаттарды бірінші ґѕдеу технологиясын арзандатады; 
4.отын энергетикалыќ ресурстардыѕ тасымалдауын жјне саќтау процестерін ґнімніѕ ґзіндік ќўнына 
кіретін їлесін ќысќартады. 
Отын энергетикалыќ ресурстарды кјсіпорын мен халыќ шаруашылыєында тиімді пайдалану ґндірілетін 
ґнімніѕ материал сыйымдылыєын тґмендетеді, ал бўл дайын ґнімге ќалыптасатын баєаны ґзгертеді. 
Лекция №2 
Ґнеркјсіп салаларында ќалыптасќан кјсіпорындардыѕ ўйымдыќ-ќўќыќтыќ негіздері. 
1.Кјсіпкерлік тїсінігі жјне оныѕ белгілері; 
2.Ўйымдыќ-ќўќыќтыќ формасыныѕ тїрлері. 
1. Кјсіпкерлік деп – пайда табу маќсатында белгілі бір экономика ќызметті жїзеге асыратын субъекттіѕ іс-
јрекеті. 
Кјсіпкерлік деп – тјуекелдікке бара отырып ґз мїлкі мен ќўралын пайдаланып ґнім ґндіру немесе ќызмет 
еті арќылы пайда табу іс-јрекеті. 
Кјсіпкерліктіѕ белгілері: 
1.жеке немесе жалєа алєан мїлкі болуы ќажет; 
2.пайда табу кґлемі мемлекет бекіткен айлыќ есептік кґрсеткіштен алатын табыс кґзі бар іс-јрекет; 
3.ґз ќызмет ўйымдастыруда тјуелділікке баратын экономикалыќ ќызмет; 
4. кјсіпкер міндетті тїрде мемлекеттік тіркеуден ґту ќажет; 
5.кјсіпкерлікќызмет жїйелік пайда табатын болуы ќажет. 
Кјсіпкерлік іс-ќызмет экономикалыќ жауапты болады. 
Кјсіпкерлік ќызметтіѕ объектілері мен субъектілері болады. Объектілері ретінде ґнім ґндіретін немесе 
ќызмет кґрсететін саланы айтуєа болады, субъектілері жеке немесе заѕды тўлєалар. 
Кјсіпкерлік іс-ќызметтіѕ экономикалыќ маѕыздылыєы: 
1.халыќтыѕ јлеуметтік-экономикалыќ жаєдайын тўраќтандыруєа кґмектеседі; 
2.жўмыссыздыќты жоюєа жол ашады; 
3.халыќты ќажетті азыќ-тїлікпен жјне ќызмет кґрсету саласымен ќамтиды; 
4.нарыќтаєы экономикалыќ ґзгерістерге тез бейімделеді; 
5.кјсіпкерлік іс-ќызмет инновациялыќ жаѕалыќтарды ґндіріске енгізуге бейімді болады. 
2. Ќалыптасќан кјсіпкерлік ґзініѕ ўйымдыќ-ќўќыќтыќ формасына байланысты јртїрлі болады. Олар: 
1. толыќ серіктестік; 
2. жауапкершілігі шектеулі серіктестік; 
3. коммондиттік серіктестік; 
4. ќосымша жауапкершілігі бар серіктестік; 
5. акционерлік ќоєамдар; 
6. ґндірістік кооператив; 
7. мемлекеттік кјсіпорындар. 
Кјсіпорындардыѕ ерекшелігі 
Толыќ серіктестік 
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік 
Акционерлік ќоєамдар 
ґндірістік кооператив 
Мемлекеттік кјсіпорындар 
1.капиталды ќалыптастыру негізі 

Капитал толыќтай бірікпейді 
Ќўрылтайшылардыѕ їлестері арќылы ќолданылады 
Капитал акциялардыѕ ќўнынан тўрады 
Капитал кооперитивтеріне ќатысуын жарнасынан тўрады 
Капитал мемлекет ќаржысынан ќалыптасады 
2.кјсіпорынды ќўру тјртібі 
Серіктестікке ќатысушылардыѕ толыќ ќойылатын келісімшарт негізінде 
Ќўрылтайшылардыѕ келісуімен ќол ќойюдан 
Акционердіѕ ќолы ќойылатын келісімшарт негізінде 
Ерікті бірігуі негізінде 
Мемлекеттік жергілеткі атќару орган ќабылдаєан шешім негізінде 
3.негізгі ќўрылтай ќўжаттары 
Ќўрылтайшылар келісімшарты 
Ќўрылтайшылар келісімшарты мен жарєы 
Акционерлердіѕ келісімшарты мен ќоєамныѕ жарєысы 
Кооперативке мїше тўлєамен бекітілген ќабылданєан жарєы 
Мемлекеттіѕ бекітуімен ќабылданєан жарєы 
4.ќатысушылардыѕ кјсіпорындарын міндеті бойынша жауаптылыєы 
Серіктестік мїшелері серіктестік міндеттері бойынша ґзініѕ толыќтай мїліктіѕ ќўнымен жауапты 
Ќўрылтайшылар серіктестік міндеті боыйнша тек салымдардыѕ ќўны кґлемінде єана жауапты болады 
Акционерлер ќоєам міндеттері бойынша тек акция ќўныныѕ кґлемінде єана жауапты 
Кооператив міндеттері бойынша ќоєам ќатысушылар жарєыда кґрсетілген ереже бойынша жауапты 
5.жарєылыќ капиталды тґлеу ережесі 
Капитал ќўныныѕ жартысынан кґбін јрбір ќатысушы мемлекеттік тіркеуден ґткенше тґлеуі ќажет,ал 
ќалєанын келісімшартќа кґрсетілген мерзім ішінде 
Ќўрылтайшылар капитал ќўныныѕ жартысын мемлекеттік тіркеуден ґткенше тґлеуі ќажет,ал ќалєанын жыл 
бойына 
Јрбір акционер ґз акциясыныѕ ќўныныѕ жартысын мемлекеттік тіркеуден ґткенше тґлеуі ќажет, ал 
ќалєанын бір жыл ішінде 
Кооператив мїшесі жарнаныѕ 10%-ін мемлекеттік тіркеуден ґткенше тґлеуі ќажет,ал ќалєанын бір жыл 
ішінде 
Мемлекет меншік иесі болєандыќтан кјсіпорынныѕ жарєылыќ ќорын мемлекеттік тіркеуден ґткенше 
толыќтай ќалыптастырады 
6.ўйымдардыѕ таратылуы 
Серіктестік мїшелерініѕ шешімімен немесе сот шешімімен 
Ќўрылтайшылардыѕ шешімімен немесе басќа ўйым ќўру маќсатында 
Акционерлердіѕ шешімімен немесе басќа ўйым ќўру маќсатында 
Ќатысушылардыѕ ерікті шешімімен 
Їкіметтіѕ ќабылдаєан шешімімен 
7.ќатысушылардыѕ ўйымнан шыєу ерекшеліктері 
Серіктестік мїшесі ќалєан серіктестік мїшелерін алдын-ала ескерту арќылы шыєа алады жјне оєан мїлкініѕ 
ќўны тґленеді 
Серіктестік мїшесі кез-келген уаќытта шыєа алады жјне оєан мїлкініѕ ќўны тґленеді 
Акцияны сату арќылы 
Кооператив мїшесі жарєыда кґрсетілген ережелер бойынша кооперативтен шыєа алады жјне оєан пай 
кґлеміне байланысты мїлкініѕ ќўны тґленеді 
Ќўрылтайшылар деп серіктестіктіѕ немесе ќоєамныѕ меншік иесін айтады. 
Жарєылыќ ќор,ол серіктестіктіѕ немесе ќоєамныѕ ќалыптасуындаєы ќаржы ќўралдарыныѕ кґлемі. 
Жарєы (устав)- бўл серіктестіктіѕ немесе ќоєамныѕ ќызмет жасау ережесі. Онда кјсіпорынныѕ ґнім ґндіру 
баєыты кјсіпорынды басќару ќўрылымы жјне жарєылыќ капиталды ќалыптастыру ережесі. 
Ќўрылтайшылар келісімшарты, мўнда ќўрылтайшылардыѕ міндеттері мен ќўќыќтары, олардыѕ їлестері 
жјне пайданы бґлу їлестері. 
Пай-бўл ґндірістік кооперативтіѕ жарєылыќ їлесін сипаттайды. 

Акция-акционердіѕ белгілі бір їлесін білдіретін ќўнды ќаєаз. 
Лекция №3 
Ґнеркјсіп салаларында негізгі ќўралдарды пайдалануды ўйымдастыру. 
1.Негізгі ќўралдардыѕ мјні, ќўрамы, ќўрылымы; 
2.Негізгі ќўралдарды баєалау; 
3.Негізгі ќўралдарды пайдалану кґрсеткіштері. 
1. Кез-келген кјсіпорынныѕ ґндірістік факторлары негізгі жјне айналмалы ќўралдардан тўрады. Негізгі 
ќўралдар деп ґндірістік процеске бірнеше рет ќатысатын, ґзініѕ натуралдыќ формасын ґзгертпейтін жјне 
ґзініѕ ќўныны дайын ґнім ќўнына біртіндеп ауыстыратын еѕбек ќўралдарын айтамыз. Негізгі ќўралдардыѕ 
аќшалай ќўнын негізгі ќорлар деп атаймыз. Негізгі ќўралдарєа мыналар жатады: 
1. єимараттар; 
2. машиналар мен техникалар; 
3. ґлшегіш ќўралдар; 
4. есептегіш ќўралдар; 
5. жер участкелері; 
6. кґпжылдыќ кґшеттер; 
7. жўмыс жјне ґнім беруші малдар, 
басќа да еѕбек ќўралдары. 
Негізгі ќўралдардыѕ ќўрылымы: 
1.ґндірістік ќўрылым; 
2.техникалыќ ќўрылым; 
3.пайдалану мерзіміне байланысты ќалыптасќан ќўрылым; 
Ґндірістік ќўрылым кјсіпорындаєы барлыќ ќалыптасќан ќўрал-жабдыќтардыѕ ќўныныѕ ґндірістік їлесін 
айтады. 
Техникалыќ ќўрылым кјсіпорынныѕ барлыќ негізгі ќўралдарыныѕ ќўныныѕ їлесіндегі техникалыќ 
баєыттаєы ќўрал-жабдыќтардыѕ ќўныныѕ їлесін айтады. 
Пайдалану мерзіміне байланысты негізгі ќўралдардыѕ ќўныныѕ ќўрылымы олардыѕ тозу уаќытына 
байланысты болады, яєни јрбір техниканыѕ жўмыс істеу уаќыт мерзімі ескеріледі. 
Негізгі ќўралдардыѕ ќўрылымыныѕ ќалыптасуы єылыми-техникалыќ прогреске байланысты жјне 
кјсіпорынныѕ мамандану баєытына байланысты болады. 
2. Негізгі ќорлардыѕ ќўнын баєалау негізгі ќўралдардыѕ ќўныныѕ аќшалай формасын аныќтау бўл 
кјсіпорындаєы негізгі ќўралдарыныѕ капитал ќаражатыныѕ ќандай їлесін аныќтайтынын білдіреді. Негізгі 
ќорлардыѕ ќўнын баєалаудыѕ 3 јдісі бар: 
1. негізгі ќорлардыѕ бастапќы ќўны бойынша баєалау; 
2. негізгі ќорларды ќалпына келтіру ќўны бойынша баєалау; 
3. негізгі ќорларды ќалдыќ ќўны бойынша баєалау; 
Бастапќы ќўны бойынша баєалау – бўл негізгі ќўралды сатып алу шыєынына тасымалдау жјне 
орналастыру шыєынын ќоса есептегенде негізгі ќўралдардыѕ ќўнын айтады. Мысалы, негізгі ќўралды 
сатып алу шыєыны 100000 тг., тасымалдау шыєыны 20000 тг., орналастыру шыєыны 30000 тг. Бастапќы 
ќўны 150000тг. 
Ќалпына келтіру ќўны – бўл негізгі ќўралдардыѕ наќты жаєдайдаєы ќайта ґѕдеу ќўны арќылы аныќтау. 
Ќалдыќ ќўны бойынша баєалау, бўл негізгі ќўралдардыѕ бастапќы ќўны мен тозу ќўныныѕ айырмасы 
арќылы аныќталады, яєни бастапќы ќўнынан тозу ќўнын шегереді. 
Негізгі ќорлардар тозады. Оныѕ 2 тїрі бар: 
1. физикалыќ тозу-негізгі ќўралдардыѕ бастапќы формасыныѕ жоєалтуы; 
2. моральдыќ тозу-тўтынушы талабына сай келмеу. 
Негізгі ќўралдардыѕ тозуына байланысты олардыѕ ќўнынан амортизациялыќ тґлемдер жинаќталады. 
Амортизациялыќ тґлемдер деп негізгі ґндірістік ќўралдардыѕ дайын ґнім ќўнына ґзініѕ ќўнын біртіндеп 
ауыстыруы арќылы жинаќталєан ќаржыны айтады. Амортизациялыќ тґлемдер ай сайын белгіленген норма 
деѕгейінде негізгі ќўралдардыѕ баланстыќ ќўнынан тґленеді. Амортизациялыќ нормалар арнайы бекітілген 

пайыздыќґлшем бірлікте кјсіпорынныѕ «материалдардыѕ тозуы» деп аталатын есеп шотында жинаќталады. 
Жалпы кјсіпорын бойынша амортизация былай аныќталады: 
А=А0-Аш+Ак 
А0-кјсіпорындаєы негізгі ќўралдардыѕ ќўнынан тґленген амотизациялыќ тґлемдер; 
Аш-кјсіпорыннан шыєарылєан негізгі ќўралдардыѕ ќўнынан тґленген амотизациялыќ тґлемдер; 
Ак-кјсіпорынєа келіп тїскен негізгі ќўралдардыѕ ќўнынан тґленген амотизациялыќ тґлемдер; 
3. Негізгі ќўралдарды пайдаланудыѕ кґптеген кґрсеткіштері болады. Олар: 
1. негізгі ќорларыныѕ орташа жылдыќ ќўны 
НЌорт.ж.ќ.=НЌќ+ НЌк*tк-НЌш*tш 
12 12 
НЌќ-кјсіпорындаєы негізгі ќўралдардыѕ ќўны; 
НЌк,НЌш-кјсіпорындарєа келіп тїскен жјне шыєарылєан негізгі ќўралдардыѕ ќўны; 
tк, ,tш-кјсіпорынєа келіп тїскен жјне шыєарылєан негізгі ќўралдарды пайдалану мерзімі. 
Мысалы, кјсіпорынныѕ барлыќ негізгі ќўрал ќўны 500000 тг., наурыз айында кјсіпорынєа 100000 тенгеніѕ 
негізгі ќўралы келіп тїсті, ал маусым айында 50000 тенгеніѕ негізгі ќўралы кјсіпорынныѕ балансынан 
шыєарылды. 
2. ќор ќайтарымы 
Ќќ=ЖҐ/ НЌќ 
ЖҐ-жалпы ґнімі; 
НЌќ-негізгі ќўралдардыѕ ќўны; 
3. ќор сыйымдылыєы 
Ќс=НЌќ/ЖҐ 
4. ќормен жараќтану 
Ќж=НЌќ/Жс 
Жс-жўмысшылар саны. 
5. негізгі ќўралдарды экстенсивті пайдалану коэффициенті 
Кэ=tф/tреж 
tф-негізгі ќўралдарды наќты пайдалану уаќыты; 
tреж-негізгі ќўралдарды режимді пайдалану уаќыты. 
6. негізгі ќўралдарды интенсивті пайдалану коэффициенті 
Ки=Ґф/Ґм 
Ґф-наќты ґнімділік; 
Ґм-ґнім ґндіру мїмкіндігі. 
7. жалпы негізгі ќўралдарды пайдалану коэффициенті 
К=Кэ*Ки 
8. негізгі ќўралдарды сменалыќ пайдалану коэффициенті
Ксм=МСІ+МСІІ+МСІІІ / Ќс 

Ќс-ќўралдардыѕ саны; 
МСІ,ІІ,ІІІ-сменада жўмыс жасайтын ќўралдар саны. 
Мысалы, кјсіпорында ґндірілген барлыќ жалпы ґнім 900000 тг. Негізгі ќўралдардыѕ ќўны 500000 тг., 
жўмысшылар саны 30 адам, наќты ґнімділігі саєатына 10 кг., ґндіру мїмкіндігі 9 кг. 
Ќќ=1,8 
Ќс=0,55 
Ќж=16666 
Ки=1,1 
Кјсіпорында 10 станок бір сменада жўмыс жасайды, 20 станок екі сменада жўмыс жасайды, 15 станок їш 
сменада жўмыс жасайды, ал 6 станок бос тўр. 
Ксм=1,8 
Негізгі ќўралдарды тиімді пайдалану жолдары: 
1. негіізгі ќўралдарєа кїрделі жјне аєымдаєы жґндеулерді уаќытымен жїргізу; 
2. негізгі ќўралдарды пайдаланушы жўмысшылардыѕ біліктілігін арттыру; 
3. негізгі ќўралдарды орналастыруда ґнім ґндіру јдісін тиімді ќолдану; 
4. кјсіпорындаєы бос негізгі ќўралдардан уаќытында ќўтылу. 
Лекция №4 
Кјсіпорынныѕ айналым ќўралдары. 
1.Айналым ќўралдарыныѕ экономикалыќ мјні; 
2.Айналым ќўралдарыныѕ экономикалыќ кґрсеткіштері. 
1. Айналым ќўралдары деп ґндірістік процестіѕ бір цикліне ќатысатын, ґзініѕ натуралдыќ формасын 
ґзгертетін жјне ґзініѕ ќўнын толыќтай дайын ґнімге аударатын еѕбек затын айтады. 
Айналым ќўралдарыныѕ 2 тїрін ќарастырады: 
1. айналмалы ќўралдар; 
2. айналмалы ќорлар. 
Айналмалы ќўралдарєа мыналар жатады: 
1. шикізаттар; 
2. негізгі жјне кґмекші материалдар; 
3. технологиялыќ ресурстар; 
4. басќа да еѕбек заттары. 
Айналмалы ќорларєа: 
1. кјсіпорындаєы сатуєа дайын тауарлар; 
2. кјсіпорынныѕ есеп шотындаєы жјне кассадаєы аќша ќаражаттары. 
Айналым ќўралдарыныѕ ќўрылымы кјсіпорынныѕ ґндірістік процеске ќажетті еѕбек заттарыныѕ їлесінен 
тўрады.
Айналым ќўралдарыныѕ ќўрылымына мынадай факторлар јсер етеді: 
1. кјсіпорынныѕ мамандану баєыты; 
2. ґнім ґндіру ерекшелігі; 
3. ґндірісті ўйымдастыру ерекшелігі; 
4. кјсіпорында ќолданылатын техника мен технологияныѕ деѕгейіне байланысты. 
Кјсіпорында айналмалы ќўралдарды пайдалану белгілі бір нормаларєа негізделеді. Сондыќтан да, 
айналмалы ќўралдарды мынадай топтарєа бґлеміз: 
1. нормалауєа жататын айналмалы ќўралдар. Олар: шикізаттар мен материалдыќ ресурстар; 
2. нормалауєа жатпайтын айналмалы ќўралдар. Оєан: дебиторлыќ бережаќтар мен кјсіпорынныѕ есеп 
шотындаєы аќша. 

2. Кјсіпорынныѕ айналым ќўралдарын пайдалану їшін олардыѕ алдын-ала белгіленген нормаларын басты 
негізге алады. Норма деп ґндірістік ќўралдардыѕ, ґнімніѕ шикізаттыќ ґнімділігін ескере отырып аныќталєан 
кґрсеткіш. Айналым ќўралдарыныѕ жалпы нормативі былай аныќталынады: 
НЖ=НҐНД+НА.ҐНД+НД+НБ.Ш. 
НҐНД-ґндірістік ќажеттіліктегі материалдардыѕ нормативі; 
НА.ҐНД-аяќталмаєан ґндіріс нормативі; 
НД-дайын ґнім нормативі; 
НБ.Ш.-болашаќтаєы шыєындар нормативі. 
Ґндіріс материалдар нормативі былай аныќталынады: 
НҐНД=Q(NЗ+NД+NС) 
Q-тјулігіне ќолданылатын материалдыќ запастар; 
NЗ-аєымдаєы ќолданылатын материалдыќ запастар; 
NД-дайын ґнімдердіѕ нормативі; 
NС-саќтандыру материалдарыныѕ нормативтері. 
Аяќталмаєан ґндіріс нормативі былай аныќталынады: 
НА.ҐНД=VТ*ТЦ*КҐ 
VТ-тјулігіне ґндірілетін ґнімдердіѕ кґлемі; 
ТЦ-ґндірістік циклдыѕ ўзаќтыєы; 
КҐ-ґндіріс шыєындарыныѕ ґсу коэффициенті. 
Дайын ґнім нормативі: 
НД=ДҐЗ(ТФ+Т0) 
ДҐЗ-дайын ґнімніѕ ґзіндік ќўны; 
ТФ-дайын ґнімді ґндіруге ќажетті уаќыт мерзімі; 
Т0-дайын ґнімніѕ ќўжаттарын рјсімдеу уаќыт мерзімі. 
Айналым ќўралдарыныѕ экономикалыќ кґрсеткіштерініѕ еѕ маѕыздысы материал ќайтарымдылыєы мен 
материал сыйымдылыєы. 
1) тауардыѕ материал ќайтарымдылыєы мынадай формуламен аныќталынады: 
МЌ=ТҐ.К./МШ. 
ТҐ.К-ґткізуге дайын тауарлардыѕ кґлемі; 
МШ-ґнімді ґндіруге жўќмсалєан материалдыќ шыєындар. 
2) тауардыѕ материал сыйымдылыєы: 
МС=МШ/ТҐ.К 
3) материалдарды пайдалану коэффициенті: 
МП.К=ҐК/ҐН 
ҐК-ґндірілетін ґнім кґлемі; 
ҐН-ґндірілуі мїмкін ґнім нормасы. 
4) айналым ќўралдарыныѕ айналым коэффициенті: 
КА.Ќ= VҐ/Ќ 
VҐ-кјсіпорын бойынша жалпы ґткізілген тауарлардыѕ кґлемі; 
Ќ-орташа жылдыќ айналым ќўралдарыныѕ ќалдыќ ќўны. 
Айналым ќўралдарын тиімді пайдалану кез-келген кјсіпорын їшін ќалыпты жаєдай. Бўл кґрсеткішке ќол 
жеткізу їшін еѕ алдымен ґндірілетін ґнім материалдарыныѕ материалдыќ сыйымдылыєын тґмендету ќажет. 
Материалдыќ сыйымдылыќты тґмендетудіѕ мынадай жолдары бар: 
1.ґнім ґндіруге экстенсивті јдістен интенсивті јдіске ґту ќажет; 
2.энергетикалыќ ресурстарды тиімді пайдалану ќажет; 
3.ґнім ґндіру јдісінде жаѕа технологияларды ќолдану. 
Материалдыќ сыйымдылыќты тґмендетудіѕ кјсіпорын їшін мынадай артыќшылыќтары бар: 

1.ґндірілетін ґнімніѕ ґзіндік ќўнын тґмендетеді, бўл ґнімніѕ баєасына тікелей јсер етеді; 
2.кјсіпорынныѕ ќаржы жаєдайыныѕ тўраќтануы; 
3.кјсіпорынныѕ бјсекелестігін арттырады; 
4. ґндірілетін ґнімніѕ нарыќтаєы їлесін ўлєайтады; 
5.тјуекелділіктіѕ алдын-алуєа мїмкіндік болады. 
Айналым ќўралдары кјсіпорынныѕ ќандай ґнім тїрін ґндіруге байланысты ґзгеріп отырады. Сондыќтан 
да, кјсіпорынныѕ айналым ќўралдары баєасы кјсіпорынныѕ негізгі шыєынын ќалыптастырады. Сондыќтан, 
кјсіпорынныѕ пайдасыныѕ кґлемі осы материалдыќ шыєындарєа жўмсалынєан ќаржы кґлеміне тјуелді 
болады. 
Лекция №5 
Ґнімніѕ ґзіндік ќўны жјне оны ќалыптастыру жолдары. 
1.Ґнімніѕ ґзіндік ќўны тїсінігі жјне оныѕ экономикалыќ маѕыздылыєы; 
2.Ґнімніѕ ґзіндік ќўнына кіретін шыєындардыѕ жіктемесі; 
3.Шыєындарды басќару жјне оны тґмендету жолдары. 
1. Ґзіндік ќўн деп ґнімніѕ бір ґлшем бірлігіне есептегенде ґндірістік шыєындардыѕ аќшалай формасын 
айтады. Ґнімніѕ ґзіндік ќўны-маѕызды экономикалыќ категория,себебі ґзіндік ќўн негізінде баєа 
ќалыптасады. Ґнімніѕ ґзіндік ќўны мынадай ќызметтер ќызметтер атќарады: 
1. шыєындардыѕ есебін жїргізеді; 
2. баєа ќалыптастырады; 
3. кјсіпорынєа инвестиция тартудыѕ экономикалыќ негізін жасайды; 
4. кјсіпорынныѕ оптимальді кґлемін аныќтайды. 
Ґзіндік ќўнныѕ мынадай 2 тїрі бар: 
1.ґндірістік ґзіндік ќўн; 
2.толыќ ґзіндік ќўн. 
Ґндірістік ґзіндік ќўн ґнімді ґндіруге жўмсалынєан барлыќ шыєындардыѕ жиынтыєынан тўрады. 
Толыќ ґзіндік ќўн ґндірістік шыєындарєа ґнімді ґткізу шыєынын ќоса есептеледі. 
Ґнд.ґ.ќ. =Ґнд.шыє/Ґндірілген ґнім кґлемі 
Тол.ґ.ќ. = Ґнд.шыє+Ґткізу шыє./Ґткізілген тауар кґлемі 
Мысалы, барлыќ ґндірістік шыєындар 400000тг., ґткізу шыєындары 200000тг., ґндірілген ґнім кґлемі 
20000, ал ґткізілген ґнім кґлемі 10000. 
Ґнд.ґ.ќ. =400000/20000=20 
Толыќ ґ.ќ. =400000+200000/10000=60 
Кјсіпорын ґнімніѕ ґзіндік ќўнын тґмендетуді кґздейді, себебі ґзіндік ќўн баєаєа тікелей јсер етеді. ґзіндік 
ќўнды тґмендетудіѕ кјсіпорын їшін мынадай артыќшылыќтары бар: 
1.тауар баєасын тўраќтандыруєа мїмкіндік береді; 
2.кјсіпорын баєасын ўлєайтуєа; 
3.кјсіпорынныѕ ќаржылыќ жаєдайын жаќсартуєа; 
4.кјсіпорынныѕ бјсекелестігін кґтереді. 
2. Ґзіндік ќўн ќўрамына мынадай шыєындар кіреді: 
1.материалдыќ шыєындар; 
2.жўмысшылардыѕ еѕбекаќысы; 
3.јлеуметтік ќажеттілікке тґленетін тґлемдер; 
4.негізгі ќорлардыѕ амортизациясы; 
5.басќалай да шыєындар. 
1.Материалдыќ шыєындарєа шикізат шыєындары мен материалды ќалыптастыруєа ќажетті шыєындар 
жатады. 

2.Жўмысшылардыѕ еѕбекаќысы. 
3.Јлеуметтік ќажеттілікке тґленетін тґлемдер-бўл алдын-ала белгіленген норматив бойынша еѕбекаќыдан 
есептелінетін тґлемдер. Мысалы, еѕбекаќы жинаќтау жарнасы, саќтандыру жарнасы, медициналыќ 
саќтандыру жарнасы. 
4.Негізгі ќорлардыѕ амортизациясы-бўл кјсіпорынныѕ негізгі жўмыс істеп тўрєан ќўрал-жабдыќтардан 
алынатын амортизациялыќ тґлемдер. 
5.Басќалай шыєындарєа кјсіпорын ќызметіне байланысты пайда болатын шыєындар жатады. Олар: 
жарнама, іс-сапар шыєындары, т.б. 
Ал, энергетикалыќ шыєындар ќўрамына мыналар жатады: 
1.арнайы энергожїйелер бойынша шыєындар; 
2.сеть бойынша шыєындар; 
3.белгілі бір электростанция бекеттерініѕ ќўрамына кіретін электростанциялары бойынша шыєындар; 
4.ірі ќўрылымды ќаржыландыру шыєындары; 
5.жалпы шаруашылыќтыќ шыєындар. 
Электроэнергиянын ґзіндік ќўныны ќалыптастыруда мынадай факторлар јсер етеді: 
1.табиєи факторлар; 
2.электроресурстардыѕ пайдалану режимі; 
3.электроэнергияныѕ тыєыздыєы; 
4.электростанцияныѕ ќуаты; 
5.электростанцияныѕ жўмыс жасау режимі. 
Ґзіндік ќўнды есептеуді калькуляция деп атайды. Калькуляция жасау їшін мынадай шыєындар статьясы 
ќажет: 
1.шикізат шыєыны; 
2.ќалдыќтар; 
3.жартылай фабрикаттар; 
4.энергия шыєындары; 
5.жўмысшылардыѕ еѕбекаќысы; 
6.јлеуметтік маќсаттаєы шыєындар; 
7.жалпы ґндірістік шыєындар; 
8.жалпы шаруашылыќ шыєындар; 
9.басќалай ґндірістік шыєындар; 
10.коммерциялыќ шыєындар. 
1-9 шыєындар ґнімніѕ ґндірістік ґзіндік ќўнын ќўрайды, ал 1-10 дейін толыќ ґзіндік ќўнды ќўрайды. 
Электроэнергия жїйесіндегі шыєындар статьясына мыналар жатады: 
1.технологиялыќ баєыттаєы шыєындар (электроэнергияны сатып алу шыєындары); 
2.шикізаттар мен негізгі материалдар шыєындары, бўл, негізінен, жґндеу шыєындары; 
3.ќосымша материалдар шыєындары; 
4.ґндірістік баєыттаєы шыєындар; 
5.еѕбекаќы шыєындары; 
6.јлеуметтік салыќтар; 
7.негізгі ќўралдардыѕ амортизациясы; 
8. басќалай шыєындар. 
Технологиялыќ баєыттаєы электроэнергия ресурстарын сатып алу шыєындары жылу жјне ґндірістік 
баєыттаєы шыєындар нормативімен байланысты. Сондыќтан да, жылулыќ технологиялыќ баєыттаєы отын 
ресурстарыныѕ келетін шыєынды былай аныќтайды: 
В=вЭ*Э+вЖ*Q 
вЭ-электроэнергияныѕ ґлшем бірлік шыєын нормасы; 
Э-жоспарлы электроэнергияныѕ ґндіру кґлемі; 
вЖ-жылу ґлшем бірлігініѕ шыєыныныѕ нормативі; 
Q-жылу ресурстарыныѕ ґндірілу кґлемі. 

Отынды тасымалдау кезінде болатын жоєалтуларды есепке ала отырып шыєынды мынадай формуламен 
аныќтайды: 
Ш0=В(1+аЖ)ЦТ/аК 
аЖ-отынды тасымалдау кезінде болатын жоєалтулар коэффициенті; 
ЦТ-тасымалдау шыєынын есепке алу шыєыны болжамдалєан электроэнергия ресурстарыныѕ баєасы; 
аК- электроэнергия ресурстарыныѕ эквивалентті жоєалту коэффициенті. 
Шыєындардыѕ ґндірісте ќолдану сипатына байланысты жіктемесі мынадай: 
1.шыєындардыѕ ґндіріске ќатысуы бойынша 
1) тікелей-бўл ґндірістік процеске тікелей араласатын ресурстар шыєыны; 
2) жанама-бўл ґндірістік процеске тікелей араласпайды, біраќ та ґндірістік процестіѕ жїзеге 
асыруына жаєдай жасайды (транспорттыќ шыєын,т.б.) 
2.шыєынныѕ кґлеміне байланысты 
1) тўраќты- бўл ґндіріс кґлеміне байланысты ґзгермейтін шыєындар (мысалы, жалєа алу 
шыєындары); 
2) ґзгермелі шыєындар- бўл ґндіріс кґлеміне байланысты ґзгеріп отыратын шыєындар (мысалы, 
шикізат шыєындар) 
3. шыєынныѕ экономикалыќ маѕыздлыєына байланысты 
1) негізгі шыєындар; 
2) шаруашылыќ шыєындар 
4. шыєынныѕ ќолданылу мерзіміне байланысты
1) кїнделікті ќолданылатын; 
2) белгілі бір уаќыт аралыєында ќолданылатын шыєындар. 
3. Ґзіндік ќўнды ќалыптастыруєа мынадай факторлар јсер етеді: 
1.кјсіпорынныѕ ґнім ґндіру јдісі; 
2.кјсіпорынныѕ мамандану баєыты; 
3.инфляция деѕгейі; 
4.єылыми-техникалыќ прогресс. 
Ґзіндік ќўнды жоспарлау оныѕ ќўрамына кіретін шыєынныѕ ќўрылымына байланысты болады. 
Шыєындарды аныќтауда калькуляциялыќ есептеулер жїргізіледі. Оныѕ мынадай тїрлері бар: 
1.сметалы калькуляция; 
2.нормативтік калькуляция; 
3.жоспарлы калькуляция; 
Сметалы калькуляция-ґнім ґндіруге тапсырыс ќабылдаєан кезде ґнім ќўрамына кіретін шыєындар 
бойынша жасалынады. 
Нормативтік калькуляция-бўл шыєындарды алдын-ала белгіленген нормалар бойынша аныќтау. 
Жоспарлы калькуляция-бўл ґндірістік баєдарлама бойынша жасалынады. 
Ґзіндік ќўнды тґмендету жолдары: 
1.материалдыќ ресурстарды тиімді пайдалану; 
2.негізгі ќорларды ґндіріс процесінде толыќтай пайдалану жјне артыќ негізгі ќўралдардан уаќытында 
ќўтылу; 
3.еѕбек ресурстарын сапасын арттыру; 
4.ґндірісті ўйымдастыруда жаѕа јдісті ќолдану; 
5.кјсіпорынныѕ оптимальды кґлемін аныќтау. 
Кјсіпорынныѕ материалдыќ шыєындары 130000тг.,жалаќы 25000, јлеуметтік ќажеттілікке тґленетін 
тґлемдер еѕбекаќыныѕ 12%, негізгі ќорлардыѕ амортизациясы жылына 5% негізгі ќорлардыѕ баланстыѕ 
ќўнынан. Ал, негізгі ќорлардыѕ баланстыќ ќўны 100000тг. 

Электроэнергиялыќ шыєындары 16000тг., жалпы ґндірістік шыєынныѕ 10%-і жалпы шаруашылыќ 
шыєындарды ќўрайды, ал коммерциялыќ шыєындар барлыќ шыєындардыѕ 10%-ін ќўрайды. 
Ґнімніѕ ґзіндік ќўнын табу керек. 
Ґндірілген ґнім кґлемі 2000 дана. 
ЖҐ=130000+25000+3000+16000+5000=179000-10% 
179000+17900=196800+17900=214700 
214700/2000=107,350 
Лекция №6 
Кјсіпорындарєа инвестиция тарту ќызметі. 
1.Инвестицияныѕ мјні жјне жіктемесі; 
2.Инвестиция тартуды жоспарлау. 
1. Инвестиция деп аќща ќўралдарыныѕ, ќўнды ќаєаздардыѕ белгілі бір мерзімге, белгілі бір объектіге 
пайда табу маќсатында салынєан кїрделі ќаржы. Негізінен инвестицияны кјсіпорынєа жаѕа негізгі ќўралдар 
алуєа, ґндірісті ўлєайтуєа, жаѕа ќўрылыс жїргізуге жјне жаѕа еѕбек ќўралдарын алуєа жўмсайды. Сондыќтан 
да, инвестицияныѕ кґптеген тїрлері бар. 
Инвестицияныѕ жіктемесі: 
І.ґндірісте пайдалану сипатына байланысты 
1.ґндірістік баєыттаєы инвестиция, бўл инвестиция негізінен ґнім ґндіретін ґндіріске салынады; 
2.ґндірістік емес баєыттаєы инвестициялар, бўл јлеуметтік баєытќа салынатын инвестициялар. 
ІІ.инвестициялардыѕ шыєу тегіне байланысты 
1.жеке - бўл жеке кјсіпкерлердіѕ ќаражаты. Оєан екінші деѕгейдегі банктердіѕ ќаржысы, жеке 
кјсіпкерлердіѕ ќаржысы жатады; 
2.мемлекеттік – бўл мемлекет ќаражатынан ќалыптасатын инвестиция. Оны пайдалану їкіметтіѕ 
шешімімен єана жїзеге асырылады. 
ІІІ.инвестициялардыѕ кјсіпорынєа келіп тїсу формасына байланысты 
1.тікелей инвестиция, ол кјсіпорынєа тікелей ќаржы тїрінде келіп тїседі; 
2.портфельдік инвестиция – бўл кјсіпорынєа ќўнды ќаєаз тїрінде келіп тїседі. 
ІЇ.инвестицияныѕ тјуекелдік деѕгейіне байланысты 
1.венчурлыќ инвестиция – бўл тјуекелділігі жоєары инвестиция. Ол негізінен жаѕа кјсіпорындарєа 
салынады. 
2.ануитетті – бўл инвестиция белгілі бір уаќыттан кейін ґз иесіне табыс јкеледі. Ауыл 
шаруашылыєына инвестиция салудыѕ деѕгейі ґте тґмен болады, себебі ауыл шаруашылыєында тјуекелдік 
ґте жоєары. Бўл ауыл шаруашылыєыныѕ табиєатпен байланыстылыєын сипаттайды. 
Кјсіпорынєа ивестиция тарту сол кјсіпорынныѕ ќаржылыќ жаєдайымен байланысты, сондыќтан да, 
кјсіпорынныѕ ќаржылыќ жаєдайы тўраќты болєан кезде кјсіпорын ќызметіне инвестиция салу 
экономикалыќ тўраќтылыќты сипаттайды. 
2. Кјсіпорын ќызметінде инвестиция тартудыѕ маѕызы зор. Инвестицияны жоспарлаудаєы еѕ маѕызды 
мјселе оны ќайтаруды дўрыс жоспарлай білу. Сондыќтан да инвестицияны алмас бўрын сол ќаржыны 
ќайтару мїмкіндігін жоспарлайды. Ивестицияны ќайтару дегеніміз кјсіпорынєа салынєан ќаржыны дўрыс 
пайдалана отырып одан апйда табу. Инвестор кјсіпорынєа инвестицияны салмас бўрын сол ќаржыдан 
ќанша табыс табатынын жоспарлайды. Кїрделі ќаржылардыѕ айналымынан алатын табыс ќосымша табыс 
немесе дисконттыќ табыс деп аталады. Дисконттыќ табыс дисконттыќ коэффициент негізінде ќалыптасады. 
а= t/1+n 
а-дисконттыќ коэффициент; 
t-инвестицияны салу мерзімі; 
n-инвестицияны салудаєы проценттік ставка. 
Инвестицияны салудан алынатын таза табыс былай аныќталады: 
Д=К(1+ n)t -К 
К-кјсіпорынєа салынатын инвестицияныѕ кґлемі. 

Мысалы, инвестор кјсіорынєа 200000тг. ќаржыны 25%-к ставкамен 4 жылєа салу арќылы ќанша пайда 
табады? 
Д = 200000(1+0,25)4-200000=288000 
Инвестор кјсіпорынєа ќаржы салу кезінде ќанша пайда тапќысы келетінін алдын-ала жоспарлайды. 
Сондыќтан, кјсіпорынєа салынатын ќаржы кґлемі былай аныќталады: 
К=Д/(1+ n)t 
Мысалы, инвестор 3 жылдан кейін 30%-к ставкамен 100000тг. пайда тапќысы келеді. Ол їшін инвестор 
ќанша ќаржы салуы ќажет. 
К=100000/(1+0,3)3=45516 
Кјсіпорынныѕ инвестициялыќ саясаты оныѕ болашаќта ќалыптасу ќызметін аныќтайды. Сондыќтан 
инвестициялыќ ќызметке мынадай факторлар јсер етеді: 
1.ўлєаймалы ўдайы ґндірістіѕ ќалыптасу деѕгейі; 
2.єылыми-техникалыќ прогрестіѕ даму деѕгейі; 
3.ґндірілген ґнімніѕ сапа дјрежесі; 
4.ґнімді ґндіруге жўмсалатын ґндірістік шыєындар деѕгейі; 
5.ґндірістік ресурстардыѕ ќалыптасу деѕгейі. 
Лекция №7 
Кјсіпорынныѕ ґндірістік инфраќўрылымы. 
1.Ґндірістік инфраќўрылым тїсінігі; 
2.Ґндірісті ќўралдармен ќамтамасыз ету ќызметі; 
3.Ґнрісте жґндеу ќызметін ўйымдастыру; 
4.Ґндірісте энергетикалыќ ресурстарды ќалыптастыру; 
5.Ґндірістегі транспорт жјне ќойма шаруашылыєы. 
1. Ґндірістік процестіѕ ќалыпты жїзеге асуына жаєдай жасайтын ќўрылым ґндірістік инфраќўрылым деп 
аталады. Ґндірістік инфраќўрылым ґндірісті ґндіру технологиясын дўрыс ўйымдастыру їшін ќажет. 
Сондыќтан да, ґндірістік инфраќўрылым ќўрамына мыналар жатады: 
1.кјсіпорынды ќўралмен ќамтамасыз ету ќўрылымы; 
2.жґндеу ќызметі; 
3.ќойма шаруашылыєы; 
4.транспорт ќызметі; 
5.энергетикалыќ ресурстармен ќамтамасыз ету ќызметі; 
6.басќа да ґндірісте жаєдай жасайтын ќўрылымдар. 
Ґндірістік инфраќўрылым кґлемі ґнеркјсіптіѕ кґлеміне байланысты ќалыптасады. Егер де кјсіпорын 
кґлемі жаєынан ауќымды болатын болса, жоєарыда айтылєан ґндірістік инфраќўрылым ќызметтері арнайы 
бґлімшелер мен цехтар болып ќўрылуы мїмкін. Ал егер шаєын кјсіпорын болатын болса, олар бір 
ќўрылымєа біріктірілуі мїмкін. Сондыќтан да ґндірістік инфраќўрылым жїйесі мынадай талаптарєа сай 
болуы ќажет: 
1.ґндірілетін ґнімніѕ бјсекелестігін ќамтамасыз ететіндей; 
2.кјсіпорынныѕ техникалыќ-экономикалыќ жаєдайын ќалыптастыратындай; 
3.жаѕа ґнімдерді ґндіруге икемді болуы ќажет. 
2. Кјсіпорын ќызметін ўйымдастыруда ќўрал-саймандармен ќамтамасыз ету белгілі бір 
ўйымдастырушылыќ јдісті талап етеді. Себебі, кјсіпорын ќызметін ќўралдармен ќамтамасыз ету ґндірістік 
процестіѕ їздіксіз жїзеге асуын ќамтамасыз етеді. Бўл ќўрылымныѕ негізгі міндеттері: 
1.ґндірістіѕ ќўралдарєа деген мўќтаждыќ кґлемін аныќтау; 
2.ќўралдарды ґндірісте пайдалануды жоспарлау; 
3.жаѕа ќўралдарды сатып алуды ўйымдастыру; 
4.ќўралдарды жґндеу жјне оларды ќалыпты жаєдайда ўстау ќызметін ўйымдастыру; 
5.ќўралдардыѕ есебін жїргізу; 

6.ќўралдарды пайдаланудыѕ тиімді јдісін ўйымдастыру. 
Ќўралдарды кјсіпорынєа жеткізудіѕ 2 тїрлі јдісі бар: 
1.бір орталыќтан басќару арќылы; 
2.транзитті. 
Ґндірістік процесте ќўралдарєа мўќтаждыєын былай аныќтайды: 
ЌЖ=ЌШ+АЌ 
ЌШ – жоспарлы жылдаєы ќўрал-жабдыќтардыѕ шыєыны; 
АЌ – айналмалы ќўралдар саны. 
Ќўралдар шыєынын аныќтаудыѕ мынадай јдістері бар: 
1.статистикалыќ јдіс; 
2.белгіленген норма негізінде; 
3.ґндірістік шыєындар нормасы негізінде. 
3. Кјспорындаєы жґндеу жўмысы кјсіпорында жїзеге асатын ґндірістік процестіѕ 10-15%-ін жїзеге 
асырады. Себебі, ґндірістік процеске ќатысатын ќўрал-жабдыќтар арнайы жґндеу жўмыстарынан ґтіп 
тўрады, оларды мынадай топтарєа бґлеміз: 
1.шаєын жґндеу жўмысы; 
2.орташа жґндеу жўмысы; 
3.кїрделі жґндеу жўмысы; 
Шаєын жґндеу жўмысы тез бўзылатын ќўрал-жабдыќтарєа жїргізіледі; 
Орташа жґндеу жўмысы кїрделі ќўрал-жабдыќтардыѕ бір бґлшегіне жїргізіледі; 
Кїрделі жґндеу жўмысы кїрделі ќўрал-жабдыќтарєа жоспарлы тїрде толыќтай жґндеу жўмысын жїргізеді. 
Жґндеу жўмысын жоспарлау мынадай нормативтерге негізделеді: 
1.жґндеу жўмысыныѕ деѕгейі; 
2.жґндеу жўмысыныѕ ґлшем бірлігі; 
3.жґндеу жўмысыныѕ циклдыќ ўзаќтыєы; 
4.жґндеу жўмыстары арасындаєы їзіліс ўзаќтыєы; 
5.жґндеу шыєыныныѕ еѕбек сыйымдылыєы. 
Жґндеу шыєыныныѕ еѕбек сыйымдылыєы жоєарыдаєы нормативтер негізінде ќалыптасады, сондыќтан 
жґндеу шыєыныныѕ еѕбек сыйымдылыєы былай аныќталады: 
ЖЕ.С.=(?АЌtА+?ШЖtШ+?ОЖt0+?КЖtК)rЕОУ 
АЌ – алдын-ала ќаралып; 
ШЖ – шаєын жґндеу; 
ОЖ – орташа жґндеу; 
КЖ – кїрделі жґндеу жўмыстарыныѕ саны; 
tА, tШ, t0, tК – алдын-ала ќарау, шаєын жґндеу, орташа жґндеу, кїрделі жґндеу жўмыстарыныѕ уаќыты; 
rЕ – ќўралдарды жґндеу нормативтерініѕ саны; 
ОУ – кјсіпорында бар ќўрал-жабдыќтардыѕ саны. 
Жґндеу жўмыстарыныѕ жылдыќ кґлемін аныќтау жґндеу жўмысыныѕ циклдыќ ўзаќтыєына байланысты: 
ЖЖ.К.=ЖЕ.С/ТЦ 
4. Кјсіпорын ќызметін энергия ресурстарымен ќамтамасыз ету кјсіпорынныѕ ґнім ґндіру јдісіне 
байланысты. Кјсіпорындаєы электроэнергия ресурстарына мыналар жатады: 
1.электромеханикалыќ бґлім, бўл кјсіпорынды электроэнергия ресурстарымен ќамтамасыз етеді; 
2.жылу беру бґлімі, оєан: жылу беру жїйесі, ыссы-мўздай су беру жїйесі, ауаны тазарту жїйесі жатады; 
3.газ беру жїйесі, мўнда кјсіпорын ќызметін ґѕделген газ ресурстарымен ќамтамасыз ету жатады; 
4.энергоресурстарын беретін техникалыќ ќўрал-жабдыќтарды жґндеу бґлімі болады. 

Кјсіпорындаєы негізгі энергия шыєынын былай аныќтайды: 
WҐ=WП+WШ 
WҐ - кјсіпорында ґнделген энергия ресурстары; 
WП – кјсіпорында пайдаланылєан энергия ресурстары; 
WШ – кјсіпорында тиімсіз баєытта жойылєан энергия шыєындары. 
Энергия ресурстарын жоспарлау арнайы нормативтер арќылы жїзеге асады: 
1.технологиялыќ баєыттаєы энергия шыєындарыныѕ нормасы: 
НТ= WП+WШ/ҐҐ 
2.жалпы шаруашылыќтыќ баєыттаєы энергия шыєындарыныѕ нормасы: 
НЖ= WП+WШ+WЌ/ ҐҐ 
WЌ – ќосалќы баєыттаєы ґндірістік ќызметте жўмсалынєан энергия шыєындары; 
ҐҐ - ґндірілген ґнім кґлемі. 
3.электроэнергия резервтерін келесі формуламен аныќтаймыз: 
WРЕЗ=WН+WБ 
WН – жоспарлы жылдаєы электроэнергия ресурстарыныѕ наќты пайдаланылєан кґлемі; 
WБ – болашаќта жоспарланєан электроэнергия шыєындары. 
Энергия резервтерін келесі баєытта ќалыптастыруєа болады: 
1.резервтіѕ 60-70%-ін энергия ресурстарын тиімді жјне їнемді пайдалану арќылы, 20-25%-ін энергия 
ресурстарыныѕ шыєынын тґмендету арќылы, 10-15%-ін энергия ресурстарын дўрыс жоспарлау арќылы. 
5. Кјсіпорында ўтымды ўйымдастырылєан транспорттыќ жїйе ґндірістіѕ тиімді жўмыс жасауын 
ќамтамасыз етеді. Транспорттыќ жїйе тауарды тасымалдау жјне транспорт ќўралдарыныѕ ќалыпты 
ќызмететуін жїзеге асырады. Транспорттыќ жїйеніѕ ќызметін баєалау жїк айналымымен жјне жїк 
тасымалдау кґлемінен тўрады. Жїк айналымы деп тауарды тасымалдау жўмысыныѕ жиынтыєына айтады, 
ал жїк тасымалдау кґлемі деп тауарды жеткізу пунктінен кері ќамту арасындаєы тасымалдау санын айтады. 
Жїк тасымалдау ќызметін жоспарлау мынадай кґрсеткіштермен сипатталады: 
n 
Q=?qiBni/1000 
i=1 
Q – жїк тасымалдау кґлемі; 
qi – і-нші тауардыѕ салмаєы; 
Bni – тауардыѕ саны; 
1000 – 1000кг. есептегендегі артыќшылыќ. 
Транспорттыќ ќўралдардыѕ техникалыќ жылдамдыєы: 
VT=L/T 
L – жїк тасымалдау ара ќашыќтыєы; 
T – жїкті тасымалдау уаќыты. 
Жїк кґтеру коэффициенті: 
КК=Q/q*ZE 
ZE – белгілі бір уаќыт ішіндегі жасалынєан жїк тасымаладу жўмыстарыныѕ саны. 
Жалпы транспорттыќ жїйе кез-келген кјсіпорнныѕ дайын ґнімдерін тасымалдаумен ќатар кјсіпорынєа 
ќажетті материалдыќ ресурстарды жеткізумен айналысады. Бўл ќўрылым ґндіріс кґлеміне байланысты јр 
тїрлі болады. Егер кјсіпорын їлкен болатын болса, транспорттыќ жїйе шаруашылыќ ішінде де ќалыптасуы 
мїмкін. Олар механикаландырылєан жјне автоматтандырылєан тїрде болады. 
Ќойма шаруашылыєы кјсіпорынєа жеткізілген материалдыќ ресурстарды ќалыпты жаєдайда ґндірістік 
процеске жіберуді жїзеге асады. Ќойма шаруашылыєын ўйымдастырудыѕ 2 тїрі бар: 
1.ќойма ќызметініѕ ќалыпты жїзеге асуын ќамтамасыз ететін тауар айналымы; 
2.транзиттік, мўнда ресурстар ќойма шаруашылыєыныѕ ќызметін пайдаланбайды. 
Ќойма шаруашылыєын ўйымдастыруда диспетчерлік бґлімініѕ маѕызы зор. Мўнда диспетчер бґлімі 
ґндірістік процеске ќажетті ресурстарды алдын-ала аныќтап, оларды жїйелі ќамтамасыз етіп отырады. 

Лекция №8 
Кјсіпорындардыѕ еѕбек ресурсы. 
1.Кјсіпорындарда ќалыптасќан кадр саясаты; 
2.Еѕбек ресурстарын пайдаланудыѕ негізгі кґрсеткіштері; 
3.Еѕбек ресурстарын тиімді пайдаланудаєы еѕбекаќы кґрсеткіші. 
1. Кјсіпорныдарда негізгі жјне айналмалы ќўралдармен ќатар еѕбек ресурстары пайдаланылады. Еѕбек 
ресурстары кјсіпорындарда ґнім ґндірудегі негізгі фактор, себебі еѕбек ресурстарыныѕ біліктілік сапасына 
байланысты ґнімніѕ сапасы ќалыптасады. Сондыќтан, кез-келген кјсіпорын ґзініѕ кадр саясатын жїргізеді. 
Кадр саясаты мынадай ќызметтер атќарады: 
1.кадрларды іріктеу жјне таѕдау; 
2.кадрларды даярлау жјне ќайта даярлау; 
3.еѕбекке жарамда жўмыс жаєдайын ќалыптастыру; 
4.жўмысшыларды экономикалыќ ынталандыру; 
5.еѕбек ресурстарын ќажетті ќўрал-жабдыќтармен ќамтамасыз ету. 
Кјсіпорынныѕ кадр саясаты мынадай баєыттарда ќалыптасуы ќажет: 
1.кјсіпорын жўмысшыларыныѕ ґнім ґндірудегі ґнімділігін арттыру; 
2.кјсіпорын жўмысшыларыныѕ біліктілігін ќамтамасыз ету; 
3.еѕбек процесін ўйымдастыруда жаѕа јдістерді ќолдануды жїзеге асыру. 
Еѕбек ресурстарын мынадай 2 топќа бґлеміз: 
1.ґнеркјсіптік емес баєыттаєы еѕбек ресурстары; 
2.ґнеркјсіптік баєыттаєы еѕбек ресурстары; 
Ґнеркјсіптік емес баєыттаєы еѕбек ресурстары тікелей ґндірістік процеске араласпайтын јлеуметтік 
саладаєы ќызметтегі саладаєы ќызметкерлерді айтады. 
Ґнеркјсіптік баєыттаєы еѕбек ресурстары - ґндірістік процеске тікелей араласатын еѕбек ресурстары. 
Еѕбек ресурстарын мынадай категорияларєа бґлеміз: 
1.жўмысшылар; 
2.мамандар; 
3.ќызметкерлер. 
Жўмысшылар, бўлар негізгі ґнім ґндіру процесі мен ќызмет кґрсету жїйесін жїзеге асырушылар; 
Мамандар – кјсіпорындаєы јртїрлі салаєа ќатысты арнайы шешім ќабылдай алатын еѕбек ресурстарын 
айтамыз; 
Ќызметкерлер олар ґндірістік процеске араласпайды, наќты сала бойынша шешім ќабылдамайды, белгілі 
бір баєытта ќызмет атќаратын еѕбек ресурстары. 
Кјсіпорында ќалыптасќан еѕбек ресурстарын басќару жїйесін мынадай 3 топќа бґлеміз: 
1.еѕ жоєары басќару органы; 
2.орташа басќару жїйесі. Ол арнайы ќўрылымдар бойынша ќалыптасќан басќару жїйесі. Мысалы, бґлім 
меѕгерушісі. 
3.еѕ тґменгі басќару жїйесі. Оєан кјсіпорындаєы ґте їлкен емес ўйымдыќ ќўрылымдардыѕ басшысы 
жатады. 
2. Кјсіпорында еѕбек ресурстарын пайдаланудыѕ мынадай кґрсеткіштері ќалыптасќан: 
1.еѕбек ґнімділігі; 
2.еѕбек сыйымдылыєы. 
Еѕбек ґнімділігі деп 1 жўмысшыєа белгілі бір уаќыт аралыєында ґндірген ґнім кґлемі, бўл кґрсеткішті 2 
ґлшем бірлігінен аныќтауєа болады: 
1.натуралды; 
2.аќша формасында. 
Еѕбек сыйымдылыєы деп белгілі бір ґнімніѕ бір ґлшем бірлігіне шыєындалєан еѕбек шыєыны. Еѕбек 
сыйымдылыєыныѕ 2 тїрі бар: 
1.ґндірістік еѕбек сыйымдылыєы; 

2.толыќ еѕбек сыйымдылыєы. 
Ґндірістік еѕбек сыйымдылыќ наќты ґнімді ґндіруге жўмсалєан ґндірістік еѕбек шыєынымен ќатар 
ќызмет кґрсету еѕбек шыєынын ќоса есептеу. 
Толыќ еѕбек сыйымдылыќ, мўнда ґндірістік еѕбек сыйымдылыєына ќоса басќару еѕбек шыєынын ќоса 
есептейді. 
Еѕбек ґнімділігі: ЕҐ=ЖҐ/ЖС 
Еѕбек уаќыты: ЕС=tE/ЖҐ 
Ґнд.е.с. =Технол.е.с.+Ќе.с. 
ТЕ.С. =Ґнд.е.с.+БЕ.С. 
Кјсіпорында ґнімділікті талдау мынадай нјтижелерге ќол жеткізуге мїмкіндік береді: 
1.еѕбек ресурстарын тиімді пайдалануєа; 
2.ґндірістік ресурстарды їнембі пайдалануєа; 
3.ґндірілетін ґнімдердіѕ сапасын кґтеруге; 
4.еѕбек шыєынын тґмендетуге; 
5.кјсіпорынныѕ нарыќтаєы бјсекелестігін кґтеруге. 
3. Кјсіпорындарда еѕбек ресурсын пайдалануды ынталандыру еѕбекаќы тґлеу арќылы жїзеге асады. 
Еѕбекаќы деп кјсіпорынныѕ жўмысшысыныѕ немесе ќызметкерініѕ жўмыс кїші їшін тґлеген табысыныѕ бір 
бґлігін айтады. Еѕбекаќыны ќалыптастыру еѕбек ресурстарыныѕ біліктілік, кјсіби деѕгейі жјне білімініѕ 
деѕгейіне байланысты жїзеге асады. Еѕбекаќы тґлеу саясаты мынадай принциптерге негізделуі ќажет: 
1.еѕбекті јділ баєалау; 
2.жўмысшылардыѕ кјсіби деѕгейін ескеру; 
3.еѕбектен келетін зиянды ескеру; 
4.еѕбек сапасына байланысты ынталандыруды ќалыптастыру; 
5.еѕбек ґнімділігін ескеру; 
6.еѕбек процесі кезінде жіберілген ќателіктер їшін жазалау тјртібін пайдалану; 
7.ќалыптасќан инфляцияєа байланысты индексацияны ескеру. 
Жалпы еѕбекаќы таєайындаудыѕ 2 јдісі бар: 
1.кесінді еѕбекаќы; 
2.мерзімді еѕбекаќы; 
Кесінді еѕбекаќы деп жўмысшылардыѕ ґндірген ґнімініѕ кґлеміне байланысты таєайындалєан еѕбекаќыны 
айтады. 
Мерзімдік еѕбекаќы жўмысшыныѕ белгілі бір еѕбек уаќыты їшін таєайындалєан еѕбекаќыны айтады. 
Кесінді еѕбекаќыныѕ мынадай тїрлері бар: 
1.ќарапайым кесінді еѕбекаќы; 
2.сыйаќылыќ еѕбекаќы; 
3.аккорттыќ еѕбекаќы. 
Сыйаќылы кесінді еѕбекаќы, мўнда еѕбекаќыєа ќоса жўмысшыєа сыйаќы тґленеді. 
Аккорттыќ кесінді еѕбекаќы – бўл белгілі бір жўмыс тїріне байланысты таєайындалады. Мысалы, 
белгіленген жўмыс тїрі белгіленген уаќыт мерзімі ішінде аяќталып їлгермейтін болса, жўмысшыларєа 
артыќ жўмыс уаќыты белгіленіп сол мерзім ішінде орындаєан жўмысы їшін їстемаќы тґленеді. Аккорттыќ 
еѕбекаќы кґбіне тґтенше жаєдайларєа белгіленеді. 
Мерзімдік еѕбекаќыныѕ мынадай тїрлері бар: 
1.ќарапайым еѕбекаќы; 
2.сыйаќылыќ мерзімдік еѕбекаќы. 
Сыйаќылыќ мерзімдік еѕбекаќы, мўнда жўмысшыларєа еѕбекаќымен ќоса сыйаќы тґленеді. Мерзімдік 
сыйаќылы еѕбекаќыны пайдалану мынадай жаєдайларда мїмкін болады: 
1.алдын-ала жоспарланєан еѕбек уаќыты ішінде артыќ ґнім ґндірілетін болса; 
2.ґндірілетін ґнімніѕ сапасынан гґрі саны маѕызды болєан жаєдайда; 
3.ґндіріс нјтижесін аныќтау мїмкін болмаєан жаєдайда; 
4.жўмыс деѕгейі ќауіпті болєан жаєдайда. 

Кјсіпорында еѕбекаќы есептеу тарифтік жїйе арќылы ќалыптасады. Тарифтік жїйе тарифтік ставка мен 
тарифтік сеткадан тўрады. Тарифтік ставка еѕ тґменгі еѕбекаќыныѕ басталу кґрсеткіші. Тарифтік сетка 
тарифтік коэффициенттен тўрады. Ал, тарифтік коэффициент тарифтік разрядтарєа бґлінеді. Тарифтік сетка 
жўмысшылардыѕ квалификациялыќ деѕгейіне байланысты ќалыптасады.
Еѕбекаќы таєайындау кјсіпорынныѕ ќаржылыќ жаєдайы мен ґндіріс кґлеміне байланысты болады. 
Сондыќтан да кјсіпорындарда еѕбекаќы ќорын аныќтайды. 
1.кесімді жїйедегі еѕбекаќы ќоры: 
n 
КЕ.Ќ.=? PiVi 
i=1 
Pi – і-нші ґнімге белгіленген кесімді еѕбекаќы; 
Vi – і-нші тауарлардыѕ барлыќ ґндірілген кґлемі. 
2.мерзімдік еѕбекаќы ќоры: 
n 
МЕ.Ќ. =? t*Ni*Ф
i=1 
t – саєаттыќ тарифтік ставка; 
Ni – і-нші тауардыѕ ґндіруші жўмысшылардыѕ саны; 
Ф – жалпы жоспарланєан еѕбек уаќыт ќоры. 
Нарыќ жаєдайында еѕбекаќы таєайындаудыѕ тарифтік емес жїйесі де ќалыптасќан. Бўл кґп ќолданыла 
бермейтін јдіс. Мўнда кјсіпкер белгілі бір табыс кґзін жўмысшыларає еѕбекаќы ретінде беруі мїмкін. Біраќ, 
еѕбекаќы кґлемі мемлекет таєайындаєан еѕ тґменгі еѕбекаќыдан тґмен болмауы ќажет. Еѕбекаќы кез-клген 
кјсіпорынныѕ ќаржылыќ кґрсеткішіне байланысты. Сондыќтан, кјсіпорында жоєары еѕбекаќы таєайындау 
їшін ќаржылыќ тўраќтылыќты ќалыптастыру ќажет. 
Лекция №9 
Кјсіпорындардыѕ баєа саясаты. 
1.Баєа – экономикалыќ категория ретінде; 
2.Баєа жіктемесі; 
3.Баєа стратегиясы. 
1. Баєа деп товардыѕ ќўныныѕ аќшалай формасын айтады. Баєаныѕ деѕгейі мынадай жаєдайлармен 
байланысты ќалыптасады: 
1.кјсіпорынныѕ белгілеген пайда кґлемі; 
2.кјсіпорынныѕ жјне товардыѕ бјсекелестік деѕгейі. 
3.кјсіпорынныѕ ќаржы жаєдайы. 
Баєа экономикалыќ категория ретінде мынадай ќызметтер атќарады: 
1.есептік ќызмет; 
2.бґлу ќызметі; 
3.баланстыќ ќызмет; 
4.ынталандырушы ќызмет. 
Баєаныѕ есептік ќызметі кјсіпорын їшін маѕызды себебі, баєа арќылы ґндірілетін ґндірістік шыєындар 
мен ґнімді ґткізу шыєынын аныќтайды. Сондыќтан, кез келген баєа ґнімді ґндіру шыєыны мен кјсіпорны 
пайдасынан тўрады.
Баєаныѕ бґлу ќызметі арќылы кјсіпорындаєы ќаржыларды ќажетті маќсатта бґлуге мїмкіндік береді. 
Баєаныѕ бґлу ќызметі арќылы кјсіпорны табысын да бґлуге болады, яєни кјсіпорынєа ќажетті ресурстардыѕ 
ќўнын аныќтау арќылы кјсіпорын табысын бґледі. 
Баланстыќ ќызметі арќылы баєа нарыќтаєы сўраныс пен ўсынысты реттейді. Баєа осы ќызметі арќылы 
нарыќтаєы товар ґндірушілердіѕ кґлемін аныќтайды. 

Ынталандыру ќызметі арќылы кјсіпорында тўтынушыларда ынталандыра алады. Мўнда кјсіпорын 
бјсекелестерінен тґмен баєамен товар сату арќылы ґзіне кґптеп тўтынушыларды тарта алады. 
Баєа экономикалыќ категория ретінде кјсіпорынныѕ ќаржылыќ жаєдайын аныќтайды жјне кјсіпорынныѕ 
ќаржылыќ жаєдайын аныќтайды жјне кјсіпорынныѕ ќаржылыќ жаєдайын ќалыптастыруєа мїмкіндік береді. 
2. Баєа жїйесі кґптеген бір-бірімен байланысты баєа тїрлерінен тўрады. Баєалардыѕ јртїрлі болып 
ќалыптасуы экономикалыќ ќарым-ќатынастардыѕ жјне нарыќтыѕ ерекшеліктерімен байланысты. 
Сондыќтан, баєаларды ґзіндік белгілеріне байланысты мынадай топтарєа бґлеміз: 
І.айналым сатына байланысты 
а) кјсіпорынныѕ кґтерме сауда баєасы; 
б) бґлшек сауда баєасы; 
ІІ.баєалардыѕ реттеу деѕгейіне байланысты 
а) еркін баєа; 
б) реттелетін баєа; 
в) келісімшарт баєасы; 
г) сатып алу баєасы; 
ІІІ.баєалардыѕ аймаќтыќ деѕгейіне байланысты 
а) жеке баєыттаєы баєа; 
б) аймаќтыќ баєа; 
ІЇ.тасымалдау шыєындарына байланысты 
а) франко жіберуші баєасы; 
б) франко ќабылдап алушы баєасы; 
Ї.баєалардыѕ ќалыптасу мерзім уаќыттарына байланысты 
а) ќатаѕ баєа; 
б) аєымдаєы баєа; 
в) ќозєалмалы баєа; 
г) маусымдыќ баєа. 
Кјсіпорынныѕ кґтерме сауда баєасы - бўл кјсіпорынныѕ ўсаќ жјне ірі делдалдарєа їлкен кґлемде 
товарларды сату баєасы. Бўл баєа нарыќ баєасынан тґмен болады. 
Бґлшек сауда баєасы – бўл соѕєы тўтынушыєа жететін баєа. 
Еркін баєа – бўл баєа нарыќтаєы сўраныс пен ўсыныс негізінде ќалыптасады. 
Реттелетін баєа, мўнда баєа мемлекеттіѕ тікелей жјне жанама реттеу ќўралдары арќылы реттеледі. 
Мысалы, салыќ салу. 
Келісімшарт баєасы бўл сатушы мен сатып алушыныѕ ґзара келісілген баєасы. 
Сатып алу баєасы, мўнда мемлекет баєаны ґзі белгілейді себебі, товарды сатып алушы болып мемлекет 
табылады.
Жеке баєыттаєы баєа – бўл арнайы товарларєа белгіленетін баєа. Оны товар ґндіруші ґзі белгілейді. 
Аймаќтыќ баєа – бўл белгілі бір аймаќта ќалыптасќан баєа. Ол товар ґндірушілердіѕ орналасу орнына 
байланысты болады. 
Франко жіберуші – бўл халыќаралыќ келісімшартта ќолданылатын баєа. Егер де келісімшартта Франко 
жіберуші баєасы деп кґрсетілетін болса, барлыќ жол шыєынын товарды сатушы ґз есебінен жїргізеді. 
Франко ќабылдап алушы баєасы барлыќ шыєындарды сатып алушы ґз есебінен жїргізеді. 
Ќатаѕ баєа – бўл келісімшартта ќолданылатын баєа. Егер де келісімшартта ќатаѕ баєа белгіленетін болса, 
келісімшарт уаќыты біткенше баєа ґзгермейді. 
Аєымдаєы баєа бўл да келісімшартта ќолданылатын баєа. Біраќ, баєа нарыќ ґзгерістеріне байланысты 
ґзгеруі мїмкін. 
Ќозєалмалы баєа деп келісімшартта ќолданылатын баєаны айтады. Біраќ та, келісімшартта бўл баєа 
кґрсетілетін болса, келісімшарттыѕ орындалуы мерзімі ішінде баєа ґндірістік шыєындарєа байланысты 
ґзгеріске тїседі. 
Маусымдыќ баєа – бўл арнайы товар тїрлеріне ќолданылатын баєа, яєни кейбір товарлардыѕ баєасы 
маусымєа байланысты ґзгеріске тїседі. Мысалы, ауыл шаруашылыќ товарлары. 

3. Кјсіпорынныѕ нарыќта ґз їлесін саќтап ќалу їшін јр тїрлі баєа стратегиясы ќолданылады. Ол 
кјсіпорынєа нарыќтаєа сўранысќа икемделуге мїмкіндік береді. Сондыќтан, баєа стратегияларыныѕ 
мынадай тїрлері бар: 
1.нарыќтыѕ ќаймаєын алу; 
2.нарыќтан бјсекелестерді шыєарып тастау; 
3.нарыќта ґзініѕ їлесін саќтап ќалу; 
4.нарыќта лидер болу стратегиясы; 
5.нарыќќа жаѕа тауар енгізу стратегиясы; 
6.психологиялыќ баєа. 
1.Нарыќтыѕ ќаймаєын алу стратегиясы, мўнда нарыќта тауар жаѕа, сондыќтан да оєан сўраныс жоєары 
болады, ал тауар ґндірушілер осы кезде жоєары баєамен кґп тауар сатып пайда кґлемін ўлєайтуєа 
тырысады. 
2.Нарыќтан бјсекелестерді шыєарып тастау стратегиясы кґбіне бірдей тауар ґндіретін бјсекелестер 
арасында ќолданылады. Мўнда, нарыќта кґптен танылєан кјсіпорын нарыќќа жаѕа енуші кјсіпорында ґз 
тауарына тґмен баєа белгілеу арќылы шыєарып тастай алады. 
3.Нарыќќа ґзініѕ їлесін саќтап ќалу стратегиясы орташа деѕгейдегі кјсіпорындарда ќолданылатын 
стратегия. Мўнда кјсіпорын нарыќ пен бјсекелестерін зерттеуге шыєын жоймайды, сондыќтан 
кјсіпорындар орташа деѕгейдегі сол тауарды ґндіруші кјсіпорындардыѕ баєасын белгілейді. 
4.Нарыќта лидер болу – бўл ґте жоєары сапалы ґнім ґндіретін кјсіпорындарда ќолданылады. Мўнда 
кјсіпорындар ґнімді ґндірумен ќатар оны єылыми зерттеу жўмыстарын да жїргізеді. 
5.Нарыќќа жаѕа тауар енгізу стратегиясы. Мўнда кјсіпорын нарыќтаєы їлесін ўлєайту їшін жаѕа тауар 
ґндіреді, себебі жаѕа тауарєа сўраныс жоєары болады. Сондыќтан, кјсіпорынныѕ пайдасын арттыру їшін 
жаѕа жоєары баєа белгілейді. 
6.Психологиялыќ баєа стратегиясы. Мўнда кјсіпорындар дґѕгелектелмеген баєа арќылы тўтынушылардыѕ 
назарын аударады. Бўл кґбіне нарыќта кґптен ќалыптасќан кјсіпорындар їшін тиімді. 
Баєа белгілеу јдістері: 
1.шыєынєы негізделген баєа белгілеу јдісі; 
2.нарыќќа негізделген баєа белгілеу јдісі; 
3.тауардыѕ параметрлеріне негізделген баєа белгілеу јдісі; 
Бірінші јдіс – ќарапайым јдіс тїрі. Мўнда кјсіпорын нарыќты зерттеуге шыєын жўмсамайды, тек ґнімді 
ґндіруге кеткен шыєындардыѕ жиынтыєына кјсіпорын пайдасын ќосу арќылы баєа белгілейді. 
Нарыќќа негізделген баєа белгілеу јдісі – нарыќтаєы сўранысты зерттеу арќылы баєа ќалыптасады. 
Мўнда кјсіпорын ґндірістік шыєындармен ќатар нарыќты зерттеу шыєындарын да жўмсайды. 
Тауарлардыѕ параметріне негізделген баєа белгілеу јдісі – бўл тауарларды техникалыќ жјне ќўрылымдыќ 
кґрсеткіштеріне байланысты баєалау. 
Баєа – кјсіпорындардыѕ негізгі ќызметін сипаттаушы кґрсеткіш. Сондыќтан, баєа белгілеуде 
кјсіпорындар экономикалыќ-коммерциялыќ талдау жўмыстарын жїргізеді, бўл да тауардыѕ баєасына кіреді. 
Деріс 10 Басқару процесі 
1. Басқару процесінің ұымы 
2. Басқару процесінің типтері 
3. Сыртқы ортаны бағалау жəне талдау. 
4. Ішкі ортаны бағалау жəне талдау. 
Бизнес-жоспар жоспарлау жүйесіндегі əр түрлі ұйымдық-құқықтық нысандағы кəсіпкерлік 
құрылымдар пайдаланатын жүйе-жол. Бизнес-нарықтық экономика жағдайындағы субъекттің 
(кəсіпорынның) пайда табуға бағытталған əкономикалық қызмет. Бизнес-жоспар - субъект ұйымдастырып 
отырған өндірістің, қызмет көрсету т.б. мақсаттарымен оған жету жолдарын анықтау.Əдетте ол 1-5 жылға 
жасалады.

жүктеу/скачать 417,59 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: