Əлемнің танымдылығы жөнінде
Философия тарихында үш негізгі түсінік бар; олар —
'''скептицизм'''
,
'''оптимизм'''
(
'''гностицизм'''
) жəне
'''агностицизм'''
. Гностицизмді
жақтаушылар танымның қазіргісі мен келешегіне оптимистік тұрғыдан
қарайды. Олардың пікірі бойынша, дүниені тануға болады, адамда
танымның шексіз қабілеттік мүмкіндіктері бар.
Скептиктер
дүниенің
ұстанымды танылуын жоққа шығармайды, тек танымның дəйектілігіне күмəн
келтіреді.
Əлемді тану мəселесіне қатысты екі негізгі ұстанымды бөлуге болады –
оптимизм жəне пессимизм. Бірінші позиция шеңберінде Əлем Адам үшін
ашық, оның танымдық қабілеттеріне пропорционалды жəне оны жеткілікті
түрде түсінуге түбегейлі кедергілер жоқ деген сенім басым. Мұндай сенім
Платон, Аристотель, Б. Спиноза, г. Гегель, к. Маркс жəне т. б. ойшылдарға тəн
болды.
Пессимизмнің ұстанымын сипаттай отырып, осы жақты ұстанған ойшылдар
əлемнің танымын жоққа шығарды деп айтуға болмайды. Парадоксальды
түрде ең жемісті жəне қызықты "пессимизм", өйткені ол танымды жоққа
шығармайды, бірақ проблемалайды, таным – бұл ерекше қарастыруға лайық
күрделі жəне көп қырлы құбылыс. Танымдық пессимизм құбылысын
нақтылай отырып, скептицизм жəне агностицизм терминдерін қолданамыз.
Скептицизм
(грек тілінен. skeptikos-қарау, зерттеу) - теориялық ойлаудың
негізгі принципі ретінде күмəн тудыратын философиялық ұстаным, əсіресе
шындық туралы абсолютті сенімді жəне шынайы білімнің қол жетімділігіне
күмəн. Бұл ұстаным ежелгі скептицизмде (Пиррон, Энесидем, Секст
Эмпирик) пайда болады, ол түпкілікті пайымдаулардан бас тарту қажеттілігі
туралы тезис тұжырымдап, тек ақылға қонымды білімге қол жеткізу
мүмкіндігін мойындады. Болашақта скептицизм əр түрлі формада болады
жəне негізінен ойлаудың сыни көзқарасы түрінде көрінеді, ол ештеңені
сенімге қабылдамауға, күмəндануға жəне кез-келген берілгендіктің беріктігін
тексеруге нұсқау береді, мейлі ол қалыптасқан білім жүйелері болсын
немесе күнделікті тəжірибенің қиял-ғажайып көріністері болсын. Бұл тұрғыда
біз П.Абелард, Николай Кузанский, М. Монтень, Р. Декарт, Д. Дидро, Д. Юм, и.
Кант жəне басқалардың скептицизмі туралы айтуға болады.
Агностицизм
(грек тілінен. agnostos-танылмайтын, танылмаған) - шындық
туралы білім жүйесі мен шындықтың өзі арасында біржақты сəйкестік
орнату мүмкіндігін жоққа шығаратын философиялық ұстаным.
Агностицизмнің ең дəйекті түрлерінің бірін шотланд философы Д.Юм
жүйесінде табуға болады. Танымда біз шындықпен емес, тек сенсорлық
тəжірибенің деректерімен айналысатындығымызға сүйене отырып, Юм
біздің санамыз заттар мен процестердің Үстірт қасиеттерін ғана түсіреді, ал
олардың маңызды өлшемі біз үшін қол жетімді емес деген қорытындыға
келді. Сонымен қатар, мəселенің осындай тұжырымымен сенсорлық
қабылдауды тудыратын материалдық заттардың болуы туралы мəселе
ашық болып қалады.
Агностицизм кейбір натуралистердің гносеологиялық көріністерінде,
мысалы, г. Гельмгольцтің "иероглифтер теориясында" көрініс тапты, оған
сəйкес білім айна бейнесі емес, оған ешқандай ұқсастығы жоқ шындықтың
символы; Конвенционализмде А. Пуанкаре, оның көзқарасы бойынша
ғылыми теориялар қарапайымдылық мақсатында қабылданған ғалымдар
арасындағы келісімдерге жəне ыңғайлылыққа негізделген.
Достарыңызбен бөлісу: |
