Табиғи қозғалысқа әсер ететін факторлар: әлеуметтік-экономикалық, табиғи-биологиялық, демографиялық

Табиғи-биологиялық факторлар. Адам табиғаттың өнімі болып табылады және оның көбеюіне тіршілік ету ортасы әсер ете алмайды. Бұл әсер репродуктивті кезең басталған кезде көрінеді. Ол жылы климаты бар аймақтарда біршама ертерек келеді. *

Туудың физиологиялық факторы репродуктивті кезеңнің ұзақтығын да қамтиды. Әйелдерде бұл кезең 12-17 жаста басталып, шамамен 45 жаста аяқталады. Еркектерде репродуктивті кезең шамамен 15 жаста басталып, 55-70 жаста аяқталады, кейде әлдеқайда кеш (кейде 90 жылға дейін немесе одан да көп).

Табиғи-биологиялық факторлар белгілі бір аймақтық (және мүмкін нәсілдік) дифференциациямен сипатталатын көп тұқымдастарға бейімділікте де көрінеді. Бірнеше рет босану әсіресе Тропикалық Африка халықтарында жиі кездеседі, Оңтүстік Азия тұрғындарында мұндай босану жиілігі айтарлықтай. Еуропада бірнеше рет босану жағдайлары әлдеқайда сирек кездеседі, ал Шығыс Азияда бұл өте сирек кездеседі. Статистика куәлігі бойынша әрбір 90 босануға егіздер, үшемдерге — әрбір 85 мыңға, "квартетке" — 670 мыңға, "бестікке" — 41 миллион 600 мыңға келеді. "Секстет" және одан кейінгі статистикалық комбинациялар үшін жай ғана жоқ.

Табиғи туудың орташа деңгейі, яғни үздіксіз некеде тұрған және отбасын жоспарлаудың арнайы шараларын қолданбайтын әйел туа алатын балалар саны шамамен 10 тууды құрайды. Табиғи тууды Максималды бағалау үшін әдетте гуттериттердің (АҚШ) діни сектасының когорттарының бірі үшін орташа мән қабылданады, ол 12,44 құрайды. Бірнеше рет босану жағдайында (кейбір әйелдер генетикалық тұрғыдан бейім) бір әйелдегі ең көп бала 40 * * дейін жетуі мүмкін.

Туудың физиологиялық, дәлірек айтқанда генетикалық факторларына резус-фактордың жұбайларындағы сәйкестік немесе айырмашылық жатады. Көптеген адамдарда Rh факторы оң, сондықтан күйеуі мен әйелі үшін бұл қан сипаттамасының сәйкес келмеу ықтималдығы өте аз. Алайда, кейбір халықтарда теріс Rh факторының үлесі біршама артады және осылайша түсік түсіру мүмкіндігі артады (әсіресе қайталанатын босану кезінде). Еуропалық халықтарда теріс Rh факторы бар адамдардың ең жоғары үлесі, ал басктарда ол тіпті 30% - ға дейін жетеді.

Табиғи-биологиялық факторлар өлімге үлкен әсер етеді, бұл тропикалық безгек, ұйқы ауруы, суда және топырақта өмір сүретін микроорганизмдер, қан соратын жәндіктер тудыратын аурулар сияқты табиғи ошақты аурулардың таралуымен анықталады. Адам ағзасына тамақ арқылы енетін жеке элементтердің жетіспеушілігі немесе артық болуы эндемиялық зоб (йодтың жетіспеушілігі), атеросклероз (мырыштың артық болуы), қант диабетіне бейімділік (артық хром), асқазан қатерлі ісігі (судағы қорғасынның жоғары үлесі) сияқты аурулардың жоғарылауына әкеледі.

Өлім-жітімге халықтың жергілікті жағдайларға бейімделуі, кейбір ауруларға иммунитеттің дамуы, адам популяцияларының бұрынғы оқшаулануы нәтижесінде арнайы генотиптердің қалыптасуынан туындаған генетикалық аурулардың таралуы әсер етеді.

Әйелдер мен ерлер денесінің қоршаған ортаның сыртқы жағдайларына бейімделуі осы популяциялар арасындағы өлім-жітімдегі айырмашылықтарды анықтайды.

Табиғи-биологиялық факторлар адамзат қоғамының тарихындағы ұзақ уақыт кезеңі халықтың динамикасын анықтады. Өнімділік пен қоршаған ортаға қолайлылық деңгейі өлім мен өмір сүру ұзақтығын реттеуші ретінде әрекет етті және халықтың өсу қарқынын анықтады.

Өндіргіш күштерді дамыту және адамзат қоғамының табиғи ортаға тәуелділігін төмендету процесінде әлеуметтік-экономикалық факторлар халықтың көбеюінде шешуші рөл атқара бастайды: халықтың әл-ауқатының деңгейі, медицинаның, денсаулық сақтаудың дамуы, білім деңгейі. Өндірістік қатынастар, өндірістің даму деңгейі, әлеуметтік сала өздеріне сәйкес келетін демографиялық сананы және демографиялық мінез-құлық нормаларын қалыптастырады, бұл өз кезегінде демографиялық процестердің қарқындылығын анықтайды.

Медицина мен денсаулық сақтаудың даму деңгейі демографиялық процестердің қалыптасуына үлкен мән береді. Медицинаның жетістіктері, халықты вакцинациялау, бір жағынан, аурушаңдықтың күрт төмендеуіне, орта ғасырларға тән жойқын эпидемияларды жоюға, оба, шешек, тырысқақ, сүзек және өлім-жітімнің төмендеуіне әкелді, әсіресе балалық шақта. Екінші жағынан, контрацептивтерді өндіру және тарату босануды реттеу мүмкіндігін жақсартты.