Әлеуметтік желілердегі сөйлеу этикеті

XXI ғасыр – әлеуметтік желілер заманы. Адамдар ғасырлар бойы бір-бірімен қарым-қатынас орнатып келеді. Адамдар өмір сүруінің әр уақытында сәйкесінше байланысудың да жолдары әр түрлі болған. Мәселен, ерте замандарда адамдар бірі-біріне тасқа сурет салу арқылы хабарлама қалдырып отырған немесе кейінірек бір-бірімен жаңалықтарын бөлісу үшін белгілі бір жерде кездесу міндетті болған. Заман талабына сай, байланысу жолдары өзгеріп отырған. Пошта арқылы немесе факс арқылы хат, құжат жіберу, хабарласу үшін арнайы телефон кабинасына бару, одан кейін әр үйде телефон пайда болып, телефонмен үйден отырып қоңырау шалу мүмкіндігі туды, телефондар одан әрі дамып, ұялы телефондар өмірге келді. Ал, қазір ұялы телефондардың дамуымен қатар әлеуметтік желілер жарық көрді. Әлеуметтік желілер адамдардың өмірінің ажырамас бөлігіне айналды. Бұл байланыс жасау мен ақпарат алмасудың ең тиімді жолы. Әрине, әрқайсымыздың ұялы телефонымыз бар және біз SMS және MMS хабарламалары арқылы ақпарат тарата аламыз. Бірақ, бұл біршама қаржыны талап етеді. Дегенмен, әр нәрсенің жағымды жағынан бөлек жағымсыз жағы да болады. Бұл – уақыт және шынайы өмірден алшақтау, яғни әлеуметтік желіде отыру арқылы көп уақытымызды жоғалту және әлеуметтік қарым-қатынас дағдыларын жоғалту. Шынайы қарым-қатынастан алшақтау шынайы сезім, эмоциялар мен әлеуметтік қарым-қатынас дағдыларын жоғалтуға әкеледі. Басты мәселе – әлеуметтік желілердің тілдік нормаға кері әсерін тигізуі. Мысалы, ғаламтор желісінде мәтіндер әдетте асығыс жазылады, көбінесе тыныс белгілері мен бас әріптер жоқ, сөздердің орынсыз қысқартулары көп кездеседі. Басты нәрсе олар сауатты және нормативті сөйлеуді қысқартулар, англицизмдер және ғаламтор сленгімен ауыстырып отыруында. Фразалар біртіндеп ғаламтор жаргоны болуды тоқтатып, олар біртіндеп тілімізде түп жайып жатыр, бұл сөзсіз жас ұрпақтың сауаттылығының және мәдениетінің төмендеуіне әкеледі.

Сөйлеу этикетін зерттеу бірнеше ондаған жылдар бойы жүргізілді, бірақ қазіргі лингвистикалық әдебиеттерде сөйлеу этикеті құбылысының әртүрлілігіне байланысты оның жалпы қабылданған анықтамасы жоқ: сөйлеу этикетінің семантикалық және прагматикалық шекаралары және оның әртүрлі тілдердегі лингвистикалық маркерлері туралы әртүрлі идеялар бар. Бұрынғы лингвистикалық зерттеулерде сөйлеу этикеті тұрақты, жиі өрнектелген және коммуниканттар үшін "сәлемдесу", "танысу", "қоштасу","кешірім cұрау", "алғыс айту" және басқа да стереотиптік жағдайларда бекітілген тұлғааралық қарым-қатынасқа тән. Басқаша ​айтқанда, сөйлеу этикеті дегеніміз - қарым-қатынас формулаларын қолдану ережелері, ұлттық, стереотиптік, басқа да ерекшеліктерді ескере және сұхбаттасушыға назар аудара отырып, өзара қарым-қатынаста ыңғайлы, тыныш атмосфераны сақтауға тырысу.

Сөйлеу этикеті, көрсетіліп отырған мәдениетте қабылданған, мәлімдемелердің формасына, мазмұнына, тәртібіне, сипатына және ситуациялық маңыздылығына қойылатын талаптар жиынтығы. Сөйлеу этикетінің танымал зерттеушісі Н. И. Формановская келесідей анықтама береді: "Сөйлеу этикеті дегеніміз - сөйлеу тәртібін реттеуші ережелер, әңгімелесушілердің байланысын орнатуына, байланысты ұстап тұруға және үзуге қоғам қабылдаған және белгілеген ұлттық ерекше стереотиптік, тұрақты қарым-қатынас формулаларының жүйесі". Заман талабына сай технологияның дамуымен, әлеуметтік желілердің көптеп пайда болуымен «желілік этикет» ұғымы жарық көрді.

Желілік этикет (ағылш. net "желі" + фр. etiquette "этикет") - көпшілік ұстанатын мінез-құлық ережелері, желідегі қарым-қатынас, ғаламтор - қауымдастықтың дәстүрлері мен мәдениеті. Бұл ұғым ХХ ғасырдың 80-ші жылдарының ортасында FIDO желісінің эхоконференцияларында пайда болды. Желілік этикет - бұл ғаламтордағы қарым-қатынас кезінде өзін-өзі ұстаудың дұрыс әдісі. Желілік этикеттің мақсаты онлайн-қарым-қатынас үшін жағымды, ыңғайлы және тиімді ортаны құруға және қолдауға көмектесу, сонымен қатар пайдаланушылар арасындағы қақтығыстардың алдын алу болып табылады [1]. Сөйлеу этикетінің ресурстарын пайдалану, заңдылықтарын немесе әлеуметтік этикет нормаларын саналы түрде сақтамау медиалингвистиканың міндеттерінің бірі болып табылады.

Бүгінгі таңда ғаламтор көптеген адамдар үшін негізгі байланыс құралдарының бірі болып табылады. Виртуалды кеңістіктерді талдай отырып - әртүрлі веб-сайттар, форумдар, мессенджерлер, электрондық пошта арқылы хат алмасуда тілдік нормалардың бұзылуының жиі кездесетінін байқауға болады. Өкінішке орай, әсіресе жастар күнделікті өмірде қарапайым терминдерді қолдана отырып, қысқа хат алмасу арқылы өз өмірлерін барынша жеңілдететін мәселеге тап болдық. Ғаламтор қолданушылары грамматикаға, тыныс белгілеріне және орфографияға назар аудармайды. Нәтижесінде біз үнемі «қиын» мәтіндерге тап боламыз. Бұл, мысалы, бас әріптер мен тыныс белгілері жоқ хабарламалар. Сөздердегі түрлі қателіктер, түсініксіз және орынсыз қысқартулар, сленгтерді көптеп қолдану да нормаға айналды деп айтуға болады. Жастар бұл стильге үйреніп бара жатыр[2].

Бірақ басты мәселе ғаламтор сленгінің қолданылу аясы тек қана желімен шектеліп қалмауында. Әлеуметтік желілерде белсенді қолданудың нәтижесінде мұндай терминология баспа басылымдарына, радио мен теледидарға, электронды бұқаралық ақпарат құралдарына да еніп үлгерді.

Әлеуметтік желідегі қарым-қатынастағы тағы бір мәселе - англицизмдердің көп қолданылуы. Осы орайда, англицизм - ағылшын лексикасынан енген сөздер.

И. О. Ожегованың сөздігі англицизмнің дәл анықтамасын береді: «бұл ағылшын тілінен алынған немесе ағылшын тілінің үлгісі бойынша жасалған сөз немесе сөйлеу орамы»[3]. Ағылшын тілінен алынған сөздер әлемнің көптеген тілдерінде пайда бола бастады, өйткені адамдар көп саяхаттай бастады, ғаламтор пайда болды, елдер арасындағы байланыс дамыды, мәдени алмасу күшейе түсті, ағылшын тілі халықаралық қарым-қатынас тіліне айналды. Англицизмді қолдану сәнге айналды, жастар батыс мәдениетіне еліктей бастады. Мысалы, қазіргі жастардың арасында көп қолданылатын англицизмдер:

1) «лайк» (like) сөзі ағылшын тілінен аударғанда «ұнату» дегенді білдіреді. Бұл сөзбен қатар «дизлайк»- «ұнатпау» деген сөзді де желіде жиі көруге болады. Бұл сөздер әлеуметтік желілердің ажырамас бөлігіне айналды десек те болады. Себебі, қай желі қолданушысы болмасын, олар үшін бұл ағылшын сөздері жат емес. Мысалы, белгілі бір желіні қолдану барысында сөйлесушілердің бір-біріне «лайк басшы немесе дизлайк қойдым» деген сөздерін жиі естуге болады.

2) «плиз» (please) сөзі ағылшын тілінен аударғанда «өтінемін» деген мағынаны білдіреді. Яғни, желі қолданушылары «өтініш, өтінемін» деген сөздерді «плиз» сөзімен алмастыра қолданып жүр.

3) «хай» (hi) сөзі желідегі диалог басталған кезде қолданылады. Қазақша «сәлем» деген сөздің орнына қолданылып жүрген сөз.

4) «юз» (use) ағылшын тілінен қазақ тіліне аударғанда «пайдалану» деген мағынаны береді. Орыс тілді жастар «юзать» деп те қолданады.

5) «респект» (respect) қазақша «құрмет» сөзінің орнын алмастырушы ағылшын тілінің сөзі.

Жалпы, ағылшын тілінде әлеуметтік желілерде қолданылып жүрген сөздер көп (свайп, роффл, селфи, сорри т.б.) және күннен күнге пайда болуда. Бұл сөздер тек әлеуметтік желілерде ғана емес күнделікте өмірімізде де қолданысқа еніп бара жатыр.

Әлеуметтік желіде диалог барысында мына сөздердің қысқартулары жиі кездеседі:

Не істеп жатырсың? – нест?

Өзің – Өз

Әңгіме – әңг

Дейді – дид

Ештеңе, ешнәрсе – еш

Білмеймін – білмим т.б.

Психологиялық тұрғыда мұндай сөйлесу деңгейі шынайы қарым-қатынас сауаттылығына айтарлықтай зиян келтіреді. Мәселен, егер адам белгілі бір сөздің дұрыс жазылмағанын 10 рет көрсе, ол түпкі санада солай сақталып қалады. Мұның бәрі қазіргі қоғамда сауатсыздықты тудырады.

Ғаламторды пайдаланушылар жалпы қабылданған орфографиялық нормаларды, грамматикалық, стилистикалық және басқа нормаларды бұза отырып жазылған, түсініксіз, мағынасыз, әдепсіз лексикаға толы түрі мәтіндер тоқынына еніп кетті. Бірақ сөйлеудің реттелмейтін салаларында қарым-қатынас тек дөрекілік пен мағынасыздықтан тұрады деуге болмайды. Мәселе бұнда емес, бұл жерде сөйлеу әрекетінің өзіндік нормалары өздігінен орнатылады. Сонымен қатар, олар белгілі бір дәрежеде ауызша қарым-қатынас нормаларымен (жеке және қоғамдық), сондай-ақ жазбаша қарым-қатынас нормаларымен байланыса отырып, нәтижесінде түбегейлі жаңа нәрсе пайда болады.

Қарым-қатынасты құрылымдық ұйымдастыру және коммуниканттардың мақсаттары сөйлеушінің коммуникативті ниетіне қарағанда қорытынды мәтіннің формасына, оның толықтығына, орфографиялық және грамматикалық нормаларға сәйкестігіне, этикет формулаларын қолдануға және тіпті коммуникацияның нақты мазмұнына көбірек әсер етеді. Қазіргі заманғы еркін жазбаша қарым-қатынастың типтік формаларын, оларды этикет нормаларымен байланысында қарастыра отырып, әңгімелесушінің эмоционалды жағдайын бейнелеудің тамаша графикалық құралдарының бірі - смайликтер деп айтуға болады.

Смайлик ұғымы ағылшын тілінің «smile-күлімсіреу» деген сөзінен шыққан. Смайлик - бұл эмоцияны көрсететін пиктограмманың бір түрі. Кейбір смайликтерді (эмотикондар) әлеуметтік желілерді пайдаланушылар түрліше өзгертіп, қысқартты. Біз келесі мысалдарды келтіреміз:

:) – күлімсіреу;

=О – таң қалу;

:D – қатты қуану;

))))) – шексіз қуаныш;

8:-) – маленькая девочка;

:^* - сүю;

:-$ – үнсіздік;

<3 – жақсы көру;

XD – қатты күлу;

;-) – көзді қысу;

=Р – тілін шығару;

>:) – ашулы [4].

Ғаламтор желілердегі жазбаша байланыс процесінде, хабар алмасу бірнеше секундқа созылған кезде, байланыс шынайы түрде болған сияқты көрінеді. Бұл жағдайда қысқа фразалар, қысқа сөйлемдер, сондай-ақ эмоцияны смайликтермен көрсету жасөспірімдерге және басқа желі пайдаланушыларына графикалық белгілерге және түрлендірілген сөздерге негізделген өзіндік қарым-қатынас тілін дамытуға мүмкіндік береді. Смайликтер бүгінде кеңінен таралған, қазірдің өзінде жалпы қабылданған ғаламтор сленгіне айналды[2].

Оқудың графикалық принциптерін сақтай отырып, қазақ тілінің нормаларының қасақана бұзылуы байқалған кезде, ғаламтор орфографияға теріс әсер етеді: бұл кезде графика орфографияның фонетикалық принципіне жақын және транскрипцияға ұқсас. Лексика саласында сөздер қысқартылады, қысқарған сөздер жиі қолданылады. Өзгерістер синтаксисте де жүреді: сөйлемдердің құрылымы эллипсиспен және тұжырымның бөліктерін ауыстырумен сипатталады (ауызша қарым-қатынас пен сөйлемді нақты оқудың ерекшелігі).

Жоғарыда айтылып кеткен нәрселердің барлығы әлеуметтік желілердің жастардың сөйлеуіне теріс әсер ететіндігінің дәлілі. Бұл мәселені шешу үшін мәдениетті дамыту және сөйлеу сауаттылығын арттыру бойынша қажетті жұмыстарды жеткілікті түрде жүргізу керек. Әлеуметтік желілерде қате кеткен жағдайда немесе сөздер толық, қатесіз жазылған жағдайда ғана хабарламамыз келесі адамға жіберілетіндей міндетті функция енгізілсе, сауатты адамдар қатары көбейер еді. Сонымен қатар, теледидарда сауатты сөйлеудің маңыздылығы мен қажеттілігін насихаттайтын бағдарламалар, әлеуметтік бейнежазбалар көрсетуге болады. Адамның мәдени деңгейі әсіресе оның сөйлеуінде айқын көрінеді. Сауатты сөйлеу және жаза білу - қазіргі заманғы мәдени адамның маңызды артықшылықтарының бірі.

1.  Иванова О. Е. Лопатин В. В., Нечаева И. В., Чельцова Л. К. Русский орфографический словарь: около 200 000 слов. — 4-е изд., испр. и доп. — М.: Аст-пресс книга, 2015. — С. 475. — 896 с. 

2. Алипулатов И.С. Речевой этикет современных социальных сетей: компьютерный сленг как «дань моде» Дагестанский государственный университет; Россия

3. Толковый словарь русского языка (Словарь С.И. Ожегова) [Электронный ресурс]. – URL: http://www.ozhegov.org/words/487.shtml.

4.   Милеева Н. М., Угарова О. В. Особенности современного компьютерного сленга // Вестник гуманитарного факультета ИГХТУ. — Иваново, 2007. — Вып. 2. — С. 148.