Әлиакбарова айгерім тілесбекқызы

26
 
 
Иордания  мемлекетіндегі  антропонимдердің  гендерлік  аспектісі  жөнінде 
Al-Qawasmi және Al-Haq: «For females, a name is consider as a part of her beauty; 
therefore,  parents  choose  an  attractive  name  for  their  daughters,  so  they  search 
carefully to find an attractive one which is beautiful both in sound and meaning. On 
the  other hand, for males, a name  is  consider as  a  part of his  personality;  therefore, 
when parents choose a name for their son they select traditional and old names which 
once were very common» деп тұжырым жасайды [37, p. 185]. Демек қыз баланың 
есімі оның сұлулығын білдіреді, сол себепті ата-аналары қыздарына әдемі есім 
таңдайды, сондықтан дыбысталуы жағынан да, мағынасы жағынан да жағымды 
есімдерді  мұқият  іздестіреді.  Ұлдың  есімі  оның  мінез-құлқын,  тұлғалық 
қасиетін  сипаттайды,  сондықтан  ата-аналары  оларға  дәстүрлі  және  көне 
есімдерді таңдайды.
  
Экстралингвистикалық  факторлардың  антропонимдерге  ықпалы.  Адам 
мен оның есімінің арасында байланыс бар деп топшылау түрлі халықтарда жиі 
кездеседі. Мәселен, түркі халықтарында адамның тірі жүруі, денінің сау болуы 
оған  сәби  кезінде  берілетін  есіммен  тығыз  байланысты  деп  есептеген.  Бұл 
жөнінде А.М. Селищев адам мен оның есімі арасындағы магиялық байланысты: 
«Русские  имена  Найден,  Краден,  Продан,  Куплен,  Ненаш  в  своем 
происхождении  связаны  были,  по-видимому,  как  и  других  народов,  с 
магическим  обрядом  мнимой  находки,  продажи,  кражи,  купли  ребенка»  деп 
түсіндіреді  [28,  c.  116].  Cонымен  қатар  А.М. Селищев  жаңа  туылған  сәбидің 
аман  қалуы  үшін  жасалатын  рәсімді  атап  өтеді:  «Если  дети  не  выживают  в 
семье,  то  для  защиты  новорожденного  от  злой  силы,  истребляющей  детей, 
происходит обряд подмены новорожденного. Новорожденного выносят из избы 
вместе с сором. Посторонний человек, принявший ребенка, как бы уже совсем 
другого, приносит его в избу» [28, c. 116].  
Сәйкесінше  В. Гордлевский  түркі  тілдес  халықтарда  баласы  тұрмай, 
шетіней  берген  отбасында  ескі  наным-сенімге  сүйеніп,  баланың  өмірін  сақтап 
қалу  мақсатында  қойылған  қорғаныш  есімдерін  атап  көрсетеді:  «Для 
сохранения  ребенка  родители  дают  новорожденному  –  безразлично  мальчику 
или девочке – имена: Яшар (он будет жить, он выживет); Дурсун (пусть устоит); 
Дурмуш (он устоял) [65, c. 131-132].  
Мұндай  ырыммен  байланысты  «сақтаушы  есімдер»  түркі  тілдерінің 
көбінде  бар.  Мәселен,  қазақта  Тұрсын,  Тоқтар,  Тоқтасын,  түрікменде  Турсун, 
Турды, Иетер; өзбекте Турсун, Тохта, Махкам; құмықта Өлмес, Қалсын, т.б. [13, 
44  б.].  Демек  сақтаушы  немесе  қорғаныс  есімдердің  түркі  тілдес  халықтардың 
көпшілігіне тән екендігі белгілі.  
Қалмақ  антропонимдерін  зерттеуші  өз  еңбегінде  Р.Л. Сельвина  келесі 
сақтаушы  немесе  қорғаныс  есімдерді  мысал  ретінде  келтіреді:  Му  кëвьюн 
(жаман  бала),  Му  хар  (му  –  «жаман»,  хар  –  «қара»),  Му  кююкн  (жаман  қыз). 
Мұндай  есімдер  баланы  қауіптен,  тіл-көзден,  ауру-сырқауден  сақтау  ниетімен 
берілген [66, c. 88].  
Г.Г. Стратанович бирман халқы жаңа туылған нәрестенің дүниеге келген 
уақытына,  яғни  жыл,  ай,  күн,  минут  және  мүмкіндігінше  секундқа  дейін  баса 

27
 
 
назар аударып мән бергендігіне тоқталады. Бұл мәліметтер бұрын киелі кітапқа 
сүйене отырып сәби есімінің үндестікте болуына ой қосатын және жұлдызнама 
құрастырушы  астрологқа  қажет  болған.  Ғалым  бирман  халқына  тән  қорғаныс 
есімдері  жөнінде:  «Детское  имя  часто  бывало  бранным,  унижительным: 
суеверные  родители  старались  уберечь  ребенка  от  посягательства  «злых 
духов». А вырос сын – его право сменить имя на благозвучное, красивое» деп 
атап өтеді [67, c. 126].  
Сәбиге  есім  қоюда  ерекше  салт-жора  Индонезия  елінің  Солтүстік 
Суматра  атты  шеткі  аймағында  тұратын  тоба-батак  жұртында  қалай  жүзеге 
асырылатындығы  жайлы  Л.В. Никулина:  «Церемония  наречения  именем 
соправаждается  сложным  ритуалом  разрушения  табу  и  очищения  от  вредных 
влияний  (manaruhon  api  ni  anduhur  –  унести  горлицу  от  огня):  мать  берет 
ребенка в левую руку, в правую – тлеющую головешку из очага и оправляется к 
реке или другому источнику. Здесь она гасит головешку водой, омывает себя и 
ребенка и возвращается в дом. Нередко, опасаясь болезни или сглаза, родители 
дают  детям  оскорбительные  имена:  Si  Bengkala  –  «макака»,  Si  Kososng  – 
«пустышка», Si Gopok – «толстый» [68, c. 130]. Ғалым бұл еңбегінде нәрестеге 
ат қою жоралғысына жеті адамның қатысып, ұлға анасы, анасының аға-інілері, 
олардың  әйелдері,  ал  қызға  әкесі,  әкесінің  апа-қарындастары,  олардың 
күйеулері есім бергендігін де атап көрсетеді.  
Сонымен  қатар  кейбір  мемлекеттерде  нәрестеге  есім  беруде  мемлекет 
басшысының  заңмен  бекітілген  ережесі  болған.  Мысалы,  Тайланд  елінде  егер 
жаңа  туылған  сәбиге  патшаның  есіміне  ұқсас  есім  қойылса,  сол  есім  туралы 
актіні  тіркеу  заңға  қайшы  болып  табылғандығы  жайлы  B.  Jernudd  былайша 
сипаттама береді: «A case in point may be the 1985 Thai name law which makes it 
illegal to register a name resembling the King’s name» [69, p. 121].  
Осы  жағдайға  ұқсас  кісі  есіміне  тыйым  салуға  қатысты  заңды  Қытай 
елінен де  кездестіруге  болады:  «When the  Chinese  emperor  ascended  the throne, 
all his subjects who happened to bear the same name had to change it or face severe 
punishment»  [70,  p.  911].  Мұнда  да  кісі  есіміне  байланысты  мемлекет 
басшысының арнайы ережесін байқауға болады, яғни қытай императоры таққа 
отырғанда  оның  құзырындығы  кісілердің  есімдері  императордың  есімімен 
бірдей  болған  жағдайда  барлық  азаматтар  өз  есімдерін  өзгертуге  міндетті. 
Ережеге бағынбаған жағдайда жазаланатын болған.  
Қазақ  халқында  сәбиге  есім  қою  дәстүрінде  ырымға  сүйенеді.  Бұл  сөздің 
магиялық  күшіне  сенумен  тығыз  байланысты  болып  келеді.  Осыған 
байланысты  Ш. Уалиханов  ырымға  мынадай  анықтама  береді:  «Рым,  т.е. 
обычай,  называются  также  обряды,  исполняемые  в  виде  предзнаменования. 
Например, те, у кого нет сыновей, а родятся девочки, дают последней из своих 
дочерей  имя  Ултуган  (родился  сын),  чтобы  оно было  предзнаменованием  для 
рождения  сына» [71, c. 163]. Қазіргі кезде де отбасында ұлды бола алмай, тек 
қыз  туыла  берген  жағдайда,  соңғы  туылған  қыз  балаға  ырымдап  Ербала, 

жүктеу/скачать 4,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: