«Әлихан бөкейхан және алаііі тағылымы» атты республикалық Ғылыми-практикалық конференциясының материалдары
жүктеу/скачать 388,56 Kb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- «ӘЛИХАН БӨКЕЙХАН ЖӘНЕ АЛАІІІ ТАҒЫЛЫМЫ» АТТЫ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-ПРАКТИКАЛЫҚ КОНФЕРЕНЦИЯСЫНЫҢ МАТЕРИАЛДАРЫ
- МАТЕРИАЛЫ РЕСПУБЛИКАНСКОЙ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ, ПОСВЯЩЕННОЙ 150-ЛЕТИЮ ВИДНОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО ДЕЯТЕЛЯ
- ЛИДЕРА ПАРТИИ «АЛАШ» А.БУКЕЙХАНУ И 80-ЛЕТИЮ ОБРАЗОВАНИЯ КОСТАНАЙСКОЙ ОБЛАСТИ «АЛИХАН БУКЕЙХАН И НАСЛЕДИЕ АЛАША»
| Министерство образования и науки Республики Казахстан Костанайский государственный университет им.А.Байтурсынова «ӘЛИХАН БӨКЕЙХАН ЖӘНЕ АЛАІІІ ТАҒЫЛЫМЫ» АТТЫ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-ПРАКТИКАЛЫҚ КОНФЕРЕНЦИЯСЫНЫҢ МАТЕРИАЛДАРЫ Алаиі цозгалысының көсемі, көриекті мемлекет қайраткері Ә. Бөкейханның 150 жылдъщ мерейтойының ж ән е Қостанай облысыныц 80 ж ы лды гы на арналган МАТЕРИАЛЫ РЕСПУБЛИКАНСКОЙ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ, ПОСВЯЩЕННОЙ 150-ЛЕТИЮ ВИДНОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО ДЕЯТЕЛЯ, ЛИДЕРА ПАРТИИ «АЛАШ» А.БУКЕЙХАНУ И 80-ЛЕТИЮ ОБРАЗОВАНИЯ КОСТАНАЙСКОЙ ОБЛАСТИ «АЛИХАН БУКЕЙХАН И НАСЛЕДИЕ АЛАША» 27 сәуір 2016 ж. 27 апреля 2016 г. Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Костанай, 2016
Турежанова С. А. Исторические предпосылки формирования стратегии национальной безопасности К азахстана....................................................................................... 91 Ш аукенов Ж .А. Азат елдің болашағын армандаған............................................................. 93 Ш аукенов Д.Ж.Әлихан Бөкейханның саяси идеялары........................................................... 96 Ш олпанбаева Ғ . Ә. Әлихан Бөкейхан мемлекеттік және қоғамдық қайраткер 99 И ТАРАУ/ РАЗДЕЛ 11 ӘЛИХАН БӨ К ЕЙ ХА Н Ж Ә Н Е ҚАЗАҚ Р У Х А Н И Я Т Ы АЛИХАН Б У К ЕЙ Х А Н И КАЗА ХСКА Я Д У Х О В Н О С Т Ь Әбсадықов А.А ,Серікбаев Н.А Шақшақ Жәнібек туралы тарихи және аңыздық деректер..................................................................................................................................................... 102 Абильбекова Б .Т . Тіл үйрету сабағында проблемалық оқытуды ұйымдастыру жолдары.................................................................................................................................................... 105
Акдаулетова Ж .А. Буын жігіндегі үнемдеу қүбылысы........................................................ 108
Акдаулетова Ж .А. Түбір сөздердегі дауыссыз дыбыстардың түсірілуі......................... 109
А лтыбаева А .Б., Сакипова М.. Ә.Бөкейханов қоғам қайраткері.................................... 115
Ахметова Л.С.Әлихан Бөкейхан еңбектеріндегі қазақ руханияты мен дін мәселесі... 117
БаррақбаеваА. А.Байтұрсынұлының терминология мен терминжасам мэселелеріне қосқан үлесі............................................................................................................................................ 120 Баяхметова А.А., Әубәкір С. К вопросу об очерках А .Букейхана.................................... 122 Досова А.Т. А.Байтұрсынұлы-азатшыл рухтың жаршысы................................................... 125 Емешова Г.Әлихан Бөкейханның «Абайтануға» қосқан үлесі........................................... 127 Ж еңісқы зы Ш. Қазақтың түңғыш кәсіби журналисі 1914 жылы «Қазақ» газетінде жарияланған мақалаларына мэтін цік /текстологиялық/ талдау)........................................... 129
Ж умарова С .Т., Карпыза О.С.Духовно-нравственное воспитание молодежи на основе вклада А.Букейханова в историю Казахстана.............................................................. 136 Журсаиналина Т.К. Көркем мәтінді зерттеудің психолингвистикасы туралы 139
Испандиярова А .Т. Қос сөздердің өзге күрделі сөздерден ерекшелігі........................... 141
Қамарова Нағбду Әлихан Бөкейхан - қазақ публицистикасының негізін қалаушы... 143
Какенов М .К. Знание как универсальная аксиологическая ценность современного человека.................................................................................................................................................... 146 Касымсейтова С.А.Духовное наследие казахского народа................................................ 148 Қайыпбаева А.Абай руханияты - қазақ халқының темірқазығы....................................... 150 Қоңырбаева К.М ., Б алтабаева К.Н. Әлихан Бөкейханның үлтты рухани жетілдіру жайлы философиялық ой-түйіндеулері......................................................................................... 154
Кульбаева М. М. Тәуелсіздік жолындагы дэстүр мен жаңашылдық................................ 158
Курзова Н.А. Ахмет Байтурсынов - социо-культурные проблемы образования и духовности............................................................................................................................................... 161 Кушкинбаева К .Т ., Аманжол Б. Әлихан Бокейхан жэне қазақ руханияты.................. 163 М әлікова С.З. Жүмагали Тілеул ін -ұлт мақтанышы.............................................................. 166 М укаш ева Р.А.С.Мүқанов шығармаларындағы түрақты тіркестердің қолданылу ерекшеліктері........................................................................................................................................... 171
Нурсеитова А.А. Көркем шығармалардағы сан атаулы фразеологизмдердің этномәдени сипаты (Ш.Құдайбердиев, А.Байтүрсынов, М.Дулатов шығармалары бойынша).................................................................................................................................................. 175
Нурсеитова А.А., Ж үмабек П. Ресми іс-қағаздарының қолданылу ерекшеліктері... 178
Ойсылбай А .Т. Әлихан Бөкейхан - үлт руханиятын танытуш ы...................................... 180
Оразбаева А.С. Қүқықтықтану саласындағы мемлекеттік тілдің м аңы зы ..................... 182
Орда Г . Әлихантанушы ғал ы м ....................................................................................................... 185
Ошақбаева Ж .Б . Алаш идеясы - ұлттық идея н е гізі............................................................. 189
Сман Ж . Ә.Ұлт көсемінің бүркеншік есімдері.......................................................................... 192
Сейтова С .Т., И льясова Б. Әлихан Бөкейхан - қазақ көсемі, үлт жанашыры
193 құранды көмектес септіктің қосымшасы пайда болса керек. Уақыт өткен сайын үнемдеуге ұшырап,
-мен, -пен, -бен
тұлғасы қалыптасқан. Демек, -менен, -пенен, -бенен
көмектес септігінің морфемасы сөйлеу кезінде үнемдеуге үшырап, эдеби нормасы -мен, -пен, -бен
болып қалыптасқан. Алайда осылайша түбір сөздердің құрамындағы буындардың ықшамдалуы өте сирек кездеседі. Кездескен жағдайда тілдің тарихына жүгінуге тура келеді. Жауқазын - жауһаз, әнеки - әне, кәнеки - кәне, кілец - кіл, қожайын - қожа, царажат - қаржы, ацпарат
- ацпар, тікенек - тікен
сөздерінің қүрамы қазіргі тіл тұрғысынан ықшамдалып, буындардың түсіріліп айтылуымен сипатталып түр. -ын, -ан, - буынының ықшамадалуы: жауһазын -
жауһаз, огүлан - огүл, т.б. - ки
буынының ықшамдалуы: әнеки-әне, кәнеки - кәне, мінеки-міне, т.б. - ең
буынының ықшамдалуы: кілең -к іл т.б. - йын
буынының ықшамдалуы: қожайын- қожа, агаңдайын — агаңдай, т.б. Түбір құрамындағы дыбыстар мен буындардың ықшамдалуының тарихи сипатын Б.Сағындықұлы монографиясындағы үнемдеу заңына арналған зерттеу мақаласында жан- жақты зерттелген. Сув
сөзі негіз болған бірнеше лексемаларды жинақтап, олардың түлғасы мен мағыналарына, тілдік өзгерістеріне талдау жасайды. Ғалымның өзі «тағдыры тіпті күрделі» деп қарайтын сөздердің ғасырлар бойғы тіпті көне дәуірлердегі даму эволюциясына барады.Үнемдеуде тек қана дыбыстар емес, буындардың, сөздердің, тіпті сөйлемнің де ықшамдалатыны тарихи түрғыдан этимологиялық талдау арқылы анықталады. Жоғарыда келтірілген субалық, субалақ, субалшық, собалақ, сүмелек, сүмек,
сөздерінің көне түбірі суб
деп танып, қүрамында су
қатысқандыгын дәлелдейтін тұлға су
қысқару арқылы балЩ, балақ, балшық, мелек
деген сөздер пайда болғандығын көреміз. Бұл сөздер қазіргі тілімізде көне түбірлерден ықшамдалып, жаңа атау қалыптастырған. Балық, балақ, мелек деген түлғалардың, морфемалардың қүрамындағы -так,
тұлғасы қандай морфема жэне қандай мағына береді деген сұраққа да зерттеушілер өз жауаптарын берген. Ал, алақ, алақан, алақай, ул, улақ сөздерінде мағыналық тізбектің бір ұшымен жалғасатынын автор өз зерттеуінде толық талдау жасап, айтып кетеді [3, 76]. Қорытындылай келе, сөз құрамындағы буындардың ықшамдалуы дыбыстардың ықшамдалуына қарай өте күрдглі процесті басынан өткереді. Себебі, буын дыбыстарға Караганда құрамы жағынан күрделі жэне буынның түсіп қалуының өзі жаңа тілдік бірліктің туындауына да алып келетіні байқалды. Қазіргі тіліміздің сипаты тұрғысынан қарайтын болсақ, буындардың түсірілуі тек күрделі тілдік бірліктерде: сөздің түбірі мен қосымша морфемалар жігінде, еркін тіркестердің жігінде, күрделі кіріккен сөздердің жігінде өте жиі көрініс береді. Ал түбір тұрғысынан қарау тілдің тарихын, жүріп өткен жолын түгел қарастырумен, күрделіден қарапайымға, қарапайымнан күрделіге қарай зерттеуді қажет ететін құбылыс. Әдебиеттер тізімі 1 .Айғабылова Г. Қазақ тіліндегі ықшамдалған сөздер мен сөзформалар: филол. ғыл. канд. дисс.автореф. - Алматы, 1995. - 28 б. 2. Жанпейісов Е. Қазақ прозасының тілі. Алматы: Ғылым, 1968. - 2 0 8 б. 3.Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер. - Алматы: Санат,1992. - 175 б. Т Ү Б ІР С Ө З Д Е Р Д Е ГІД А У Ы С С Ы З Д Ы Б Ы С Т А Р Д Ы Ң Т Ү С ІР ІЛ У І Акдаулетова Ж.А. Тілдік даярлау орталыгының ага оқытушысы, филология магистрі А.Байтүрсынов атындагы Қостанай мемлекеттік университет! Түбір сөздердің құрамындағы дауыссыздардың түсіріліп, ыкшамдалу жағдайы сөздердің, сөз тұлғалардың пайда болу, қалыптасу жолдары түрліше болып келеді. Тек қана
түбір емес, жалпы сөздердің өн бойында жүретін ықшамдалу жагдайындағы құбылыстарды редукция, синкопа, дегеминация, гаплология, апокопа, прокопа
секілді белуге болады. Қазақ тіліндегі ықшамдалган сөздер мен сөзформалар жөнінде зерттеген ғалым Г.Айгабылова жалпы ықшамдалуды сөз басындагы ықшамдалу, сөз ішіндегі ықшамдалу, сөз соңындағы ықшамдалу деп үш топқа бөліп қарастыруды ұсынады [1, 27]. Сөз басындағы дауыссыз, дауысты дыбыстардың түсіріліп айтылуы лингвистикада прокопа деген терминмен анықталады. Сөздің
акценттік-фонетикалық процесінің нәтижесінде басқы дыбыстың түсіріліп айтылуы -
деп аталады. Түбір сөз немесе күрделі сөздің де бір компонентінің бойындағы бастапқы дыбыстардың ықшамдалуы дауысты жэне дауыссыз дыбыстардың түсіріліп айтылуымен сипатталады. Сөз басындагы дауысты дыбыстардың түсіріліп айтылуына, әдетте, сөйлеуде анық, айқын естілмейтін қысаң дауысты дыбыстардың түсірілуі жатады. Ізерле - зертте, іиіек сілесі қатты
- шек сілесі қатты, іш етік (мәсі) - иіетік, ііиек-қарын - иіек-қарын, ысыр-сыргыт, өиііред (ор.очередь) - шірет, абаііла - байца
т.б.дегсн мысалдар сөз басындагы дауысты дыбыстардың түсіріліп айтылуын айқындайтын дерекіер, ал сөз басындагы дауыссыз дыбыстардың түсірілуі дауысты дыбыстардың түсірілуіне Караганда жиі кездеседі. Қазақ тілінде б, қ, к, н, с, ш дыбыстары сөз басында жиі түседі. Мысалы: бақыр - ақыр, қадым -адым, қорқ - үрік, қышқыр - ысцыр, қазір - әзір, наж агай - ажагаи, некен саяц - екен саяқ, сызылу - ызылу, шылгый - ылгый т.б. Қазақ тілінде түбір сөздер, олардың құрамындағы, әсіресе, сөз басындагы дауыссыз дыбыстардың түсіріліп айтылу жагдайы сөз бола бермейді. Себебі, қазіргі қазақ тілі түргысынан тіліміздегі кірме сөздердің өзі тарихи жағынан көп уақытты алып жатқан өзге тілдің тілдік бірліктері де тел тілімізде ажырамастай сипатта керінеді. Ғалымдар зерттеулерінде сез басындагы дауыссыз дыбыстардың түсіріліп айтылуында Ғаиша -Аііш а, Ғаліі - Әли (Уәли), Ғанипа - Әнипа
секілді араб тілінің әсерінен, парсы тілден енген жекелеген сездердің қүрамындагы дыбыстық езгерістермен шектелуші еді. Негізінен, түбір сездердің құрамындағы ықшамдалу жайлы. оның ішінде сез басындагы ықшамдалу жайлы айтылган пікірлердің аз болуы қазақ (түркі) тіліндегі түбір жайлы пікірлердің біріншіден, әртүрлілігінде, екіншіден түбір сездердің тілдің ұзақ дамуындагы эволюциялық дамуының ете қарқынды дамуымен байлан істы. Түркі тілдері, оның ішінд* қазақ тілі де агглютиантивті тілдер қатарына жатуы оның сез басында міндетті түрде түбірдің түруымен сипатталады. Сез басында түбір сез түрып, қалған аффикстер оның соңына жалғануы біздің санамызда барлық уақытта езгермес түбірдің тұратыны жайлы ұғым қалыптастырған. Түркі тілдерінің этимологиялық сездігінде түркі сездерінің қүрамындағы түрлі тілдік езгерістердің сез магынасын езгертуге жэне сез магынасын езгертпей-ақ жай ғана варианттар, сингармониялық варианттар тугызатынын Э.В.Севортянның сездік түзуінен байқауга болады. Сонымен қатар қазақ (түркі) тілдеріндегі түбір жэне негіз сездердің (бір буынды) қүрылымын қарастырып, зерттеген Ә.Қайдаровтың «Структура односложных корней и основ в казахском языке» атты еңбегінде де ете жақсы сез болады. Жоғарыда байырғы түбірлердің ықшамдалуы жайлы жазылган тараушада да қазақ (түркі) түбірі туралы айтылган пікірлерді де осы тараушамыздың гылыми негізін айқындауга кеп үлесі тиер еді. Сол секілді түбір сездердің ықшамдалуы жайлы Б.Сағындықұлының, Е.Қажыбековтің, А.Айгабыловтың, Г.Айгабылованың, Г.Телекованың арнайы зерттеулерімен қоса, ішінара А.Салқынбайдың, Ұ.Исабекованың еңбектерінде сез болады. Сез басындагы дыбыстық езгерістерді екі түрлі жағдайда қарастыруға болады: біріншісі сез басындагы ұлғаюлар, екіншісі сез басындағы ықшамдалулар. Сондай-ақ, ғалым Г.Айгабылова ырас, ырахмет, ыразы, ылайық, ылаж, ылай
деген сездердің рас, рахмет, разы, лаиық, лаж, лай
деп жазу тіліміздегі сездердің ықшамдалуы емес, ықшамдап таңбалау ғана деп түсіндіреді [1, 29]. Демек, тілші мүндай тілдік бірліктерді ықшамдалган тілдік бірліктер қатарына жатқызбайды. Бүл тілдің табиги керінісі осындай болуы керек деп есептейді, ал
дыбысынсыз жазылган сездерді тек жазуға гана тән деп көрсетіп, оны морфонологиялық құбылыс деп қарастырмайды. Бұл мысалдарда сөз басындағы дауысты дыбыстардың түсіп қалуы көрініс тапқан. Төл тіліміздің сөздік құрамында кездесетін
дыбысының түсуі спонтанды өзгеріс деп танылып, оған Ғайша - Айша, Ғали
- Қали
- Әли, Ғабдулла
- Әбділдә
деген мысалдар келтіріледі. Дауыссыз г
дыбысының сөз басында ықшамдалып келуі тек кісі есімдерінде ғана кездеспейді. Ғүмыр - өмір, гаділет - әділет, гашыц - ашык/асыц, гаіібсіт -
айбат, газап
- азап
секілді сөздер осы айтқан сөзіміздің дәлелі. Себебі қазақ тілінде бұрын-соңды г, г дыбыстарынан басталатын сөздер болмаған. Бұл ислам дінінің келуімен түркі тілдеріне енген сөздер арқылы тілімізге де осы дыбыс еніп отыр. , Сөз басындагы г
дыбысының түсуінде бүл дыбыстан кейін негізінен сөздерде г дыбысынан кейін ашық а дауысты дыбысы келіп, олар қазақ тіліне енгенде а дыбысының қазақ тілінің зандылықтарына сәйкес өзгеріске ұшырап отырған. Мысалы, дауысты а дыбысының э дыбысына алмасуы - гаділет - әділет, Ғсіли - Әли, Ғабдулла - Әбділдә,
Дауысты а дыбысының өзін сақтап қалуы - Ғайиш
- Агпиа, гашық - аишқ/асық, гайбат - айбат, газап -
азап. Дауысты а дыбысының ә
дыбысына алмасуы - гаділет -
әділет, Ғали - Әли, Ғабдулла - Әбділдә; Дауысты
а
дыбысының өзін сақтап қалуы -
-
Аиша, гашық -
аиіық/асыц, гайбат -
айбат, газап - азап. Дауысты ү дыбысының о
дыбысына алмасуы: гүмыр
- ө.мір
т.б. Дауыссыз ғ дыбысының кірмелігі жөнінде айтылып өткендіктен, бұл сөздерді де төл сөздеріміз емес екендігі белгілі. Дауыссыз б дыбысының сатылап емес, алғашқы дамуға түскен сәттен-ақ ықшамдалуға ұшыраган жағдайлары да кездеседі. Оган дәлел ретінде
,
-
ылжыра, былбыра
- ылбыра
секілді сөздердің, дәлірек айтқанда одағайлардың қүрамында б дыбьісының ықшамдалуы кездеседі. Бұл қүбылысты да Г.Айғабылова ықшамдалу қүбылысына жатқызамыз ба жоқ па деген сүрақты алға тартады [1 ,3 1 ]. Біздің түсінігімізде, бүл ықшамдалу қүбылысына жатады. Тек
дыбысының ықшамдалуы деп айтуға келмейді. Б дыбысының түсіріліп қалғанын бол жэне ол деген сөздер арқылы түсіндірсек, айқын көрініп түр. Бірақ оның қандай жолдармен ықшамдалғанын талдау кезінде одан да айқынырақ қүбылыстардың болғанын байқгуға болады. Бүл сөздің этимологиялық даму ерекшеліктерін талдау кезінде нақты көрініс таблды. Дауыссыз б дыбысының сагылап емес, алғашқы дамуға түскен сәттен-ақ ықшамдалуға үшыраған жағдайлары да кездеседі. Оған дәлел ретінде
-
едіреи, былжыра - ылжыра, былбыра -
ылбыра
секілді сөздердің, дәлірек айтқанда одағайлардың құрамында б
дыбысының ықшамдалуы кездеседі. Сөздердің магыналарына талдау жасасақ, бақыру да, ақыру да қатты дыбыс шығарумен сипатталады. Тіпті қазақ тілінің түсіндірме сөздіктерінде: Ақыр 1. Бақыру. 2. Жекіру, үрсу
[2, 35]. Бақыр 1. Адамның, жан-жануарлдардың ңатты дыбыс шыгаруы. 2. Дауыс көтеріп үрсу, жеку. 3. Оибаіі салып жылау
[2, 103]. * Екі сөздің де мағына жағынан да, берілген анықтамалары жагынан да ұқсастықтары кездеседі. Мысалы, ақыру сөзінде ұрсу, жекіру магыналары мен Бақыр сөзіне берілген анықтамада да үрсу, жеку магыналары бар. Бұл осы сөздің беретін мағыналарында ортақтықтың барлыгын көрсетеді. Ендігі мәселе осы сөздің ықшамдалуында болып түр. Парша-парша
- арса-арса, парылда - арылда, пысқыру
- ысқыру, пысыл - ысыл, пысынау - ысынау; Парша-паршасының
шыгуы мен арса-арсасының
шығуы арасында түлғалық, мағыналық жақындық бар. Екеуінде де белгілі бір объектінің жүлым-жүлым болып, тарам- тарам болуы мағынасы байқалады. Бұл сөздегі п
прокопасы туралы талдау да жоғарыдагы б прокопасының талдану жүйесімен сәйкес келеді. Сол секілді парылда мен арылда сөздерінің де мағыналық айырмашылығы болғанмен, дыбыстың шығарылуындағы, яғни пойыздың парылдап түтін шығаруымен арылдап эрі қарай сапар шегу образы көз алдымызга келеді. Екі лексеманың генетикалық байланысы осыдан байқалады.
- ысцыру - осқырыну
сөздерінде де п
дыбысы прокопалық қызмет атқарып тұр. Малдың, аттың пысқырынуы мен осқырынуы, ысқырумен салыстырганда азгана магыналық айырмашылық болмас, үшеуінде де дыбыс шығарудың тездігі, табан астында қимылдың жүзеге асуы мағыналары сақталған.
сөздерінің мағыналық байланысы айтпаса да түсінікті. Бүл сөздердің түлғаларын былай қойғанда мағыналарындағы үқсастық - Күн ыстық болғанда адамның пысынауымен, заттың қатты ширатылып, пысық болуымен, егер де сымды қатты ширатып, бүрасақ, оның ширатылған жерінің ыстық физикалық күйге түскенін байқаймыз. Міне, осы дәлелдемелердің барлығы пысынау мен ыстық сөздерінің мағыналас, мәндес екенін білдіреді. Ал енді пысынау сөзіндегі п прокопасының түсіп қалуы бол - ол сөздеріндегі секілді сатылап емес, тікелей орындалып отыр. Сөздің басында кездесетін қ прокопасы казақ тілінде аса көп кездесе қоймайды. Кездескен жағдайда бұл лексемаларды түркітанудагы зерттеулермен қабыстырып, тілдің тарихи дамуы арқылы талдауға болады.
-
әзір, қажет - әжст, қалжырау - әлсіреу, қодыраңдау - одыраңдау, қожыраю -
ожыраю т.б. Г.Айғабылованың айтуы бойынша, қора және ора сөздерінің екі сөз таптарына жатқанына қарамастан мағыналары алые емес. Қора мен ора сөздерінің магыналары тіпті
жақын. Ал қорық пен үрік сөздерінің стильдік айырмашылықтары мал мен адамга қатысты айтылатыны болмаса, басқа семантикалық өзгешелік байқалмайды [1, 33]. Сонымен қатар ықшамдалу құбылысын зерттеуші ғалымның қаңыра - аңыра сөздерінің де магыналық жақындыгы бар, қ прокопаға ұшырап, түсіп қалган лексемалар қатарына жатқызады. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне үңілсек, осы ойдың растығына көз жеткізуге болады.
Қаңыра - иесіз қалу, құлазу [2, 475]. *
- Не істерін білмей аңыру, таңырқау. 2. Қаңырап бос қалу, құлазу. 3. Аңгал- саңгал, ашыц-тесік, үңірейген[2,
50]. Аңырагі
сөзінің 2 мағынасы алғашқы қаңыра сөзінің мағынасымен сәйкес келеді. Негізінен, түркі тілдерінде қ дыбысы тарихи түрғыдан алып қарағанда өте көп прокопалық өзгеріске үшырайды. Осы тараушада қазіргі қазақ тілі тұргысынан алып қарағанда, дыбыстық өзгерістерді талдаух. і тарихи талдауларға жүгінуге де тура келді.
- үрмет. Тілімізде қ прокопасының кездесуі міндетті түрде
прокопасының да тілде үшырайтынын білдіреді. Кілкілдеу - ілкілдеу/іркілдеу, күлдіреу - үлдіреу, күлбіреу - үлбіреу т.б. Дауыссыз н дыбысының түсіріліп айтылатын жағдайлары да қазақ тілінде кездеседі. Недэуір - едәуір, немесе - емесе, немеурін - емеурін, нәмеңгер - эмеңгер
сөздері бүл қүбылыстың аз да болса қазақ тілінде кездесетінінің дәлелі. Түркітануда өте ерте замандарда н дыбысы сөз басында қолданылмаған деген пікірлерде кездеседі. Сөз басындагы н дыбысының түсіріліп айтылып, қолданысқа енуінің бірден бір себебі осы болуы мүмкін. Сөйлеу тілінде не деген кезектес мэнін беретін шылаудың е түрінде қолданылатын жайы да бар- Мысалы,
деген ауызекі тілден алынган мысал осының дәлелі. Дауыссыз д прокопасы да б прокопасы секілді одагай сөздерде жиі кездеседі. Дөңки - өңки, дабдыра - абдыра, дабыр - абыр (сабыр), далба-дүлба - алба-жүлба т.б. Осы д прокопасын түсіндіру үшін дөңки -
өңки, дабдыра - абдыра
сөздері толық дәлел бола алады. Ал, дабыр мен абчр-сабыр, далба мен - алба жүлба
тілдік бірліктерінде де дыбыстың түсіріліп айтылуы кездескенмен, бұлар күрделі сөздер аясында қарастырылуы керек. Күрделі сөздер болганмен, олардың алғашқы компоненттері түбір ретінде жеке сөз бола алғандықтан осы мысалдарды дәлелдеме ретінде алып отырмыз. Қазақтың төл сөздерінің құрамында дауыссыз дыбыстың барлық түрлері үнемдеуге бейім түрады. Әсіресе, екі дауыссыз дыбыс қатар келген жағдайда біреуі түсіп қалу. екі дауыссыз қатар келген жағдайда әлсіздік танытқан дауыссыз дыбыстың түсіп қалуы жиі орын алады. Ықшамдалып, үнемдеу заңына жиі ұшырайтын дауыссыз дыбыстар - үнді дауыссыздары. Себебі бұл дауыссыздар адамзат баласының сөйлеу кезінде физиологиялық жақтан үнемдеуге бейім тұратын, тым көп өзгеріске үшырайтын дыбыстар. Мысалы, р дыбысының өзі - л дыбысымен алмасу процесін басынан өткізеді немесе р дыбысын айтуға тілі келмеген жағдайда да орнына жұмсала алады. Ал н, ң дыбыстарының біреуі тіл алды болғандықтан м дыбысына көбірек айналуы, ң дыбысының мүрын жолды болгандықтан сөйлеу зақдылықтарына сәйкес түрлі өзгерістерге ұшырауы жиі болып түрады. Кейбір етістік қүрамындағы л дыбысының қосымша жалғанған тұлғасын айту кезінде түсіп қалуы жиі кездеседі. Мысалы, ал, қал, сап, кел, бол, қыл
етістіктерінің морфемалар ЖсН п ^ Т п т а I IT
с л ' д “ у ^ ^ ^ і ! і
оірсТТТД Ь Г ^ і \ а з а i И Н
I d
И L I 1 . 1\
С М с СО аС К Т- «Ауызекі тілде кей уақыт ал, бол сияқты етістіктердің соңгы л дыбысы түсіп қалып, алсайшы, болсайшы деудің орнына асайшы, босайшы түрінде айтыла береді», - дейді [3, 249]. Ал С.Аманжолов: «Егер алғашқы буында үнді немесе ұяң дауыссыз дыбысы болса, онда түбірдегі л дыбысы түсіп қалады.Мысалы: аған - алған, амады - алмады», - деп, ауызекі сөйлеу тілінде осындай гілдік қүбылыстардың болатынын айта келіп, тіл тарихында бұл зандылықтың да алатын орнлн белгілеп берген [4, 345]. Қазақ диалектологтары да бүл пікірге үн қосып өз пікірлерін келтіріп жатты. Мысалы, Ш.Сарыбаев кел, бол етістіктерінде мұндай қүбылыстың болмайтынын айта келіп, С.Аманжоловтың пікіріне қарсы шықты. Бірақ Ш.Сарыбаев келтірген мысалдарда да л дыбысының түсіріліп қалатын жагдайы кездеседі: кемеді, бомады
[5, 32] Бүкіл етістіктерді қарап, зерделеп, тағы да осындай л дыбысы үнемдеуге үшырайтын етістіктерді іздестіргенімізде осы алты етістік құрамындағы л дыбысы ғана өзгеріске үшырайтындығына көз жеткізуге болады. Ғалым С.Мырзабековте л дыбысы түсетін етістіктерге статистикалық талдау жасағанда осы алты етістікті атаған болатын [6, 15]. Бүл етістіктердің қүрамының ықшамдалу жағдайы түркі тілдерінің біразында кездеседі. л дыбысының түсіп қалуы
болымсыз етістік қосымшасы жалғанғанда байқалады. Сонымен бірге -м а
болымсыз етістік қосымшасы жалғанбай болымды күйде де осы құбылыс байқалады: кесейші, кемесейиіі, босайшы, бомасаишы т.б. Қазақ тіл білімінде қопарыла септелу деген септелу түрі кездеседі. Септелудің бұл түрі есімдіктердің, жіктеу есімдіктерінің, түбір қүрамындағы л дыбысының түсіп қалуымен түсіндіріледі. Мысалы, атау септігінде ол, сол, бұл деген есімдіктердің өзге септіктерде: ілік, барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінде түсіп қалады. Ықшамдалудың бұл түрін сызба түрінде былай түсіндіруге болады: Атау ол
бүл Ілік
оның соның
бұның Барыс
оған соған
бүған Табыс
' •' оны соны
бүны Жатыс
онда сонда
бүнда Шығыс
одан содан
бұдан Көм.
онымен (омен) сонымен (сомен) бүнымен (бүмен) Сонымен қатар күрделі сөздер құрамындағы бүгін сөзінде де л
дыбысының ықшамдалуы кездеседі. Бүл күн деген екі сөздің тіркесіп, кірігуінде л дыбысы ықшамдалады. Бұған қоса согүрлым, огүрлы, бұгурлы, о баста, со баста, эу баста, о кезде, со кезде
деген тіркесімдерде де сөз аралығында л дыбысының түсіп қалу жагдайы кездеседі. Дауыссыз р дыбысының тұрақсыздығы туралы Н.К.Дмитриевтің еңбектерінде, Ә.Нұрмағамбетовтің мақалаларында айтылып жүр.
деген бірді екілі сөздерде ықшамалу кездеседі. Бірақ ғалымдар беркіну сөзін берік деген түбірден таратып жүр. Ал бекі
сөзінің түбірі беку, мық+ты
болуы әбден ықтимал. Ал жоңыршқа
сөзіндегі р дыбысының таза морфонологиялық құбылыс екені анық. Дауыссыз й дауыссызының түбір құрамында түсіріліп айтылуы да түркі сөздеріне тэн қүбылыс. Миншақ
сөзінің түбірі мойын
деген сөзден шыққан. Мойынга тагылатын әшекей заттың моиыншақ
аталуы, қолданыла келе, моншақ тұлғасының пайда болуы й дыбысының ықшамдалуына алып келген. Пен дала - ен дала, иесіз
- есіз
деген мысалдар да осы құбылыстың тілімізде бар екеаін дәлелдей түседі. Бұл құбылыстың екеуі де көркем шығармалар тілінде, яғни жазба тілімізде қолданылып жүрген сөздер. «Ен далада жайылып жүрген киіктер бірдеңеден үріккендей болды. Иесіз далада -айналасын қар көмкерген жалғыз үй түр» деген сөйлемдер О.Бөкейдің шығармаларында қолданылып, жазба әдебиетіміздің тілінде қолданылғанын байқауға болады.
- бурқану, буалдыр
- булдыр, буылтық
- бултық, уыста - уста
деген сөздердің пракопалық қүбылыс арқылы ықшамдалған сөздер деп Г.Айгабылова қарастырған. ң дыбысының прокопасы шұңқыр - шұқыр, діңкілдеу - дікілдеу, шыңқылдау - шықылдау т. мысалдар арқылы түсіндіруге болады. Сөз ішіндегі пракопалық қүбылыста қ, к қатаң дыбыстарының ұянданып, ықшамдалуга ұшырап жататын жайы кездеседі. Б.Сағындықұлы
дыбыстарының түсіріліп айтылуы жөнінде мынадай ой айтады: «Уақыт өте келе адам организмінің табиғи өзгеруі, тіл арты дауыстылары мен дауыссыздарының тіл алдына қарай жылжуы гуттурал дыбыстарды ығыстырады, бұл процесс келешекте де жалгаса береді» [7,75]. Дыбыстардың ықшамдалуы жергілікті тіл ерекшеліктерінде молынан кездесетінін С.Омарбеков еңбектерінде сөз болады: «...бұл құбылысты кыпшақ тілдерінен, соның ішінде біздің тілімізден де анық байқаймыз» [8, 185]. Диалектолог ғалым оңтүсгік өңірлерде цуман. шаңырақ, сурет, ештеце, ае, біз, ер деген сөздерді қумган, шацгырац, сүгірет, ештеңке, бірдеңке, еге, бігіз, егар, кигіз
деп айту кездеседі. Бірақ бұл тілдің тарихи кезеңдерінде сөз арасында г, г
дыбыстарының кездескені белгілі. Ал қазір бүл қогамның сауаттылығынан әдеби тілмен сөйлеуге деген үмтылысынан қуман, сурет, біз
деп айту қалыптасқан. Десек те, толық әдеби тілде айтылады деп айту қиын. Бірақ жергілікті тіл ерекшеліктерінде, сөйлеу тілінде г, г
дыбыстарымен сөйлеу фактілері де бар. Геминация - қазақ тілінде басқа түркі тілімен салыстырғанда аз мөлшерде кездесетін құбылыс. Қазақ тілінде дегеминация құбылысы онша көп кездеспейді. Өзге тілдерден енген кірме
сөздердің махаббат, мүдде, Мухаммед, ләззат
секілді сөздердің қос
даумссыздарының-біреуигүсіп-калады-Сол себептнол-сөзде-ыкшамдалу-процесі-жүреднЮсы- ықшамдалу берілген сөздердің махабат, мүде, Мухамед, лэзат
деген түлгада айтылуын көздейді. Қазақтың төл сөздерінде де дегеминация құбылысы кездеседі. Бұл қуттықта Г.Айғабылованың дәйектері бойынша, аттас - адас, туттық - тутық
деген мысалдар осының дәлелі. Әдебиеттер тізімі 1. Айгабылова Г. Қазақ тіліндегі ықшамдалган сөздер мен сөзформалар: филол. гыл. канд. дисс.автореф. - Алматы, 1995. - 28 б. 2. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. - Алматы: Дайк-Пресс, 2008. - 358 б. 3. Кеңесбаев I., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. - А: Мектеп, 1975. - 304 б. 4. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. - А.: КГосучпедгиз, 1 9 5 9 .-4 5 2 с. 5. Сарыбаев Ш.Ш. О неустойчивом положении сонорного л в казахских говорах. Местные особенности в казахском языке. - А: Н., 1973. - 150 с. 6. Ахмадиева Э. Қазақ тіліндегі үнемдеу заңының көріністері. - Алматы: Қ аз¥У-нің Хабаршысы, №2 (132), 2011. - 78-85 б 7. Сағындықүлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. - А: Санат, 1 9 9 4 .-1 6 7 6 8. Омарбеков С., Жүнісов Н., Ауызекі тіліміздің дыбыс жүйесі. - А: Мектеп, 1985. - 208 б. жүктеу/скачать 388,56 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|