1-том қазақ әдебиетінің тарихы фольклорлық кезеңІ
жүктеу/скачать 3,82 Mb.
|
1-том қазақ әдебиетінің тарихы фольклорлық кезеңІ-emirsaba.org
| Беташар. Беташар – ҥйлену ғҧрпының екінші кезеңі – келін тҥсіру
тойында орындалатын бірден-бір жанрлық тҥр. Ҽрине, қыз ҧзату тойындағы сияқты келін тҥсіру тойы кезінде де атқарылатын ғҧрыптар мен ырым- кҽделер жетерлік. Мҽселен, келе жатқан келіннің алдынан арқан керу, атасының ҥйіне ҽкеліп, отқа май қҧюдан бастап, жас келіншектің қолынан шай ішуге дейінгі ғҧрыптық шаралардың барлығы ойын-сауық, балуан кҥрес, ат бҽйгесі, кҿкпар сияқты думанмен қоса атқарылады. Солардың ішінде ҿлеңмен ҿрнектеліп, ҧзақ жырмен толғанып айтылатын ғҧрыптық рҽсім тек беташар ғана. Ҧзатылатын қызға арнайы тіккізген сҽукеле кигізіп, шымылдық артына жасырады. Сонымен қоса, сҽукеленің ҿн бойын тҿгілте жабатын ақ желек болады. Ақ желек шымылдық жоқта шымылдықтың рҿлін атқарады. Жалпы, ҽкесінің ҥйіндегі қыздың орны киіз ҥйдің оң жақтағы қадірлі орында болады. Келін боп тҥскен соң ол орны ҥйдің сол жағына ауысады. Бҧл жерде де келінді шымылдық артына жасырудың немесе оның бетін желекпен жабудың ҥлкен ғҧрыптық мҽні бар. Біріншіден, ол қызды ҽдеттегі тірліктен бҿлектеудің нышанын білдіреді, яғни ҧзатылған қыз жаңа ҽлеуметтік мҽртебеге ие. Сондықтан оны бҥкіл тҧрпатымен бҿлектеп кҿрсету қажет. Екіншіден, бҧл дҥниеден бҿлектенген қыз – ҿте кірпияз, оны кҿз тию, тіл тию сияқты сыртқы ҽсерден қорғау лҽзім, ҥшіншіден, қыздың да сыртқы ортаға тигізер ҽсері болуы мҥмкін деген тҥсініктен туған рҽсім. Қыздың желегі «беташар» рҽсімі аяқталғанша ашылмайды. Жҽне ол желектің ҿзін жалаңаш қолмен ашпайтын болған. Мҽселен, ертеректегі деректерге сҥйенсек, бет ашуды желекті ҥкіленген қамшымен немесе басына ақ шҥберек байланған таяқпен, кейінгі кезде домбыраның басымен ашады. Мҧның барлығы жас келінді кие (сакральды) тҧтудан туындаған салт. Беташарды кез келген адам айта бермейтін болған. Ертеде беташарды арнаулы, ҿзінің жолы бар, той иесіне сыйлы адам ашқан. Кейін оны ел ішінде ақындығымен, ҿнерімен танылған, ҽдет-ғҧрып, салт-санаға жетік жігіт ағасы атқарған. Беташарды міндетті тҥрде жігіт айтады, мҧның да ҿзіндік мҽні 1 Сонда. 69, 70-б. 84
болса керек. Ахмет Байтҧрсыновтың айтуынша, ертеректе беташар кҿбінесе ҽндетілмей, тақпақтап айтылғанға ҧқсайды 1 . Сондықтан оны ғалым «ҿлеңді сҿйлемдерге» жатқыза отырып, онда ҽннен гҿрі мазмҧнға кҿбірек кҿңіл бҿлінетіндігін ескертеді. Беташардың мҽн-маңызы мен мақсат-мҧраты жҿнінде М.Ҽуезов: «...Беташар ҿлеңінің не мақсаттан туып, не ҥшін айтылатынын тексерсең, мҧнда ҥлкен мағына бар екенін айыру қиын емес. Беташар – беті ашылған жастың бетін ашып, ҿмір таныту, ҽрбір елдің ҿзі қолданған жол-жобасын тҥсіндіру. Тҽжірибесіз жас ҽйел жаңа ҿмірге кіріп, жаңа қауымның ортасына келгенде, сол қауымның қадірлі, қҧрметті ҥлкендерін тануға керек. Солардың ҽрқайсысының орнын білу керек. Жаңа қауымның қадірлейтіні кім, ҧлық тҧтып, сыйлайтыны кім, жаста еркелетіп аялайтыны кім, жас келіннің бҧларды топ алдында танып, біліп алуы қажет. Ҥлкендердің алдында келіннің тҽжім қылуы – сол жаңа шарттарға кҿндім, қабыл алдым дегенінің белгісі. Екінші ҥлкен мағына: беташарда қазақ елінің жаңа тҥскен келінді келешекте ана болуға, қадірлі келін, ҥлгілі жеңге болуға ҥйретеді. Бҧл ҿлеңнен қазақ жҧртының ҽйелге жалпы кҿзқарасы білінеді. Ҽйел – ҥй ішінің, ауылдың, ағайын ортасының ҧйытқысы. Солардың жарастығы, гҥлі, берекесі. Кҥйеудің – сҥйеніші, тірегі. Дос тауып, туысқан қҧрып беретін кҿмекшісі, досы. Ҿлеңде сол міндеттер толық айтылады» 2 ,– дейді. Шынында да, беташарда дҽстҥрлі қазақ қоғамының келінге қойылатын ахлақты (моральдық) ҧстанымдары жан-жақты жырланады. Оны ҿлеңнің мазмҧндық- композициялық қҧрылымынан айқын аңғаруға болады. Тҧтастай алғанда, беташар мҽтінін екі ҥлкен бҿлімге бҿлуге болады. Оның алғашқысы, келінді жаңа тҥскен жҧртқа, сондай-ақ, жаңа туысқандарын келінге тҽптіштей таныстыру болса, екіншісі – келінге «Айт, келін-ау, айт, келін» деп, оның назарын аудара отырып, ҥгіт-насихат айту. Бҧл жердегі «айт» сҿзі «ҽй, келін-ау, ҽй, келін» деген сияқты қаратпа мағынада қолданылған. Ҿлеңнің осы қҧрылымын ескергендіктен болса керек, С.Сейфуллин оларды «беташар» жҽне «Айт келін» деп екі тақырыпқа жіктейді 3 . Шынтуайтына келгенде, бҧл бір жырдың екі бҿлігі ғана. Оны басқа зерттеушілер де тҧтас жанрлық тҥр ретінде таниды. Композициялық жағынан алғанда, осындай екі мағыналық арнада ҿріс ашатын беташар мҽтінін іштей ҧсақ тақырыпшаларға да жіктеуге болады. Оларды бет ашушының шабыт шақырып, ҿзін мадақтауы, той жасаушыны мадақтау, келінді сипаттау, кҥйеу жігіттің туысқандарын, ауыл-аймақ, жақын-жуықты атап-атап таныстыру, келінге ҥгіт-насихат айту, бата беру деп саралауға болады. Дҽстҥрлі беташарлардың барлығында, негізінен, осы қҧрылым сақталады. Мазмҧндық жағынан беташарлар бірегей болғанмен, тіл кестесі, ҿлең ҿрімі, ҧйқас ҥйлесімдері жағынан ҽр алуан болады. Ҿйткені, оны айтушылар ҿз талант қарымына қарай тҥрлендіріп жырлайды. Бет 1 Байтҧрсынов А. Аталған еңбек. 254-б. 2
3 Сейфуллин С. Аталған еңбек. 110-б. 85
ашушы ақын немесе жырау болса, ҿлеңнің кҿркемдігі де жоғары, формалық жағынан да тҥрленіп келеді. Ел жадына жағып, ауыздан-ауызға таралатыны да осы жырлар. Беташарлардың барлығы да, ең алдымен, жиналған жҧртқа қаратылып айтылатын: - Алқалаған ҽлеумет, Жҧрт жиылған бҧқара! Сҿз сҿйлемей, сабыр ет. Беташарға біз келдік, Атадан қалған бҧл ғадет 1 . немесе: Келін-келін келіп тҧр, Келіп ҥйге еніп тҧр. Қайын жҧрты халқына Иіліп сҽлем беріп тҧр 2 , – деген сияқты арнау ҿлеңнен басталады. Одан ҽрі қарай: Қолыма алдым мен қамшы, Басына жібек байлаған. Ар жағында жібектің Ақ жҧмыртқа, сары уыз, Ҧядан шығып гҥлденген, Ҧшамын деп қомданған, Ата-анадан тҽрбие, Жақсылардан ҥлгі алған. Жақсы атаның данасы, Кҿргенді жердің баласы. «Қарағым» деп ҿсірген, Ҽке менен ананың Алдында жалғыз шырағы, Бауыр еті боршасы, Ақ ботадай ойнаған, Қолындағы наршасы... 3 , – деген сияқты келінді таныстыра отырып, мадақ айтылады. Бірақ мҧнда беті ашылып отырған келінге қатысты нақты сипаттар болмайды. Тіпті, оның сҧлулығын, кҿркін, мінезін сипаттаған сҽттің ҿзінде де, «Айырған алтын секілді, кҥміске меңзес ҿзіңіз», «Тал шыбықтай бҧралған», «Мойның піскен алмадай», «Шашың жібек талмадай, бетің аппақ айнадай, етің жҧмсақ 1 Тал бесіктен жер бесікке дейін. Алматы, 1996. 128-б. 2
3 Сонда. 131-б. 86
майдадай, қасың қиғаш қаламдай...» деген сияқты халық ҽдебиетінде қалыпқа айналған жалпылама теңеулермен сипатталады. Сондықтан беташар мҽтінінде нақты портрет немесе дҽлірек мінездеулер кездеспейді. Дҽстҥрлі халық беташарларындағы тҧрақты ҿлең жолдары келінге жаңа тҥскен жҧртын қайын атасы мен қайын енесінен бастап таныстыру болып табылады. Бҧл таныстырудың ҿзіндік ғҧрыптық мҽні бар. Бет ашушы ҽр адамды атап таныстырған сайын келін оған иіліп «сҽлем ету» салтын жасайды. Бҧл – қазақ ғҧрпында тек беташар кезінде ғана емес, кҥнделікті тірлікте берік сақталуы тиіс ғҧрып. Келін алғашқы таныстықтан соң ҿзі иіліп сҽлем беруге тиісті ҥлкен сыйлы адамдарды біліп, оларды кҿрген жерде оң тізесін бҥгіп, қолын қусыра сҽлем етуі қажет. Сондықтан беташар елдің ең сыйлы адамдарын, етжақын ҥлкен туыстарды таныстырудан басталады. Таныстыру барысында оның жақын-жуықтығын айта отырып, атақ-абыройы мен бедел-даңқын қоса таныстырады. Ордаға салса, олжа алған, Омырауға салса, тҿске алған, Онан да байлық ҿткен жоқ. ...Ана отырған атасы – Қара бір жердің жотасы 1 , – деп, оның бары мен байлығын айта келіп, келінге кҿрімдік сҧрайды. Дегенмен, бҧл таныстыруларда да нақты сол адамға қатысты ерекше сипаттар аз болады. Ҽр ҿлеңде ҽртҥрлі сҿз ҿрнегімен келгенмен де, қайын ата, қайын енеден басталатын туыстарды таныстырудың реті мен мазмҧны біркелкі қалыпта болады. Сол сияқты таныстырулардың ішінде: Ана тҧрған қайнағаң, Жанған оттай жайнаған. Ішпей-жемей байыған, Етігін таспаменен қайыған... Бес таба нанға тоймаған. Ҥйде тҧрса, тынышы жоқ, Етігінің қонышы жоқ... 2 , – деген сияқты ҽзіл-оспақ тҥрінде келетін ҿлең жолдары да аз болмайды. Олардың ішінде қатігез бишікешке, сараң байға, таз кісіге, дҥниеқорға, ҿтірікші-суайтқа арналған сатиралық тҥрдегі шумақтар да жиі кездеседі. Оның бір ҥлгісі мынадай: Даладан отын тасыған Орақпен бҧтын қасыған. 1 Тал бесіктен жер бесікке дейін. Алматы, 1996. 109-б. 2
87
Насыбай атып тҥкірген, Аузы боқтай сасыған... Қапы қалған ақылдан, Бҧрынғы ҿткен нақылдан Дҥниеқорға бір сҽлем! 1 Мҧның ҿзі ғҧрыптық фольклордың моральдық нормалар шеңберінен шығып, ащы ҽжуаға, сатираға да бара алатындығын кҿрсетеді. Жалпы, мҧндай ҽжуалар рҽсімдік кҥлкімен астасып жатады. Онда келеке ететін қылықтың аталмыш адамда болмауы да мҥмкін, бет ашушы кҥлкі туғызу мақсатында ҿзімен замандас, қҧрдас немесе нағашы, жезде болып келетін адамдарды ҽжуа найзасына іліп кетуі де кҽдік. Мҧндайда ашу шақырып, жанжал шығаруға жол жоқ. Той ҥстіндегі ретімен айтылған ҽзілге қалай да шыдау қажет. Беташарды той жырының басқа жанрлық тҥрлерімен ерекшелейтін басты сипат – оның орындалу мҽнерінде. Ол келінді жҧртқа таныстыру жҽне жаңа жҧртты келінге таныстыру мақсатын кҿздеп айтылады. Сондықтан оның мазмҧндық қҧрылымын ҥш-тҿрт жікке бҿліп қарастыруға болады. Оның біріншісі – келіннің келбетін сипаттау, екіншіден, келіннің жаңа туыстарын санамалап таныстыру, ҥшінші – келінге ҿсиет айту, тҿртіншіден, келінге бата беру. Оның тҥр ерекшелігі мен кҿркемдік сипаты да осы мақсат ҥдесіне қарай қалыптасқан. Алғашқы келінді сипаттау кезінде бет ашушы оның келбетін ай мен кҥнге, жҧлдызға балап, ҽсірелей мадақтайды. Бҧл орайда небір баламалар, теңеулер мен эпитеттер, айшықты сҿз қолданыстары кҿрініс береді. Бірақ оның бҽрі фольклорлық дҽстҥрлі айшықтаулар шеңберінен шықпайды. Келіннің ата-енесін, қайнағалары мен қайындарын, абысындары мен қайын сіңлілерін таныстырудан да осы сипаттарды кҿреміз. Тіпті, олардың ішінде тҧрақты формулаға айналып кеткен жолдар да жеткілікті. Мҽселен: «Анау бір тҧрған атасы – қара бір жердің жотасы», «Анау бір тҧрған енесі – қара бір жердің кемесі», «Ана тҧрған қайнаға, қайнаға жҥрер пайдаға» деген тіркестер барлық беташарларда қайталанады. Немесе «айт келін-ау, айт келін» деп басталатын тіркестер – дҽстҥрлі беташардың формулалары. Мҧның барлығы айналып келгенде, ғҧрыптық фольклорға тҽн заңдылық. Мҧнда фольклордың поэтикалық ҽлемін ғҧрыптық дҥниетаным анықтайды. Жалпы, фольклордағы адам сипаты – сол қоғамдағы ҧстанымдардың жиынтығы. Ондағы келіннің, кҥйеу жігіттің, ата-ана, аға- жеңге, қайын, балдыз деген сияқты ҽрбір адамның орны дҽстҥрлі дҥниетаным бойынша фольклорлық дҽстҥр шеңберінде алдын ала белгіленіп қойған. Жыршылар сол межеден аспайды. Ал там-тҧмдап енетін жаңалықтар дҽстҥр арнасын тҥбегейлі ҿзгерте алмайды. Бҧдан, ҽрине, беташарлардың барлығы бір қалыптағы туындылар деуге келмейді. Беташарларға тҽн ҿзіндік басты сипаттардың бірі ретінде ондағы сипаттаулардың, адам келбеті мен мінезін бейнелеуге байланысты кҿркемдік 1 Сейфуллин С. Шығармалар. Алматы, 1964. 6-т. 124-б. 88
тҽсілдердің кҿбірек кездесетінін айтуға болады. Сонымен қоса, беташарда ҥгіт-насихат, дҽстҥрлі қоғамның ҧстанымдарын, ахлахтық (моральдық) қағидаларын тҽптіштей тҥсіндіру басым. Оның кҿркемдік сипаттары да осы арнадан ҿріс ашады. Қалай дегенде де, беташар – той жырларының ішіндегі мазмҧндық жағынан ғибратты, ҿлең кестесі жағынан кҿркем жанрлық тҥрлердің бірі. жүктеу/скачать 3,82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|