Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
ЗАТ ЕСІМНІҢ ЛЕКСИКА-ГРАММАТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
| ЗАТ ЕСІМНІҢ ЛЕКСИКА-ГРАММАТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
Зат есімдердің қай-қайсысы болсын заттык уғымды білдіретіндіктен, олар, негізінен алғанда, біркелкі. бол- ^ндарымен іштей нақтылық және абстрактілік, жалпы- және жалқылық, даралықжәне жіІнаКтшшк, >кеке- және топтық сияқты семантнкалық категорияларіьі 119 қамтиды. Мысалы, ағаш, су, шөп, сүт, темір, шу- 135 берек тәрізді сөздер, әдетте, көзбен көріп, қолмен ұстаг тануға боларлықтан нақтылы, деректі заттармен байла нысты ұғымдарды білдірсе, ақыл, сана, ой, ықпал, эсер жақсылық, адамгершілік, кіріс, зулымдық, пікір секілд сөздер ойлау, топшылау кабілеттері арқылы танылатыі абстракті (дерексіз) заттармен байланысты ұғымдарды білдіреді. Әрнне, дерексіз (абстракт) заттық үғымдар дың аттары деректі заттык ұғымдардан кейін шыққаи да және сол нақтылы уғымдардың негізінде туған. Өйт- кеиі, мысалы, кісілік, балалың деген дерексіз үғымдар да, олардын аттары да әуелгі кісі, бала деген деректі үғымдардан, атаулардан туған. Бірақ конкретті ұғым- нан абстракт ұғымнын тууы бірден-бір ғана жол болма- ған. Конкретті ұғымдардан абстракт ұғымдар туа бе- ретіні сияқты, адамның ойлау кабілеті дами келе, кері- сінше, абстракт ұғымдардан конкретті ұғымдар да туа беретін болған. Осыған сәйкес, конкретті зат есімдерден абстракті зат есімдер де, керісінше, абстракт зат есім- дерден конкретті зат есімдер де жасала береді. Осы се бептен қазіргі тілдегі абстракті ұғымдарды білдіреті) көп сөздердің мағыналары конкретті ұғымдармен түйі сіп те отырады. Сонымен қатар, тілде бастапкы ақича' нәрсенің атынан туғанымен, одан мүлдем қол үзіп, чіпт алыстап кеткен абстракті үғымдарды білдіретін сөзде( де көп. Сол сияқты, керісінше, бастапқы абстракт үғым дардан туғанымен, мағына жағынан тіпті конкреттенн кеткен сөздер де көп. Сөйтіп, сөз мағынасының конкрет тену я абстрактану (деректену я дерексіздену) дәреже сі әр килы және әр түрлі болады. Бүған оқу, оқуиіы оқушылық, журіс, куубылыс, қубылмалылық, білім, бі лімдік, уйым, уйымиіылдық, басқару, басқаруиіылың тә різді зат есімдер толық айғақ бола алады. Зат есімдердін ішінде даралау және жинақтау үғы мын білдіру қабілеті де жоқ емес. Мысалы: ңурт, к,У мырсқа, апа, қарындас, төсек, орын, иіөп, шалам тәрізд дара сөздер белгілі-белгілі заттардың аты болса, қурт қумырсқа, апа-қарындас, төсек-орын, шөп-иіалам сияк ты кос сөздер белгілі бір үғымдарды жийактап, олар- дың топ-тобының атын білдіреді. Қерісінше, мая-маЯ қора-қора, жал-жал, сала-сала, тау-тау, төбе-төбе, то- рам-тарам, тал-тал сияқты қос сөздер бөлу я дарала) үғымын білдіреді. 136 Зат есімдерді іштей, семантикасының өзара орайлас, астас болуларына қарай, әлденеше топқа бөлуге болады. Мысалы, семантикалық ерекшеліктеріне қарай, зат есім- дерді іштей мал атаулары, өсімдік атаулары, қүрт-кү- “мырсқа атаулары, қора-копсы және үй мүліктерінің атаулары, коғамдык түрмыстыц, саяси-әлеуметтік сала- сында қолданылатын атаулар деген сияқты неше алуан топқа жіктеуге әбден болады. Бірақ ондай тек семанти- калық кана ерекшеліктері бар, ез алдына грамматика- лык ерекшеліктері жок есімдер лексикология үшін аса манызды тексеру объектісі болғанымен, грамматика үшін, арнайы сөз етерліктей зерттеу объектісі бола ал- майды. Дегенмен, зат есімнің ішінде өздеріне тән семантика- лық және грамматикалық ерекшеліктері бар кейбір топ- тар да жок емес. Ондай, семантикалық және граммати- калық ерекшеліктері бар топтарға: адамзат (кімдік) жә- не ғаламзат (нелік) есімдерін жалкы есімдерді, көп- тік мәнді есімдерді, эмоциялы-экспресснвтік зат есім- дерді, көмекші есімдерді жатқызуға болады. жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|