Айтбайұлы тілғ¥мырлар іп кітап павлодар 2010 1

Ө. 
Айтбайұлы
ТІЛҒ¥МЫРЛАР
ІП КІТАП
Павлодар
2010
1

УДК 811.512.122 
ББК 81.2Каз 
А 32
Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 20 жылдығына арналады
А йгбайүлы   Ө. 
Тілғұмырлар.  -   Павлодар:  С.Торайғыров 
А 32  атындағы Павлодар мемлекеттік университеті, 2010. —
 180 б.
І8ВЫ 978-601-238-101-6
Кітапта қазақ терминологиясының атасы атанған А. Байтұрсынов 
пен  Қ.Жұбанов,  тіл тарландары  I.  Кеңесбаев,  М.  Балақаев  және тіл 
мәртебесін  биіюсе  көтерген  көптеген  ғалымдардың педагоггік  және 
қоғамдық қызметі туралы жан-жақты баяндалған.
Сондай-ақ мұнда өз кезінде қазақ тілінің мемлекетгік мәртебесін 
айқындаған  С.  Сейфуллин,  ұлты  үшін  жаны  күйген  Ө.  Жәнібеков, 
адалдық  пен  әділеттің  жаршысы  Н.  Оңдасынов,  өлең  создің  білгірі 
3. Ахметов туралы жазылған.
Автордың 
қазақ 
тіліне 
қатысты 
тіл 
жанапшрларының, 
зертгеушілерінің  ерен  еңбектерін  корсеткен  құнды  мақалаларының 
орны ерекше.
Г  '
— ............... ..  .  .  я 
УДК 811.512.122
I 
С.Тзрайғыроз 
ББК 81.2Каз
©  АйтбайүлыӨ.
Құрастырушы А.Ж.Құдабаев 
С. Торайғыров атынд. ПМУ, 2010

ҚАЗАҚ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫНЫҢ АТАСЫ
Қазақ  әдебиеті  тарихында  ұлы  Абайдьщ  орны  қандай  бол- 
са, қазақ тіл білімі мен мәдениеті тарихында Ахмет Байтұрсы- 
новтың орны сондай. Елу жылдан астам уақыттан кейін ел қолы 
әрең жетіп отырған А. Байтұрсыновтың бай мұрасын жай сана- 
малап өткеннің өзінде, осынау адамның өмірдегі ғажайып ерлігі 
мен  табандылығына,  туған  халқына  деген  шексіз  перзенттік 
сұйіспеншілігіне,  асқан  білімдарлығына тәнті  болмай тұра ал- 
маймыз.
Оның  өмірбаяны,  бар  тірлік-тынысы,  ой-арманы  туған 
халқына  деген  қалтқысыз  қызметтен  тұрады.  Оның  өмірін 
сондықган  да  жеке  адамның,  жеке  бір  маманның  өмірі  деп 
қарауға  болмайды.  Ол -  халықпен  біртұтас,  қалың  бұқарамен 
тамьфлас,  ел  жүгін  белі  қайыспай  көтерген  нағыз  халық 
перзенті.
Ахмет  Байтұрсыновтың  сан-салалы  мұрасын  игеру  ісі  енді 
ғана басталды. Оның ағартушылық қызметі, ғылыми ізденістері, 
жазушылық  жалыны,  ақындық  дарыны,  аудармашылық  өнері 
және қоғам қайраткөрі ретінде ісі, т. т. толып жатқан қоғамдық 
қызметгердің қай-қайсысында да ол өзінің ошпес ізін қалдырды. 
Бұл салалар бойьшша әлі талай ізденістер, зерттеу еңбектер жа- 
зылары хақ.
А.  Байтұрсыновтың  артына  қалдырған  мазмүнды  да  бай 
мұрасына  қарағанда,  оны  әлденеше  университет  бітіргеқ 
әмбебап  білімдар  адам  деп  ойлауға  болады.  Ал,  шынында, 
ол  оз  өмірінде  екі-ақ  оқу  орнын  көрген:  Бірі  -   Торғайдағы 
екі  сыныптық  (кластық)  орыс-қазақ  училшцесі  де,  екіншісі  -  
Орынбордағы мұғалімдер дайындайтын қазақ (қырғыз) мектебі. 
М.  Әуезовтің  сөзімен  айтқанда  “Ахаңның  тәртіпті  мектеп- 
тен алған барлық оқуы осы”  болса көрек.  Ал  оның өз бетінше 
оқып, өмірден әлденеше университетке татитын білім алғанын 
артында  қалған  мол  мұрасы  айқын  танытады.  Табиғат  берген
з

зерде  оны  өз  бетінше  іздендіріп,  көптеген  өнер,  білімді  игеру- 
ге  итермелейді.  Сондай  толассыз  ізденіс  арқасында  ол  әрбір 
көзі  ашық,  сауатты  азаматтың  басына  ертелі-кеш  бір  келер 
үлкен ойға қалады. Ол -  туған халқым үшін не істей аламын, не 
беремін, қолымнан не келеді деген ой еді.
Сол бір кездегі халқының мүшкіл халін көріп күйзеліп,  оны 
өзге  жүрттармен  салыстырып,  қараңғылықтан,  надандықтан 
шығудьщ бірден-бір жолы -  оқу, білім деп табады да, өзінің бар 
күш-жігерін осы жолга жүмсайды.
Еңбек жольш  ең  әуелі  ауьш  мектебінің  бірінде  мүғалім  бо- 
лып  бастауында  осындай  сыр  бар.  Ақтөбе  уезі  Батпақты  бо- 
лысында  басталған  ағартушылық  жолы  Қостанай  өлкесінде 
жалғасады. Ол әр жерге орын ауыстыра жүріп, қазақ ауылының 
жағдайымен түбегейлі танысады. Омбыға да барады. Ол болған 
жердің бәрінде де қазақ халқының ауыр халі оның нәзік жанын 
күйзелтпей  қоймайды.  Омбы,  Ақмола,  Семей  өлкелеріндегі 
мектептерді  басқарып түрған А.Е.  Алекторовпен кездескеннен 
кейін,  оның  көзі  көп  нәрсеге  жеткендей.  Патша  саясатының 
шын  мәнін  сезіп,  жүрегі  мүздаған  ол  қараңғылық  қапасында 
жатқан туған халқын оятып, дүниеғе көзін ашқысы келеді. Сол 
жолда әлденеше әрекеттер жасайды.
Ол  1896  жыл  мен  1907  жылдар  аралығында Қарқаралыда 
мүғалімдік қызмет атқара жүріп, қалада оқып көздері ашыла 
бастаған  жастарды  және  жергілікті  жердегі  бірен-саран  са- 
налы  ойлы  азаматтарды  төңірегіне  жинайды.  Олардың  ара- 
сына ағартушылық рухын тарата бастайды.  Осының көрінісі 
ретінде ол сол кезде Россия Империялық Министрлер Советі 
председателінің  атына петиңия  (арыз-тілек)  жазып,  жолдай- 
ды. Бүл өзінің кезеңінде айрықша батыл қадам болатын. Онда 
негізінен,  қазақ  халқының  жағдайлы  өмір  сүруіне  қажетті 
деген  басты-басты  мәселелерді  тізіп  жазған:  жер  мәселесі, 
қазаққа  земство  беру,  қазақты  мүфтиге  қарату  туралы  және 
ең  бастысы  -   “Қазақ  даласында  оқу-ағарту  ісі  дүрыс  жолға
4

қойылсын, ол үшін ауыл мектептерінде балалар қазақша сау- 
ат ашатын болсын, оқу ана тілінде жүргізілсін” деген жолдар 
бар еді.
Мектептерде  оқу ана тілінде жүрггзілуі үшін бүрын болма- 
ған  тың  жол  салынуы  керек  екенін  Ахаң  өте  жақсы  түсінеді. 
Сондай үлкен жауапкершілікті  өзіне сенгендіктен де  мойнына 
альш,  әлгіндей хат жазған  болатын.  Ол хат жазумен ғана іын- 
бай,  енді  сол  қазақ  балаларының  өз  тілінде  сауат  ашуына  ар- 
нап,  түңғьпп  әліппені  жазады.  Оны  “Оқу қүралы”  деген  атпен 
1912 ж. Орынбор қаласында бастырып шығарады.
Бүған дейінгі қолданылып келген “Букварь”, “Самоучитель” 
(кейде  оны  “жазуға  үйрететін  кнеге”  деп  те  атап  келген)  де- 
гендер  қазақ  балаларының  сауатьга  орыс  графикасы  негізінде 
орысша  ашатын қүрал болатын.  1892  жылы Қазанда басылған 
“Букварь для киргизов” деген осьшдай қүралға А.Е. Алекторов 
“Әрпі  орысша,  сөздері,  текстері  таза  қазақша  (“Букварь  рус- 
ские,  фразы,  тексты  на чисто  казахском языке”) деп  анықтама
беріпті.
Соньшен  А.  Байтүрсьшовтьщ  1925  жылға  дейін  7  рет 
басылған бүл “Оқу қүралы” -  қазақ халқын төте оқу жолымен 
жаппай  сауаттандыруға  арналған  түңғьпп  әліппе  болып табы-
лады.
Осыдан көп үзамай, ол енді қазақ тілін мектепте пән ретінде 
оқытуды  жоспарлап,  оқулық  жазуға  кіріседі.  “Тіл-қүрал”  деп 
аталатын бүл оқулықтың фонетикаға (дыбыс жүйесі) арналған 
Г  бөлімі  1915  жылы  түңғьпп  рет  жарық  көреді.  Мүның  1927 
жылы  Қызылордадан  шыққан  нүсқасында  7-ші  деп  көрсеті- 
луіне  қарағанда,  бүл  оқулық  осы  екі  аралықта  осыншама  рет 
жарық көргенге үқсайды.
“Тіл-қүралдың” морфологияға (сөз жүйесі) арналған П бөлімі 
бүдан бір жыл бүрын  1914 жылы баспадан шыққан.  Ол да 1927 
жылға дейін 6 рет басылып үлгерген.

“Тіл-қүралдың”  синтаксиске  (сөйлем  жүйесі)  арналған  ІП 
бөлімі  де  көп  үзамай  жүртшылық  қолына тиеді.  Бұл  еңбек  те 
бірнеше рет басылым көрген. Мысалы Қызылорда-Ташкенттегі 
“Казгосиздаттан”  1928  жылы  басылып  шьщқан  бірінде  6-ншы 
басылым деп көрсетілген.
Ғалым тіл үйретуде бүл еңбектермен гана шектеліп қалмай, 
енді қолданбалы грамматиканы жазады.  Оны “Тіл жүмсар” де- 
ген  атпен  1928  жылы Қызылордадан шығарады.  Сондай-ақ тіл 
үйретудің  таза  методикалық  әдісін  үйрететін  “Баяншы”  деген 
кітабын да жүртшылыққа ұсынады.
Байқап  отырсақ,  бүл  тұңғыш  қазақ  лингвисі  өзінің  алдына 
жүйелі мақсат, айқын программа қойып, сол бойынша өз бетімен 
жүмыс істеген тәрізді.  Мәселен,  оның бірінші мақсаты -  қазақ 
баласының  сауатын  ашу  болса,  осыдан  барып  “Оқу  қүралы” 
пайда болды, содан кейін қазақ тілінің грамматикалық қүрамын 
ана тілінде талдап беруді мақсат етеді де,  “Тіл-қүралды” жаза- 
ды. Тілді дүрыс жүмсай білу тәртібіне байланысты ойға қалады 
да  “Тіл  жүмсарды”  ұсынады,  оқытудың  методикасын  жасау 
мақсатында “Баяншыны” береді. Кезінде әлденеше қайталанып 
басылуының  өзі  бұл  еңбектердің  зәрулігі  мен  бағасының 
қаншалықты дәрежеде болғаньш аңғартса керек.
Осы  еңбектерді  жазып,  жарыққа  шығармас  бүрын  ғалымға 
қазақ  жазуымен  түбегейлі  айналысуына  тура  келеді.  Неге 
десеңіз,  ол  кезде  пайдаланып  жүрген  араб  жазуының  көптген 
дыбыстық жүйесі  қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне  сәйкестен- 
дірілмеген  болатын.  Соның  нәтижесінде  арабша  хат  таныған 
адамның  көбі  сауаты  шамалы  боп  шығатын.  Міне,  сондықтан 
А.  Байтүрсынов  “Айқап”  журналы  мен  “Қазақ”  газеттерінің 
беттерінде  араб емлесіне  лайықтап икемделген жаңа нүсқа ту- 
ралы  жүртшылыққа түсіндіріп  мақалалар  жазады.  Ол  жасаған 
жаңа жазу үлгісі ел көңіліне бірден жетеді де, қабылданады.
Міне осы түста ғалым әрбір пәннің, әрбір ғылым саласының 
өз  жүйесі,  сол  жүйесіне  лайықты  ұғым,  түсініктері  болуы
6

тшс  екеніне  көзі  жетеді  де,  қазақ  тілшщ  терминдік  атаула- 
рын  тыңнан  жасауға  кіріседі.  Онсыз  елдің  сауатын  ашарлық, 
білімін көтерерлік оқу қүралының қандайын болса да жасаудың 
қиынға түсерін үққан жанның тек осы саладағы еңбегінің өзі-ақ 
ол туралы мақтанышпен әңгіме қозғауға негіз  болар еді.  Олай 
дейтініміз оның орасан зор еңбегі -  қазақ тіл грамматикасының 
орын-орнына  барып  түра  қалған,  басқа  көршілес  туыс  тілдер 
мамандарының күні бүгінге дейін таңдайын қақтырып жүрген, 
тамаша терминдік жүйесі еді.
Жогарыда айтылған “Айқап” журналы мен “Қазақ” газетінде 
қазақ  жазуы  жайында  жазған  мақалаларында  А.  Байтүрсынов 
қазақ үғымына әлі жат, бірақ тіліміздің ішкі жүйесін түсіндіруге
қажет кейбір сөздерді жаңаша қолдана бастайды.  Олар дыбыс,
әріп, емле, ноқат (нүкте), үтір  буьщ әліппе, сөз аяғы, белгі, сөз 
басы, дауысты дыбыстар, сүйеніш, дәйекші деген сөздер. Бүлар 
қазақ тілінде бүрыннан бар болғанмен белгілі бір ғылыми үғым 
есебінде нақты атауға иелік жасап отыруы түңғыш рет.
Қазақ  тілі  терминдерін  жасауды  осындай  алғашқы  мақала 
пікірлерінде  бастаған  А.  Байтүрсынов  өзінің  үш  бөліктен 
түратын  айтулы  еңбегі  “Тіл-қүралда”  мейлінше  дамытып, 
үластырып алып кетеді.
Оның  бүл  еңбектерде  пайдаланған  терминдері  жайын- 
да  әңгіме  қозғамас  бүрын  мына  бір  түсқа  назар  аударғымыз
келеді.  “Тіл-қүралдың”  дыбыс  жүйесін  талдайтын  бірінші
бөліміне ол алдымен алғы сөз (сөз басы) жазып кітаптың мәніқ
мақсатын  түсідіреді.  Түңғыш  рет  ауызша  сөйлеуден  жазып 
сөйлеудің маңызын ғылыми тілмен  баяндай  келе “әр жүрт ба-
ласын әуелі өз плінде оқытып, өз тілінде жазу-сызуға үиретш, 
өз  тілінің  жүйесін  білдіріп,  жолын  танытып,  балалар  әбден 
дағдыланғаннан  кейін  басқаша  оқыта  бастайды.  Біз  де  тіліміз 
бүзылмай  сақталуын  тілесек,  өзгелерше  әуелі  әз  тілімізбен 
өтініп, сонан соң басқаша оқытуға тиіспіз” деп болжауы қазіргі 
кезеңде де мәнді пікір больш түрған жоқ па?
7

Ол  қазақ  тілінің  бүдан  былайғы  жерде  негізгі  жүмыс  қүра- 
лына айналуға тиісті  сөз,  сөйлеу,  сөйлем,  буын,  дыбыс,  таңба, 
әріп,  түлға,  түбір,  жалғау,  жүрнақ,  қосымша,  тасымал  тәрізді 
тольш  жатқан  атауларды  тауьш,  орын-орнына  қойып,  қалып- 
тастырады,  әрқайсысына  нақты  қызмет  береді.  Дыбыстардьщ 
не  екенін,  оның  қүрамын,  түрлерін  анықтай  отьфып,  олардьщ, 
еҢ  алдымен  дауысты,  дауыссыз делініп,  одан  әрі  қарай жарты 
дауысты  дыбыстар,  қатаң  дыбыстар,  үяң  дыбыстар,  ымыралы 
дыбыстар,  ымырасыз  дыбыстар  деп  түр-түрге  бөлінгенін  ай- 
тып,  әрі қысқа,  әрі  нүсқа түсіндіреді.  Әрбір дыбыстың  айтылу 
ерекшелігіне,  сез  материалы  есебіндегі  іппсі,  тысқы  ажарына 
соншама  зергерлікпен  үңіліп,  әрқайсысьша  өзіне  лайықты  ат 
тауып,  шатастырмай  саралап  шығуы  нағыз  білімдарлықтың, 
тілдің небір нәзік тініне дейін үңгіп ене алатын қабілет-дарыны 
зерек  лингвистік  болмысынан  еді.  Қазақ  тілінің  дыбыстық 
жүйесін  саралауға  байланысты  туған  бүл  терминдік  үғымның 
бәрі дерлік түрақты қалыптасты, тек ымыралы, ымырасыз деген 
тәрізді  сөздердің қолданысы ғана  онша өрістей алмады.  Оның 
есесіне  жеті  септік  -   атау,  ілік,  барыс,  табыс,  жатыс,  шығыс,
көмектес  деген  терминдер  озінің  дәлдігімен  өміршеддігімен 
ерекшеленеді. 
,  ,л<- 
.н  •••.!  •
Жалпы термин жасау дағдысында А.  Байтүрсынов үстанған 
еҢ  басты  екі  принципті  анық  аңғарамыз.  Оньщ  бірі  және  ең 
негізгісі -  термин жасауда қазақ тілінің өз мүмкіндігін барьшша 
сарқа пайдалану.  Ана тілі материалын жетік білген және оның 
барлық  қыр-сырын,  өріс-өзгерісін,  дамығалы,  дараланғалы 
түрған  кауызын  аршып  алатын  ерекше  қабілеті  бар  Ахаң 
мүмкіндіктен  ескерусіз  ештеңе  қалдырмағандай.  Жаңадан 
жасалған  қай  соз,  қай  терминді  салмақтап  көрсеңіз  де  осыдан 
өзге  атау болар-ау деген нәрсе  ойымызға да келмейді.  Термин 
жасау принципінде ана тілдің ішкі қарымьшан қатты пайдалан- 
ды дегенде  де,  біз  А.  Байтүрсыновтың  өзге  озық  ел  тілдерінің 
грамматикальщ  категориялар  түзуден  тәжірибесін  жете

меңгергенін байқамай тұра алмаймыз.  Әсіресе, тілді фонетика, 
морфология, синтаксис деген дәстүрлі жүйеге бөліп қарауьгаан 
бастап, соның әрқайсының өзіндік қүрылымьга саралауда әрине 
ең алдьшен орыс тілі грамматикасының әсері жоқ емес.
Мәселен  сөздерді  түбір  сөз,  сөз,  қос  сөз,  қосалқы  соз,  деп 
түлғасьгаа қарай беске бөліп зат есім, сьга есім, сан есім, етістік, 
үстеу,  демеу,  жалғау,  одағай  мағынасына қарай тоғызға  бөліп 
саралау бәрі сол қалпында тілімізге сіңіп, қалыптасьпт кетті.
Бүл келтіріліп отырған мысалдар  “Тіл-қүралдың”  фонетика 
және  морфология  бөлімдерінен  альгаьга  отыр.  Ал,  1924  жылы 
Орьгаборда басылған “Тіл-қүральгаьга” сөйлем жүйесін (синтак- 
сиске) талдауға арналған бөлімінде орын тепкен терминдердің 
өзін өз алдына жеке-дара зерттеуге түрарлық. Мүнда ол сөйлем 
мүшелерін соншама бір көрегендікпен саралайды. Алдымен оны 
түрлаулы және түрлаусыз деп екіге бөліп алады да, олардың әр
қайсысына жеке-жеке тоқталады.
Жоғарыда  әңгіме  болғандай,  оның  термин  жасау  ісінде 
ең алдымен қазақ тілінің өз мүмкіндігіне көбірек  сүйенгенін 
байқаймыз.  Ол  жасаған терминдердің  бәрі  дерлік  ана тілдің 
өз  байлығы,  өз  сөздері.  Ал  соны  іске  жарату  барысьгада 
әртүрлі  амалдар  қолданылған.  Ол  әуелі  заттық,  атаулық 
үғымын  берерлік  сөздерді  іріктейді.  Әріп,  сөз,  сөйлем  деп, 
оларға терминдік қызмет жүктейді. Кейде сөздерді тіркестіре 
қолдану  арқылы  терминдер  жасайды  (түбір  сөз,  туын- 
ды  сөз,  сүраулы  сөйлем,  түрлаулы  мүше),  сондай-ақ  түрлі 
қосымшалар  көмегін  пайдалана  отырып,  сан  алуан  термин- 
дер  жасайды  (бастауыш,  баяндауыш,  анықтауыш,  болымды, 
болымсыз,  жалаң,  жайылма,  үстеу,  одағай,  шылау,  есімдік,
етістік, т.т.).
Бүл терминдердің біразы орыс тілінің ықпалымен жасалған 
деген  сылтаумен  өзгерткісі,  қолданыстан  шығарып  тастағысы 
келгендердің болғанын да білеміз.  Бірақ бүл әрекеттен епггеңе 
шьпсдіады. Қайта бүдан артық үлгіні қанша әрекет еткенмен жа-

саи алмайтындарына көздері жетіп, елдің бәрі А. Байтұрсынов 
терминдерін негізге алды. Күні бүгінге дейін мектеп пен жоғары 
оқу  орындарында  пайдаланылып  келе  жатқан  оқулықтардағы 
терминдік жүйе түгелімен Ахаң есімімен байланысты.
Сонымен  бірге  өзінің  ертелі-кеш  жазған  мақалалары  мен 
“Тіл-қүрал”, “Тіл-жүмсар” тәрізді еңбектерінде көздесетін про- 
грамма, фонетика, морфология, синтаксис, синод, дума, школа, 
председатель, министерство, петиция сияқты сөздерге қарағанда 
ол  реті  келген  жерде  (әсіресе,  орыс  тілінің)  сөз  қорындағы
пайдаланудан
здік қүрамьгаа
II
қатарына  қосылған  оқу,  білім,  мектеп,  кітап,  өнер  т.б.  толып
терминдік материал есебінде жиі
даланып отырады
үлпсі
жоғалтқан жоқ.  Әсіресе тілдің
қатпар-қыртысың,  бар  амал-тәсілін  сарқа  пайдалана  білуде 
А.  Байтүрсынов  үлгісі  таптырмайтын  өнеге.  Осы  қысқаша
терминологиясының
салған А. Байтүрсынов деп түйін жасауға өбден болг
Оның  сан  қырлы  талантъшың  біз  бүгін  бір  ғана  саласын 
баяндауға  тырыстық.  Ахаңның  ақындық,  аудармашылық 
қайраткерлік  қызметі,  журналистік  таланты,  әсіресе  әдебиет- 
тану  ғылымы  терминдерін  жасаушы  ірі  маман  есебіндегі
еңбектерін  зерттеп,  баяндап  беру  —  келесі  кезекте  түрған 
міндет.
10

¥ С Т А З   Ж Ә Н Е   Ө Н Е Г Е
Қазақ халқы жалпы архив жинау ісін дағдыға айналдырмаған 
ел Соған қарамастан, өзімізде де, өзге шетелдерде де халықтьщ 
тарихына, мәдениетіне, әдебиетіне, өнеріне т.б. кәсіп, тіршілік 
жоралғысына  қатысты  дүниелердің  сақтала  бергені  қандай 
олжа! Осьщан ойғатүседі, 1988 жылы күз айьщца сапардың сәті 
түсіп, осы жазба авторының Америка Қүрама Штаттарына барьш 
қайтуына тура келді. Бір күні Мадисон қаласындағы универси- 
тетке  соғып,  оның кітапхана қорымен таныстық.  Таңқаларлық 
жағдайға  тап  болдық:  әлгі  кітапханада  қазақ  мәдениетінің, 
ғылымының, өнерінің бүрынғы, қазіргі өкілдерінің бар дүниесі 
тізіліп  түр.  Өзімізде  жоқтың  бәрі  осында.  Компьютер  арқылы 
бар  сүрағымызға  жауап  алдық.  Әл-Фарабиден  М.Шахановқа 
дейін  түгел  жинақталған  Бір  мезгілде  көзімізге  оттай  басы- 
лып,  Ахмет  Байтүрсынүлы  туралы  мағлүматтар  жетті.  Жеті 
қат жер  астына кеткен әйгілі “Қазақ” газетінің топтамасы сон- 
да.  Біз  оның  бірнеше  санын  көшірме  жасап  ала  келген  едік. 
Бүл да өзінше  бір  мүражайлық  ескерткіш ретінде  “Қазақ тілі”
қоғамында сақтаулы.
Ахаңның да көп дүниесі көңілде жатталып,  көкейде түйіліп
қалған  ғой.  Соның  бәрі  кейін  шығып  жатыр.  Мүның  үстіне, 
ата мүрасын індете іздеп, көп шындықтың бетін ашуға атсалы- 
сып жүрген  жастар /Ғ.  Әнесов,  А.  Мектепов/ әкелген деректер 
бар. Жиналып келгенде, Ахметгану ғылымының негізін кешегі 
Мүхтар Әуезов,  С.  Сейфуллин, Смағүл Сәдуақасов, Міржақып 
Дулатов  тәрізді  қазақ  мәдениетінің  тарландары  қалады  десек, 
сексен сегізден бері қарай ол толыға түсті деп толық айтуға бо- 
лады. Бүл күн өткен сайын ауқымдана бермек.
Ахмет Байтүрсьшүлы -  қазақ мәдениетінің тарихында үлкен 
бір  дәуірді  алып  жатқан  алып  түлға,  өзінің  қүдай  берген  та- 
лантын туған халқына деген сүйіспендікпен суғарып, толассыз 
еңбекпен шындаған қайсар да қаһарман ғалым. Ол қараңгылық
11

түңғиығынан  жарық  жүлдыздай  жарқырап  шығып,  айнала- 
сына  нүр,  шуақ  себумен  өткен  ағартушы.  Не  оқыту  жүйесі, 
не  өзіндік  жазуы  қалыптаса  қоймаған  халқының  қамын  жеп, 
сауатын  ашпақ  боп,  сары  масадай  ызыңдаған  үлкен  ақьга,  та- 
лантты  тілші,  шебер  аудармашы,  түркі  тілдес  халықтар  гүлға 
түтқан  түрколог,  қоғам  ісіне  араласқан  мемлекет  қайраткері. 
Бүл санамалап отырған атақ, дәреже, лауазымдардың өзінен өзі 
келмегені мәлім. Ол талмай ізденіп, тамаша туындылар берген. 
Өмірдегі өзінің басты мақсатын туған халқына қызмет ету деп 
түсінген  Ахаң  (Ахмет  Байтүрсынүлы)  -  небір  тар жол,  тайғақ 
кешулерден  өте  келе,  тамаша  еңбегімен  қазақ  халқының  ары 
мен үятына айналған Адам, Азамат.
Патша  ағзам  бүратана  елдерді  билеп-төстеудің  айла- 
шарғыларын  емін-еркін  іске  асьфып,  қазақтың  әлденеше 
ғасырға  үласқан  хандық  билік  қүрылымының  быт-шыты 
шығып,  “күшплерім  сөз  айтса,  бас  изеймін  шыбындап”  деп 
түрған қысылтаяң кезеңінде,  1873  жылы қаңтар айының соңғы 
күндерінің  бірінде,  бүрынғы  Торғай  уезі,  Тосын  болысына 
қарайтын Ақкөл жанындағы  Сартүбек деген жерде  Байтүрсын 
шаңырағында дүниеге  келген  Ахмет тумысынан  зейінді  де  зе- 
рек  бала  болып  өседі.  Өз  әкесі  Байгүрсын,  оньщ  әкесі  Шошақ 
Үмбетей  еліндегі  көзі  ашық,  көкірегі  ояу,  пікірін  ашық  та 
айқын  айта  білетін  өте  батыл  адам  болғанға  үқсайды.  Әуелі 
Шошақ,  кейін  Байтүрсын  балаларын  араб  елдері  мәдениетіне 
сусындатқысы  келген.  Ирақ  Түркияға  жіберіп  те  оқытуды 
ойлаған. Бірақ... 
> 
' 
в 
! 
|
Қара халықты қорлағанын тоқтатпағанына күйініп, ояз Яков- 
лев  дегеннің  басын  жарғаны  үшін  әкесі  Ақтас  және  Собалақ 
дейтін  екі  інісімен бірге  25  жылға итжеккенге  айдалып кетеді. 
Байтүрсын  өздеріне  тергеу  жасалып,  сот  болған  кезде  тіл 
білмеудің  зардабын  әбден  тартады.  Сондықтан  да  олар  айда- 
лып бара жатқан сәтінде үміт етері Ахметке: “Балам, сауатсыз- 
дықтан жоғарғы үкіметке шағымдана да алмадық. Олай еткенде
12

жайымызды түсініп,  мына кесімді  жазасьга  азайтар  ма  еді,  кім 
білсін. Сол себептерден айтарым: аш-жалаңаш бол, қорлық көр, 
бәрібір  оқы,  балам.  Тым  болмаса,  артымда  маған  хат  жазып 
түратьга  халге  жет”,  -  деп  өсиет  айтқанын  қайсыбір  қариялар 
бертінге дейін аңыз ғып айтьпі жүріпті.
Бүл кезде Ахмет 12-13 жас шамасында екен. Естияр баланың 
көз алдында болған бүл сурет оның жадында мәңгілікке қалып 
қояды.  Ол  әке  өтінішін  серт  ретінде  қабылдап,  жас  та  болса, 
іпггей байлам жасагандай болады.  Мүны біз  1911  жылы Орын- 
борда  жарық  көрген  топтамасынан  алынған  —
  1904  жылы  Се- 
мей түрмесінде отырғанда жазылған “Анама хат” деп аталатын
ө л еңінен байқаймыз:
... Оқ тиіп -  он үшімде ой түсіріп,
Бітпеген жүрегімде бар бір жарам.
Алданып тамағыма, оны үмытсам,
Болғандай жегенімнің бәрі харам.
Адамнан туып, адам ісін етпей,
¥ялмай, не бетіммен көрге барам?!
Оқуды  арман  еткен  зерделі  жасты  әкесінің  інісі  Ерғазы 
Торғайдағы  екі  сыныптық  (кластық)  орыс-қазақ  мектебіне 
береді.  Ахаң  мүны  үздік  бітірісімен,  әрі  қарай  талаптанып, 
керуеншілерге ілесіп барьш, Орынбор қаласындағы мүғалімдер 
даярлайтын  қьфғыз  (қазақ)  мектебіне  түсіп