Айтбайұлы тілғ¥мырлар іп кітап павлодар 2010 1
жүктеу/скачать 12,12 Mb. Pdf көрінісі
|
36 летенінің 4 саны жарық көрді. Бұл төртеуінде жария болған 17 зерттеу мақаланың 7-8-і, яғни тең жартысы термин мәселесіне бағышталған. Емле, әліппе, әріп жөніндеғі мақала-лардың өзінде термин сөзғе соқпай кететіні жоқ. Бюллетеньнің І-санывда терминолоғия мен орфоғрафияға қатысты бірнеше материал басылған. Олардың қайсыбірінің қазақша-орысша нұсқасы қатар беріледі де, қайсыбіреуі ана тілінде ғана жарияланған. Біздіңше, мұның мьшадай себептері болған тәрізді. Біріншіден, саяси мәні ерекше сауаттылық әлемінде жасальш жатқан мұңдай шаралардьщ деңғейін бұкілодақтық дәрежеғе көтеру болса, екіншіден, айтулы ғұламалардың, партия-кеңес қызметкерлерінің және оқу- ағарту ісіндеғі мамандардың мағлұматыньщ кеңеюіне жол ашу. Қалайда, сол кезеңнің өресінен қарағанда, материалдар- дың осындай тәртіппен берілуі өзін-өзі ақтады деп білеміз. Мәселен, осы алғашқы санының өзінде “Қазақ әдебиет тілінің терминдері туралы” /Термины казахского литературного язы- ка/ деген атпен мақала екі тілде берілсе, “К пересмотру ка- захской орфографии” мақаласы орысша жариялаиған. Бұл аталған дүниелердің авторы - Қ. Жұбанов. Ал “Теріс жазу- ға емле себепші болмасын” /К. Беғалинүлы/, “Қосар ма, дара ма?”/Жүбанүлы Қүдайберген/ және “Қазақ тілінің емлесі мен әліппесіне кіргізілетін өзгерістердің жобасы” дейтін матери- алдар қазақша басыльшты. 2-санында “Терминдердің спецификасы жөнінде”/ “О спец- ифике слов-терминов”/, “Қазақ тілі орфографиясы мен алфа- витіңдегі өзгерістер жөнінде жоба”/ “Проект изменений орфо- графии и алфавита казахского языка”/ сияқты орыс тіліндегі мақалалар, сондай-ақ қазақ тілінде жазылган “Математика терминдері жөнінде”, “Физика терминдері жайынан” төрізді мақалалар басылған. 3-санында 2-санда жарияланған “О специфике слов- терминов” деғен мақаланың қазақшасын беріпті. Соған 37 қоса Дүнген орфографиясы женінде Цунвазаның жобасы басылған. Бюллетеннің соңғы 4-санындағы материалдар тек қана қазақша. Олар мыналар: “Қазақ тілінің емлесін өзгерту жайы” /Қ.Жүбанов/, “Емле, әліппені өзгерту, дүрыстау жөніндегі Жоба”/ Аманжолүлы Сәрсен/, “Әріп, 'емле, термин мәселе- леріндегі негізгі таяныш-тірегіміз не болуы жөн?” /Басымүлы Қажым/, “Терминдер туралы”. Сонда бюллетеннің төрт санында жарияланған ғылыми мақалалардың термин мәселесін тікелей сөз ететіні соның жеті-сегізі. Басқалары терминді орфография мен алфавит- ке байланысты — әңгіме етеді. Алайда сөзіміздің басын- да ескерткеніміздей, осы мақалалардың өзінде-ақ көптеген мәселелердің басы ашылып, жазуымызда жүйе бола баста- ды. Көптеген термин сөздерді ретке келтіріп оны қолдану, қабылдау, тіпті жасау принциптері айқындала түскені мәлім. Мемлекеттік терминоюгия комиссиясының бүл басылы- мында тағы бір көңіл қоюға түрарлық бір мәселе бар. Ол мы- Оның әрбір саньшда комиссияда қаралғақ талқыланған термин сөздер тізімі жарияланып отырған Бүл мәселенің дер кезінде шешім тауып, қабылдануына септігі тигізген шара деп білеміз. Бюллетеннің алғашқы санының өзінде алдымен қазақ әдеби тілінің терминологиясын жан-жақты әңгімелеп, оның жаса- лу, қалыптасу, даму және қолданылу өрісі жайында нақты мағлүмат нүсқау беріп алған соң, “Социал-экономик пәндерінің терминдері” мен “Математика терминдерінің орысша-қазақша создігі” берілгені осыны үйымдастырушы адамдардың білігін танытқандай. ^ - Ал екінші санда “Физика терминдері” мен “Ботани- ка терминдері”, үшіншісінде “Математика терминдерінің жалғасын”, төртіншісінде “Физика терминдерінің жалғасын” 38 жариялал үлгергаті. Сонда, байқап қарасақ, сол кездің өзінде- ақ біздің ғылыми мекемелер мен маман адамдар тілек- талабына сай ел мүқтажын өтейтін мәселелерді әлеумет талқысына дер кезінде салып, көпшілік назарын уақытылы ау- дара білген екен. Ендігі мақсат осы Бюллетеньде жарияланған мақалалардың ғылымң мәнін саралап, ондағы көтерілген мәселелердің салмағын таразыға салу болса керек. Мүнсыз біздің жалпы әдеби тіліміздің, оның ішінде өте бай терминологиялық лексикамыздың жасалу, қальштасу, даму жолын анықтай алмаймыз. Қ. Жүбанов “Қазақ әдебиет тілінің терминдері жайьщда” деп атаған мақаласында сол кезеңнің саяси-әлеуметтік бол- мысьша бойлап, тіл мәселесіндегі неше алуан қүбылыстарға тоқтайды. Қазан төңкерісінен кейінгі алғашқы жылдарда үлттық мәдениетіміздің айқьш бір корінісі - сауат ашу саласында әр қилы талас-тартыс, айтыстардьщ болғаны мәлім. Айтыстың дені интертерминдерге қатысты туындап жатгы. Шынында, бүл тіпті де оңай мәселе емес еді. Неге десеңіз, ол кезде айқайлатьш айтылмағанмен әрбір іс-әрекетген орыстан- дыру саясатьшың салқын салдарын керуге болатын. Осының түп негізін ерте байқаған көреген Ахаң (А. Байтүрсьгаүлы) қазақ тілінің заңцы даму жолын алдымен өзі танып-біліп, со- сын ел-жүртына білдіргісі келгентін. Сөйтіп, ол тілде болатын өзгеріс, өріс, не түрлі қүбылыстың бәрі тек ішкі заңдылыққа орай өрбуі тиіс деген түйінге келеді. Әсіресе ол қазақ тілінің ғылым мен білім әжетіне жарарлық қазынасын сарапқа салып, теңдесі жоқ терминдік жүйені жасап, қалыптастырады. Сөйтіп, ол өзінің тілге деген оң көзқарасынан таймай, үлт мәдениетінің хан тәңіріндей бо- лып, өз үлтына, өз тіліне деген үлы махабатын сөндірмеген күйі дүниеден өтті. Тілдегі, әсіресе терминжасамдағы ол үстанған бағыттың басты шарты өуелі ана тілінің бар байлығьга іске жарату болатын, шеттен келген қандай сөз, 39 қандай аталым болса да, оның тіл заңдылығын қабылдап, кіріге келуі қадағаланатын. 3 О-жылдардың екінші жартысында осы басты байламға күрделі өзгерістер енгізілді. Ол, әсіресе, орыс тілінен және сол тіл арқылы келген интернационалдық терминдерге қатысты болды. Онда өз тіліміздің емес, әлгі кірме терминдердін өзгертілмей айтылуы мен жазылуы қатгы қадағалайды. Сөйтіп ана тіліміздің табиғи болмысынан тыс, жат заңдылық күштеп енгізілді. Термин жасау принциптерін алғашқы жобасын жасаған проф. Қ. Жүбанов екені даусыз. Алайда осы принципті түзу барысында профессор өз еркінен тыс қатал тапсырма то- рына түсіп қалған сияқты. Өйткені қазақ тілі заңдылықтарын оір оілсе, осы адам деитін ғүламаньщ өзге тілдік кірмелерді бүлжытпай алайық, деуінде амалсыздьщ байқалады. Бүл сол кезеңнің білімпаздары амалсыз мойын үсынған шара демеске болмайды. Қазақ тілінің емле ережелері де сол баяғы Мәскеу ықпалымен жасалғаны мәлім. Бүл тілдің даму жүйесіне, сауат ашу ісіне жасалған қиянат еді. Әйтсе де Мемлекеттік терминология комиссиясы жүмы- сының айрықша болғанын атап айту парыз. Ол қүрылған ал- ғашқы күннен бастап осы тектес ең күрделі мәселелермен ай- налысып, әдеби тілдің нәрлене, қалыптаса түсуіне кең септігін тигізген талай шешім қабылдап келеді. 20-жылдардағы әлеумет өміріне, соған орай ғылым мен мәдениет тарихына зер салсақ, неше алуан үғымдар мен көзқарастардьщ, қым-қиғаш талас-тартыстың болғанын да байқар едік. ; . . . Әйтсе де білімге сусаған ел жаңа өмірдің жарқын істеріне араласып, өз алфавитін түзіп, өз жазуын жолға қоюға кірісті. Сөйтіп, қазақ халқының тарихында бүрын-соңды болып көр- меғен жаңальщтар мен оны білдіретін жаңа үғым, түсінік, қүбылыстардың бәрін тіл фактілерімен деректеп отырарлық термин сөздер қалыптаса бастады. Оқу, білім, өнер, ғылым, 40 мәдениет, экономиканьщ қаи-қаисысында да халық ұғымына тосын сөздер пайда болды. Оның әрқайсысының терминоло- гиялық жүйесін жасау үшін сауатты, білікті мамандар даярлау проблемасы түрды күн тәртібінде мамандар жетіспейтін. Алға жетектеген шаралар ретінде мыналарды айтуға бо- і: кеңселерде іс қагаздары қазақ тілінде жүргізіле бастады, қазақ тілінде шығатын газет-журналдар көбейді, қазақ мектеп- тері ашылып, онда оқылатын пәндердің бәрі ана тілінде жүр- гічіллі. Сонымен біоге казак тілі мейлінше кен канат жайған II әлеуметтік түрлі айналды. Сой- күнделікті өмірдің қай саласына қоғамдық өмір алға озған саиын мьгаа сөзді қалаи жазамыз, ана сөзді қалай қабылдаймыз деген тәрізді сұрақтар көбейіп, терминге деген ділгерлік артып, мұқтаждық молаюда. “Атаулар сөздігі (Қызылорда, 1931) осындай мүқтаждықты сәл де болса өтеу жольшдагы алғашқы әрекет еді. Бұл - Қазақстан Оқу комиссариаты Білім кеңесінің жетекшілігімен жасалған сөздік. Білім кемесі сол кездегі бірінші кезекте тұрған мәселе ретінде осы пән атауларын жинап, тез арада жүртшылыққа үсынды. Алғашқының аты алғашқы. Мүның, негізінен, кейінгі жүмыстарға аздап септігі тигенмен, жоғарыда ескерткеніміздей, кемшіліктері де аз емес. Өйткені, бүл әлі ғылым салаларынан маман адамдар даярланбай түрған шағында, сол игі іске себі тие ме деген мақсатпен жасалған сөздік еді. 1935 жылы өткен мәдениет қайраткерлерінің Бүкіл қазақстандық съезінің күн тәртібінде қаралған неғізгі мәселелердің бірі - орфография мен терминология мәселесі болды. Осы съезд қарсаңында Мемлекеттік терминоло- гия комиссиясы өзінік кеңейтілген мәжілісін өткізіп, онда 41 ғылымның әр түрлі саласына байланысты жасалып жатқан терминдер жүйесі туралы сөз қозғады. Қазақ тілінің ғылыми терминологиясын жасап, оларды рет- ке келтіруде, сондай-ақ алдағы жүмыстар бағытын айқындай түсуде бүл съездің атқарған ролі зор болды. Съезде терминоло- гия мәселесі ғылыми проблема есебінде қарастырылып, оның негізгі белгілері, ерекшеліктері анықталды. Лексиканың өзге қабаттарына қарағанда терминнің өзіне тән өзгеше қызметі, жасалу жолдары қалыптасу сырлары бар екені дәлелденіп, ғылыми принңиптері түзілді. Осының негізінде бүдан бы- лай қарай термин жасау ісі белгілі бір ғылыми жүйеге, тіл заңдылығьша сәйкес, қабылданған принциптер негізінде болды II 9 ^ ЗДГ ір к түзіліп, оның басқа да маңызды мәселелері шешімін тапты. Съезд қарсаңында жасальш, жүртшыльщ талқысьшан өткеқ сөйтіп съезд мақүлдамасын алған қазақ терминдері Қазақстан Халық Комиссарлары Кеңесінің 1935 жылғы 23 маусымдағы 812-қаулысымен бекітщді. Съездің алды-артьгада қауьфт жүргізілген осы тектес жүмыстар нәтижесі іле-шала 1936 жылы терминологиялық сөздік күйінде “Қазақ тілі терминдері” деген атпен жүрт қолына тиді. Қ. Жүбановтың жалпы редакциясымен “Қазақстан” баспасынан жарық көрген бүл сөздіктегі терминдер негізінен үш саланы /әлеуметтік-экономика, физика мен математи- ка/ қамтыған Жинақталған терминдер саны онша көп бола қоймағанмен, бүл қазақ терминологиясының сол кезеңнің талап-тілегіне орай ғылыми арнаға түсіріп, оның әлеуметгік мәні бар мәселе екенін танытқан ип іс ретінде тарихта қалды. Сөздікте үкімет қаулысымен бірге Мемлекеттік терминоло- гия комиссиясы басшылыққа алатын қазақ әдеби тілі термино- логиясынын он тармақтан түратьш принциптері берілді. Бүл қүжат терминологтер алдына мынадай талаптар қов 42 Бірінші шарт бойынша, әдеби тілдердің көбіне ортақ ре- волюция, совет, теория, практика, тенденция, медицина, хи- рургия, климат, абсолютный, конкретный т.с.с. халықаралық сипаты бар терминдерді сол түпнұсқадағы қалпынша қазақ тіліне аудармай алу; екінші шарт бойынша, әдеби тілдер тәжірибесінде аударылып алынып жүрген производство, труд, деньги, корень, стебелъ, мышцы, деление, умножение тәрізді халықаралық терминдерді аудару керек. Ал сосло- вие, состав, клетка, слет сияқты қазақ тілінде баламасы жоқ немесе терминнің қазақша нүсқасы бастапқы мағынадан ауытқитьга болса, онда оны аудармай алған жөн, делінеді. Үшіншідеқ әр түрлі ғылым салаларьгаа ортақ терминдер бо- луы мүмкін Мысалы, материя термині философия мен физи- када, ту бір термині математика, ботаника және лингвистика- да ,реакция термині химия, биология және саяси үғым есебінде, экскурсия сөзі оқу-ағарту ісі мен физиология ғылымында көздеседі. Бүларды сол бірыңғай түрде қалыптастыру керек. Төртіншіден, әрқилы жағдайда әр алуан мағынаны білдіретін мануфактура (тарихи-экономикалық және товар- тану мағьгаасьгада), продукт (өндіріс өнімі және азық-түлік мағынасында) сияқтылар бір пәнде термин ретінде алынсын да, екіншіде жай сөз ретінде аударылсьш. Бесіншідеқ хальщаралық терминдер орысшада қалай алын- са, қазақшада да солай алынады. Егер ол сөздерді таңбалайтьга кейбір әріптер жетіспесе, қазақ алфавитінің бар мүмкіндігі пай- даланылатын болсын Алтьгашы тармақ бойынша, аударуға келетін терминдерді аударғанда оиьга ғылыми мәні дәл оерілуін қадағалау қажет. Аудару кезінде қазақ тілінің грамматикалық ерекшеліктері қатаң сақталуы тиіс. Береміс - передача, көпбурышты - много- угольник, тәжірибе - практика тәрізді терминдерді түсініксіз ететін жасанды сөзжасамға үйір болмаған жөн. 43 Жетішпі тармақта былай деп көрсетіледі. Есім және есімденген етістік түріндегі халықаралық (интернационал) терминдер сол түрінде альпісын. Ал -изация, -ификация, -ация жұрнақтарымен келетін машинизация, электрофикация, объек- тивация сөздеріне қазақ жүрнақтары жалғанып алынсын (ма- шиналандыру, электрлендіру, объективтендіру). Ал -ский, -ный жалғаулары арқылы жасалған анықтауыш сын есімдер қазақшасында қысқартылып попупяр кітап (попу- лярная книга), абсолют шама (абсолютная величина), буржу- аз идеология (буржуазная идеология), экстенсив шаруашылъщ (экстенсивное хозяйство), дифференциал теңгерме (дифферен- циальное уровнение) түрінде алынуға тиіс. Сондай-ақ түбір сөздің к дыбысы ч-ға айналып -ский жүрнағымен келетін сын есімдер жалғауы қазақшасында қысқартылып, электршам (электрическая лампа), физика география (физическая геогра- фия) т.б. түрінде берілсін Изолировать ”, “машинизироватъ ” тәрізді есімнен болған гік формалар қазақ тілінің жүрнақтары арқылы изоляция- машиналандыру деп аталсын ^егізінші тармақта халықаралық терминология тәжірибе- ,е қолданылып жүрген кейбір -ист, -изм тәрізді суффикстер контр- тәрізді сөз алды префикстерінің тілінде баламасы II қабылдансын, басқа қосымшалар, II түрінде алу қысқарған сөздер жаиы әңгіме ды, авто, аэро, авиа т.б. қазақ сөздерімен біріктіріп, автожол, автоқатынас, авиашана т.т. деп алынсын делінген Осы күнге дейін қазақша аудармасы беріліп келген диктатура, револю- ция, совет, теория, практика, контрреволюция, милитаризм тәрізді т.б. терминдер бүдан былай қарай аударылмай, бәрі сол халықаралық қолданыстары қалпынша алынуы тиіс. 44 Оныншы тармақта өте маңызды мәселеге мән беріледі. Атап айтқанда, Қазан төңкерісінен бері, әсіресе орыс тілінің сөз жасау тәжірибесінде қолданылып келе жатқан біріккен күрделі сөздер мәселесі әңгіме болады. Саяси экономия (политэкономия), ауатком (райисполком), т.б. тәрізді жаңа тіркесім терминдер қазақ тілі заңдылығына орай жасалып, Мемтерминком бекіткен соң қолданысқа ендірілсін. Міне, ең алғаш түзіліп, басшылыққа үсынылған терминжа- V / сам принциптерінен өзіндік сипаты осьгадаи жетістіктермен қатар, кейбір кемшіліктерінің болғанын да жасырудың қажеті жоқ. Мәселен, кейбір халықаралық терминдер мен советизмдері сөз еткенде қайсыбір жүйесіздіктер көзге түседі. Онъщ бер жағьщца, терминжасам процесіндегі қазақ тілінің өз мүмкіндігі жан-жақты ашылып айтылмайды. Сондай-ақ аударылсын де- ген сөздердің біразьга аударудың керегі жоқтыгы, ал түпнүсқа- дағы күйінде берілсін дейтін сөздердің қайсыбірінің тамаша баламасы бар екені көрінеді. Қысқасы, күні кешеге дейін бүл істе орыста қалай болса, солай алу керек деген пиғыл үстем больга келді. Соған қарамастан осындағы көрсетілген принцип алдағы терминжасам процесіне қызмет еткен қүжат еді. Бүл принциптер күні кешеге дейін қаймағы бүзылмай емле ережелеріне де енгізілді, барлық сөзжасам мен терминжасам процесінде қолданылып келді. Терминжасам принциптері тура- лы сөз қозғағанда, біз А.Н. Самойловичтін, Н. Сауранбаевтьщ, Қ. Шәріповтьщ, М. Балақаевтың, С. Бәйішевтің есімдерін еске аламыз. Бүлардың да терминжасам процесіндегі үстанған негіз- гі бағыты интернационалдық терминдерді және орыс тілінің атау сөздерін өзгертпей, сол қалпында қабылдау дегенге саяды. Ахаң, Қүдекеңдер тәрізді үлы түлғалар тастап кеткен ғажайып мүра жалғасын таппай қалған жоқ. Өмір сүранысына өзінше жауап беруғе тырысқан зерттеулерден қарасы қазір 45 баршылық. Солардың қайсыбір тұстарына да тоқтала кеткенді жөн көріп жүрміз. 50-жылдардағы баспасөз материалдарын қарап отырсақ, термин жасау ісінде кезеңіне лайықты аздаған өзгешіліктер кездеседі. Көптеген интертерминдердің қазақша баламасын (I. Жарылғапов, Ә. Сатыбалдиев, Р. Бердібаев) тауып, қолда- нысқа енгізе бастаған жандар болған. Бірақ мүндай бірен- саран әрекеттер кең өріс ала алған жоқ. Қазақ сөзін осылайша терминдендіру әрекеті 70-жылдарға дейін созылып келді. Терминдердің жалпы халықтық сипат ала бастаған түсы кейінгі 15 жыл шамасы. Әсіресе қайта қүру кезеңі көптеген сөздеріміздің терминдік қызметін жандандырьш, қаласы бүзылмай сіресіп түрған кірме сөздерді тіл зандылығына сәйкестендіріп қабылдау бағыты қайта жанданды. Термин жа- сау проңесінде әр алуан үлгілер өріс ала бастады. Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебені иеленіп, ол Тіл туралы Заң мен Консти- туцияда заңдастырылуьша орай термин шаруашылығындағы коптеген кемшіліктерді түзеу мүмкіндігі туды. Әсіресе термин- жасам принциптерінен осы уақытқа дейінгі орын алып келген қайсыбір қисьшсыз шарттарды қайта қарау қажеттігі көрінді. Кезеңнің сүранысын дәл аңғарған ғальшның бірі - акаде- мик Ә.Т. Қайдаров. Ол “Қазақ тілі терминологиясына жаңаша қөзқарас” деген мақаласында казіргі жағдайды баяндай келе, өзіндік екі принципті үсынады. Сонау 35 жылдан бергі аралықта терминжасам принщштеріне азды-көпті көңіл бөлген бірен- саран авторлар болмаса, ауыз толтырып айтарлық еңбек кез- десе бермейді. Сондықтан проф. Ә.Қайдаров үсынып отырған бүл принциптерге көңіл бөліңкіреген жөн сияқты. Олардьщ қысқаша мазмүны мынадай: 1. Мемлекеттік тіл тірегі - терминологияға мемлекеттік қамқорлық; 2. Терминжасам ісінде көрініс беріп жатқан бүқаралық үрдістің жақсы үлгілерін орнықтыру; 46 3. Байырғы лексикалық байлығымызды сарқа пайдалану; 4. Туысқан түркі тілдері тәжірибесін іске қосу; 5. Интернационалдық терминдерді қазақ тілінің фономор- фологиялық ерекшеліктеріне икемдеп алу; 6. Орыс тілінен /жалпы славян тілдерінен/ енген терминдік атауларды мүмкіндік болғанша қазақшаға аударып қолдану, аударуга келмейтіндерін қазақ тілінің фономорфологиялық ерекшеліктеріне үйлестіре қабылдау; 7. Салалық күрделі терминдер мен атауларды қазақ тілінің өз негізінде алғашқы әріптері мен буындары бойынша қысқартьга пайдалануды заңдастыру; 8. Көп жылғы тәжірибе арқылы қалыптасқан дәстүр мен шарттыльщ заңдылығын мойьгадау; 9. Лексикалық байлығымызды салалық жүйе бойынша жіктеп, саралап пайдалану; 10. Тіліміздегі үлттық және интернационалдық термин атаулардьщ сандық, сапалық салмағын табиғи қалпьгада сақтаудың жолдарын іздестіру; 11. Терминдер мен атаулардың емлесін тіл заңьгаа, жазу дәстүріне сәйкес реттеу; Әрине, бүл көрсетіліп отырған принциптер ешбір пікір-талас тудьфмайтын қағидалық дүние емес деп ойлаймыз. Сондықтан біз де бүл принцип туралы ойымызды түйіндемекпіз. Біздің ойымызша, ең негізгілері деп 3,4, 5, 6, 7, 8, 11-ші принциптерді айтуға болатьга сияқты. Басқалары күнделікті қажетгілікке орай қатар жүргізіліп отыруға тиісті шаралар, солардың ішінде үнемі күнделікті назарда түратыны - өз байлығымызды сарқа пайдалану, түркі тілдері тәжірибесін ескеру, интерминдерді тіл заңдылығына сәйкестендіріп қабылдау, дәстүр мен шартгыльщты мойьгадау, атауларды қысқартып алу жәйі, жазу дәстүрімізді сақтау тәрізділері. Терминжасам процесінде больш жататьга ала қүлалықтардың көбі осы шарттардың ескерілмеуінеқ тіл завщьшьпыньщ аяқасты етілуінен деп оіле- міз. Заман талабы ескерілген бүл принциптер сөз жоқ, қазақ 47 тілінде термин реттеуге себі тиер игі үлгі. Мүндай жаңа үрдіс қазақ тілінщ қаита жасалуға тиісті емле ережелеріне енгізілгені ж өк , ■’ Қысқасы, осы айтылғандардан байқалатьшдай, қазақ тілінде термин жасау ісін шартты түрде бірнеше кезеңге бөліп қарауға болатын сияқты. Бірінші кезең XIX ғасырдың П жартысы мен XX ғасырдьщ басын қамтиды. Алғашқы қазақ басылымдары мен Ыбырай, Абай, Шоқандар өмір сүрген дәуір тіліміздің тер- миндену сипатына аздап болса да ізін қалдырған Мектеп, ме- дресе, ғылым, білім, оқу, өнер - осыньщ айғағы. Екінші кезец XX ғасырдың 10-жылдары мен 30-жылдардың екінші жартысындагы аралықты қамтиды. Бүл термин жасау процесінің бастапқы кезеңі. Әуелгі қалыптасу түсында түрлі талас-тартыстардың, неше алуан бағыт-бағдарлардьщ болғаны мәлім. Соған қарамастақ термин жасауда, негізінен, тіліміздің бар байлығын сарқа пайдалану бағыты, басқаша айтқанда, терминдерді қазақыландыру бағыты басым болды. Бүл жер- де, сөз жоқ А. Байтүрсынүлы, М. Дулатов, X. Досмүхамедов тәрізді түлғалардың ьщпалы зор оолғаны көршеді. Үшінші кезең 30-40 жылдарды қамтиды. Бүл кезде араб- шылдар мен латыншылдар айтыса келе, кейінгілері жеңген, сөитш латынды тастап, кириллицаға үласқан жылдар еді. Бүл кезеңнің басты белгісі - интернационалдық терминдер мен орыс атауларьш тілімізге түпнүсқадағы пішінін бүзбай, сол қалпында қабылдау болатын Осының нәтижесінде тіпті қаисыоір қазақ сөздерінщ өзін орысша мақаммен аитатын дәрежеге жеттік. Алфавитімізге тіл табиғатына тән емес ды- быстар енгізілді, бөтен префикс пен жалғаулар енді. Емле ережелері осы бағытта түзілді. Төртінші кезең ретінде 40-80 жылдар аралығын әңгімелеу- ге болады. Мүның термин қолданыста алдыңғы кезеңнен айыр- масы шамалы. Негізінеқ сол терминологиялық лексикамызды интернационалдандыру, орыстандыру бағыты жүріп жатты. Бүл жылдардың үлттық лексиканы дамытуға қосқан үлесі шамалы. жүктеу/скачать 12,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|