Қалас жамалов әлемдік өркениет іздері: ежелгі шығЫС

312
туралы пасықтық пікірді жоққа шығарғымыз келді. Ал, іс жүзіне кел-
сек, бұл халықтар өз бетімен қарқынды дамыды, тек бірінші ғасырда 
Қытай басқыншылығы ғана олардың өмір-тіршілігін үзіп тастады.
Орта Азия халықтарының тоқырап қалушылығы жөніндегі 
жаңсақ пікір де осынау рақымсыз қатал күресте жатыр. Олар талан-
ты, ерлігі, ақыл-ойы жағынан еуропалықтардан кем түскен емес, 
бірақ басқа халықтардың мәдениетті өркендетуге жұмсаған күш-
жігерін, түріктер мен ұйғырлар қисапсыз көп, әккі де қатыгез жау-
дан өз тәуелсіздігін қорғап қалуға жұмсады. 300 жыл бойы олар бір 
минут те жайбарақат тыныштық көрмеді, бірақ туған жерін кейінгі 
ұрпақтарына аман сақтап, ұзақ соғыстан жеңімпаз болып шықты...» 
[135, 39-44 бб.]. 
Сайын даланың экономикалық, мәдени дамулары ежелгі 
көшпенді, жартылай көшпенді, отырықшы тайпалар-сақтар, ғұн- 
дар, қаңлылар, үйсіндермен дүниетанымдық, саяси-әлеуметтік 
көзқарастар ортақтығын, өзара мұрагерлік байланыста қалып- 
тасқанын көрсетеді. ІХ-ХІІ ғасырлар аралығындағы материалдық 
игілік өзгерістерінен, Сырдария, Іле өңірлерінде іргетасы қаланған 
қалаларда, отырықшы және жартылай көшпенді шаруашылықтар 
жүргізген түркілерде әртүрлі ғылым салалары мен мәдениеттің 
өрбігенін мамандардың зерттеулері айғақтайды. Ұлы Жібек жолы 
бойында жатқан «аймақтар саяси өмірдің қайнаған ортасына айнал-
ды» [142, 3 б.]. Жібек жолы бойындағы маңызды сауда орталықтары 
орналасқан қалаларда қызу сауда-саттықпен қоса, әртүрлі діни, 
мәдени ағымдар, әртүрлі халықтардың өзіндік ерекшеліктеріне тән 
күрделі таным үрдістері де түйісіп жатты.
Қазақ даласында ислам дінінің ене 
бастаған уақытынан жеткен ескерткіштер де 
бар. Бұларға сол тарихи заманның зиратта-
ры, мешіттер, қошқартастар, құлыптастар... 
сандықтастар жатады. Ескерткіштердің бәрі 
өзіндік, сәндік ерекшеліктерімен көзге түседі 
[152]. 
Ерте заманнан қалыптасқан дала мә- 
дениетінің тыныс-тіршілігі халықтың арман 
тілегінен, сенімі мен үмітінен хабар береді. 
Табиғи ортаны игерудегі адамның мақсатты 

313
қызметі объективті дүние танымының алғы шарты болады. Қоршаған 
орта мен табиғатқа қарым-қатынас еркін шығармашылық пайым-
даулармен жүзеге асады. Ол адамдардың қоғамдық қатынастарын 
нығайтуға, жетілдіруге, өмір жалғастығына, әлеуметтік өрбуге 
себебін тигізеді.
Еңбек үдерісіндегі адамдар- 
дың әлеуметтік тең қарым-
қатынасы бір-бірімен ымырагер- 
шілікте өмір сүру дағдысын ту-
ындатты. Ол қандас туыстық 
негізде құрылған көшпенді қоғам- 
ның саяси ұзақ өмір сүруінің 
негізін қалады. Көшпенді тірлік 
ауыртпалықтары ру, тайпа мү- 
шелерінің қалыптасқан әдет-ғұ- 
рыптардан ауытқуына жол бер- 
меді. Қайта олардан салт-дәстүрлерді сақтауды, жалғастыруды та-
лап етті. Міне, осыдан адамның мақсатты қызметі тайпа, ру мүддесін 
қорғау ретінде өз көрінісін табады. Дегенмен, материалдық өндіріс, 
еңбек өнімдерін қорландыру, оны айырбастау, мүлік теңсіздігі, жеке 
отбасыларының бөлініп шығуы меншік айырмашылығына, адам-
дар арасындағы үстемдік пен бағыныштылыққа негіз болып, өз 
мәніндегі саяси қатынастарға сүйенген қоғамдық катынастардың 
орнығуына ұласады.
Деректік құжаттар ежелден Ұлы Дала кеңістігінде ірі ру, тай-
палар бірлестігінің көшпенді мемлекет негізі болғанын көрсетеді. 
Зерттеу жұмыстары оның саяси құрлым түзілісін байыптап, қазақ 
мемлекеттілігі пен мемлекеті ұғымдарының ара жігін ашып, 
мемлекеттілік ұғымының ауқымдылығына тоқталады. Алғашқы 
ұлттық мемлекеттің пайда болуын қазақ хандығының құрылуымен 
байланыстырады.
Қазақ елінің Шығыспен байланысы дала данышпандары пікір- 
лерінің қоғам өмірінде айрықша орнын алуынан және оның мынадай 
даму бағыттарынан көрінеді: 
– Дала данышпандарының толғауларындағы ой-түсініктерде 
тұрмыс, тіршілік тауқыметтері жаратылыс себептерімен байланы-
стырылып, табиғат, қоршаған орта (өзен, көл, шұрайлы шалғындық 
Суретте: қымыз ішетін

жүктеу/скачать 36,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: